به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ رضا دهقانی، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز در توضیح محتوای کتاب جدیدی که با عنوان «ارامنه در جنگ جهانی اول» به تالیف رسانده است، گفت: مساله محوری این کتاب، قتل عام ارامنه در جنگ جهانی اول است که امروزه به چالشی‌ترین مساله در کشورهای ترکیه و ارمنستان بدل شده است. این موضوع به ورود دولت عثمانی به جنگ جهانی اول و کوچ اجباری ارامنه از نواحی شرقی آناتولی و میادین جنگ به نواحی داخلی امپراتوری عثمانی (سوریه امروزی) برمی‌گردد.
نویسنده کتاب «ارامنه در جنگ جهانی اول» افزود: امروزه درباره این کوچ بزرگ، دو تلقی و روایت متفاوت، یکی از سوی «مورخان ترکیه» و دیگری از سوی «مورخان ارمنی» وجود دارد. مورخان ترکیه بر این باورند که کوچ اجباری ارامنه به نواحی داخلی امپراتوری در شامات برای دور نگه داشتن آنها از صحنه جنگ به علت همدلی ارامنه با دشمنان عثمانی به ویژه روس‌ها بوده و شرایط جنگی، چنین کوچ اجباری را اقتضاء کرده است. در واقع عثمانی‌ها می‌خواستند از این طریق تهدید ارامنه را از بین ببرند. این مورخان اذعان دارند که در این کوچ طولانی به دلیل کمبود مواد غذایی، بیماری‌ها و غارتگری‌ها در طول مسیر تعداد کثیری از ارامنه تلف شده‌اند.
این عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز ادامه داد: تلقی دومی که از سوی ارامنه وجود دارد این است که این کوچ از همان ابتدا به منظور اِمحاء ارامنه طرح‌ریزی شده بود و هدف نهایی حزب اتحاد و ترقی که زمامداری امپراتوری عثمانی را در دست داشت بر آن بود تا جامعه ترک را براساس نگرش‌های پان‌ترکیستی سازمند کند. بنابراین در این راستا به طور «سیستماتیک» و «حساب‌شده» ارامنه را که بخش قابل توجهی از جمعیت امپراتوری عثمانی را تشکیل می‌دادند، از میان برداشتند.
دهقانی گفت: این مناقشه‌ای است که بعد از این واقعه همواره بین نویسندگان ترک و ارمنی وجود داشته، به طوری‌که رد کشتار سیستماتیک ارامنه در جنگ جهانی اول و به رسمیت نشناختن نسل‌کشی ارامنه از سوی ترکیه، یکی از موانع مهم ورود ترکیه به اتحادیه اروپا محسوب می‌شود. از سوی دیگر ارمنستان و ارامنه سراسر دنیا تلاش می‌کنند که این مساله را به عنوان نخستین نسل‌کشی قرن بیستم در سطح جهانی معرفی کنند و دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی را ترغیب به شناسایی آن کنند.
وی تصریح کرد: در این کتاب که براساس آخرین پژوهش‌های موجود در این حوزه و با استفاده از منابع مختلف (به زبان‌های متعدد) و نظرخواهی از مشاوران ترک و ارمنی صورت گرفته، به تحلیل و ریشه‌یابی این مساله پرداخته شده است تا از یک‌سونگری درباره آن بپرهیزم و تاریخ را به قضاوت بشانیم.
این نویسنده گفت: نکته جالب در این کتاب بهره‌گیری از اسناد پرارزش ایرانی است که تا حدی از نگاه مورخان دور مانده است. این اسناد در آرشیو‌های مختلفی از جمله سازمان اسناد ملی و آرشیو وزارت امور خارجه ایران موجود است. غور و بررسی در این اسناد بر برخی از زوایای پنهان و تاریک مساله ارمنی روشنایی می‌افکند. ویژگی بارز اسناد مذکور آن است که عمدتا مبتنی بر گزارش‌های کنسولی و ملاحظات عینی سفرا و دیپلمات‌های ایرانی ساکن در استانبول و دیگر نقاط قلمرو عثمانی در آن زمان است.
