به گزارش فرهنگ امروز به نقل از شبستان؛ نشست «بررسی زمینه‌های بروز فاجعه منا و پیامدهای آن» عصر یکشنبه، ۱۲ مهرماه در پژوهشگاه هنر، فرهنگ و ارتباطات برگزار شد.
بر اساس این گزارش، در این نشست ابراهیم فیاض، استادیار انسان‌شناسی دانشگاه تهران اظهار کرد: همه ادیان از جمله مسیحیت و بودایی‌ها مناسک زیبایی دارند و در روزی به نام عید پاک که معتقد به شهادت حضرت مسیح یا عروج آن حضرت هستند تجمع کرده و آیین و مناسک زیبایی را به جای می‌آورند.
وی ادامه داد: در این مراسم تمامی مسیحیان و حتی مسلمان‌ها از هرگونه شادی و سرور پرهیز کرده و همگی به انجام مراسم خاص معنوی می‌پردازند که نمونه آن را در بیروت می‌توان مشاهده کرد. همچنین در روز عاشورا نیز به همین ترتیب پیروان تمامی ادیان حتی مسیحیان از برگزاری هرگونه مراسم شادی اجتناب کرده و حتی رسانه‌های آنها نیز به اجرای برنامه‌های مناسب سوگواری می‌پردازند.
فیاض با اظهار تأسف از اینکه در حادثه منا یکی از زیباترین مناظر مسلمانان به منظره‌ای زشت تبدیل شد، تصریح کرد: تقریبا هر سال مراسم حج همراه با بروز حوادثی غم‌انگیزی بوده است که این مسئله نشان می‌دهد ما دچار مشکل هستیم.
وی با تاکید بر اینکه نظام عربستان به لحاظ ساختاری مشکلات عدیده‌ای دارد، بیان کرد: حادثه منا و حوادث سال‌های گذشته نشان می‌دهد عربستان قابلیت برگزاری مراسم حج را ندارد که باید به بررسی ریشه‌های این حادثه پرداخت.
حج از مهمترین نشانه های توحید است
این کارشناس علوم اجتماعی با اشاره به خطبه دوم نهج‌البلاغه ابراز کرد: امیرمومنان علی (ع) حج را از مهمترین نشانه‌های توحید خوانده‌اند، بنابراین نظام نشانه شناختی توحید حج است و جالب آنکه دکتر شریعتی تنها کتابی که به دست خط خود می‌نویسد کتابی در زمینه حج بوده و بقیه کتاب‌های او پیاده‌سازی سخنرانی‌های شریعتی است. همچنین جلال آل احمد معنای توحید را در حج می‌فهمد، این مسئله حاکی از اهمیت حج است.
وی وهابیت را ضد این ماجرا خواند و گفت: این جریان منحرف اعتقادی نشانه شناختی نداشته و معناگراست و به طور کلی ضد نظام شناختی در طی قرون اسلامی و نظام معناشناسی صدر اسلام را قبول دارد و بر همین اساس تمامی تحولات اسلامی را قبول نداشته و آنها را شرک می‌داند که باید از بین برود حتی وهابیت زبان‌های غیر عربی را نمی‌پذیرد و قایل است باید تنها به زبان حجازی عربی بازگردیم.
این کارشناس فرهنگ و ارتباطات با بیان اینکه انسان‌ها به دلیل مفهوم عرفانی، بت‌پرستی را که مسئله‌ای ضد عقلانیت است به جای می آورند، اظهار کرد: وهابیت مفهوم عرفانی را که ضد دین و ضد نشانه‌شناسی است، می‌پذیرد به همین دلیل ضد تمدن و شهر است و در جاهایی رسوخ می‌کند که بیابانی است. از جمله افتخارات بن لادن آن بود که در روستاها زندگی می‌کرد. در حقیقت از همین رهگذر است که اسلام رحمانی بدون اسلام رحیمی که پیامبر (ص) آن را آورد، مطرح می‌شود.
فیاض با اشاره به اینکه در اسلام رحمانی احکام فقهی و عقلانیت جایگاهی ندارد، تصریح کرد: احکام و عقلانیت در اسلام رحیمی دارای منزلت خاصی است که حج یکی از آن نظام نشانه شناختی است.
تهدید داعش به تخریب خانه خدا
وی با تاکید بر اینکه به طور کلی طبع وهابیت با حج سازگار نیست و از ابتدا نیز نبود و از باب ضرورت آن را پذیرفته است، بیان کرد: اخیرا نیز شنیده شده داعش اعلام کرده است که خانه خدا نیز به دلیل آنکه نماد شرک است باید تخریب شود.
وی با طرح این سوال که این نظام قبیلگی عربستان چگونه می‌تواند با تراکم موجود جور درآید، ادامه داد: این اولین مشکلی است که در خصوص مسئله حج مطرح است و وهابیت اگر می‌توانست حتی کاری می‌کرد که مسلمانان بسیاری به حج نیایند، در حقیقت حج برای وهابیت پروژه‌ای زجرآور است که در آن دست به پرخاشگری و حتی کتک‌زدن برخی از مسلمانان اعم از شیعه و سنی می‌زنند.