وی ادامه داد: بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و عدم انتفاع یا زیان خاص ایرانی‌ها در این موضوع باعث شده اسناد مذکور از شائبه جانبداری مبرا باشد. لذا حوادث به صورت بی‌طرفانه در آنها منعکس شده است اما در اسناد اروپایی به ویژه اسناد انگلیسی چون هدف به راه انداختن جنگ تبلیغاتی و روانی در کنار جنگ میدانی بوده، اقدامات عثمانی‌ها در این زمینه به نحو مبالغه‌آمیزی انعکاس یافته و در همه جا از آن به نسل‌کشی و جنایت تعبیر شده است.
دهقانی در ادامه توضیحات خود درباره این کتاب بیان کرد: نکته دیگری که من در این کتاب به آن پرداختم، آن است که سیر حوادث را به جنگ جهانی اول محدود نکردم و مسایل مربوط به این قضیه را تا به امروز ادامه دادم. به عنوان نمونه در این کتاب از موضع تاییدآمیز آتاتورک نسبت به کشتار ارامنه و موضع متفاوت رهبران بعدی جمهوری ترکیه نسبت به مساله کشتار ارامنه سخن به میان آمده است.
وی با بیان این نکته که این کتاب، بحث توصیفی صرف نیست گفت: این اثر به لحاظ روشی، مبتنی بر روش «تحلیل گفتمان» است و بر این اساس پنج گفتمان در روابط ارامنه با عثمانی تعریف و تحلیل شده است. این پنج گفتمان عبارتند از گفتمان «ملت صادقه»، «تحت‌الحمایگی»، «تقابل»، «جنگ و امحا» و «پس از جنگ». گفتمان «ملت صادقه» مبنی بر این است که تا قرن ۱۹ میلادی روابط ارامنه با عثمانی حسنه بوده، به طوری‌که ارامنه بخش عمده طبقه تجار دولت عثمانی را تشکیل می‌دادند.
دومین گفتمان، گفتمان «تحت‌الحمایگی» است. با این توضیح که ارامنه برای کسب حقوق خود و فشار بر دولت عثمانی خود را تحت‌الحمایه دول اروپایی مانند روسیه، فرانسه و انگلستان قرار می‌دهند. گفتمان «تقابل» به معنای رویارویی ارامنه با دولت عثمانی در قالب احزاب و گروه‌های متشکل است؛ گفتمان «جنگ و امحا» به مهاجرت و از بین رفتن ارامنه می‌پردازد و در گفتمان پایانی «پس از جنگ» حوادث و پیامدهای مساله ارمنی بین بازمانده دولت عثمانی ـ ترکیه ـ با ارامنه از یک سو و اروپاییان از سوی دیگر می‌پردازد.
این پژوهشگر تاریخی در پایان سخنانش گفت: نکته‌ای که باید در نظر گرفت آن است که در این کتاب سعی نکرده‌ام تا حکمی قطعی درباره این رویداد تاریخی صادر کنم. چون بر این باورم صدور حکم درباره چنین رویداد پیچیده‌ای، طبیعتا هیچ گاه به معنای پایان تحقیقات و پژوهش‌های تاریخی در این باره نخواهد بود. در نتیجه کوششم بر آن بوده است با طرح پرسش‌هایی که الزاما پاسخ به آنها کلید حل مسائل نیست، گزاره‌ها یا دستمایه‌هایی طرح شود برای تکثر اندیشه‌ورزی درباره این مساله بغرنج تاریخی.
چاپ نخست کتاب «ارامنه در جنگ جهانی اول» نوشته رضا دهقانی در ۵۷۶ صفحه، شمارگان یک هزار نسخه، بهای ۲۵ هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي چاپ و منتشر شده است.