فیاض با انتقاد از سیستم حمل و نقل زائران خانه خدا به عربستان سعودی اظهار کرد: جای این سوال مطرح است که چرا عربستان سیستم حمل و نقل ریلی ندارد و در این کشور اقدام به تأسیس راه‌آهن نمی‌شود تا جمعی از زائران بیت‌الله الحرام از طریق این سیستم عازم خانه خدا شوند البته پاسخ به این سوال واضح است چرا که در سیستم حمل و نقل کنونی مسلمانان از طریق هواپیما به صورت کنسروی و بسته طی مسافتی کوتاه و بدون آنکه ارتباط‌های میان کشوری و فرهنگی با دیگر مسلمانان داشته باشند در فرودگاه‌های عربستان به زمین می‌نشینند و عربستان از آنجا که نمی‌خواهد ارتباط میان مسلمانان قوی شده و به تبادل مسایل اعتقادی و فرهنگی بپردازند اقدام به راه‌اندازی سیستم حمل و نقل ریلی و راه‌آهن نمی‌کند تا ارتباطات میان کشورها و جوامع را محدود کند.
این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه نظام حج یک نظام باز است و به شدت یکرنگی باید در آن حاکم باشد، اذعان کرد: متاسفانه عربستان تحمل این مسئله را ندارد و با نظام بسته‌ای که نه می‌تواند آن را رها کند و نه آن را بگیرد با مسئله حج برخورد می‌کند و البته هرچه پیشتر می‌رویم و نظام رفت و آمد بیشتر می‌شود به عربستان فشار بیشتری وارد شده و در حقیقت ساختار ذهنی، سیاسی و اجتماعی عربستان اجازه برخورد باز با مسئله حج را نمی‌دهد و همانطور که می‌بینیم از مسئله بهداشت در ایام حج خبری نیست و گاه برخی از حجاج همراه با بیماری‌های گوناگون به کشور بازمی‌گردند.
خاورمیانه در قرن بیستم باقی مانده
وی در ادامه با پیش‌بینی اینکه در سال بعد حج با بحران‌های جدی‌تری مواجه خواهد شد، گفت: اساسا خاورمیانه دچار بحران بوده و در قرن بیستم باقی مانده است؛ فروپاشی در خاورمیانه با گذر زمان تندتر و خشن‌تر در حال وقوع است که البته این مسئله دامن‌گیر کشور ما نیز است همانطور که شاهد فروپاشی نظام دانشگاهی و تبدیل آن به ساختار الکترونیکی و فروپاشی خانواده‌ها همراه با بالا رفتن آمار طلاق در جامعه هستیم.
فیاض با بیان اینکه خاورمیانه هنوز وارد قرن بیستم نشده به قرن ۲۱ ورود پیدا کرده است، تصریح کرد: این مسئله به دلیل جو تکنولوژی است که ما را به اجبار وارد قرن ۲۱ کرده است و قصه منا نیز نشانه فروپاشی عربستان است که نشان می‌دهد این کشور بیشتر از این نمی‌کشد و باید فکر دیگری کرد.
این استاد انسان‌شناسی با تاکید دوباره بر اینکه امروز مرحله فروپاشی خاورمیانه شروع شده که بسیار سریع و خشن نیز در حال پیشروی است، یادآور شد: اسلام رحمانی و عرفانی داعش بسیار خشن است که به راحتی به کشتن افراد فتوا می‌دهد و احکام آن فقهی و عقلانی نیست. اینکه این گروه افراد را زنده زنده می‌سوزاند به ساختار عرفانی و نه فقهی و اخلاقی بازمی گردد در حقیقت داعش می خواهد فروپاشی قرن نوزدهم را درست کند و این یکی از بزرگترین مشکلات علوم اجتماعی ما است که یک قرن عقب افتاده‌ایم و جو تکنولوژی این مشکل را به وجود آورده است.
وی ادامه داد: مشکلی که امروز داریم بسته بودن جوامع اسلامی با تئوری خلافت یا حکومت و یک ساختار دیکتاتوری اجتماعی است و حج که ظهور تجلی اسلام است برای بسیاری غیر قابل تحمل شده است. از سوی دیگر ما با فضای حج هیچگاه با نگاه باز برخورد نکرده ایم و هنوز نتوانسته ایم فضای بازی ایجاد کنیم تا مسلمان‌ها در آن به تبادل نظر و اندیشه بپردازد، بر همین اساس به جای اینکه حج به مکانی برای رشد تبدیل شود به مرکز فروپاشی ما مسلمان‌ها مبدل شده است.
زنگ خطر حج ستیزی و ایمان ستیزی
وی با بیان اینکه حادثه منا باعث شد عرب‌ستیزی و ملی‌گرایی جان تازه‌ای بگیرد، بیان کرد: برخی از سیاسیون مطرح می‌کنند حج چه بعد استراتژیکی دارد که به جای آوردن آن واجب باشد، از سوی دیگر صدا و سیما نیز با ناپختگی و عدم تدبیر ابعاد بیشتری به این ماجرا داده و به تدریج شاهدیم نه تنها حج بلکه به طور کلی دین و ایمان نیز زیر سوال می‌رود و حج‌ستیزی و ایمان‌ستیزی در حال شیوع است و به نوعی به مدرنیسم برگشته‌ایم که تمام نظام‌های نشانه‌ای را دور ریخته و نظام قلبی را جایگزین می‌کند.
فیاض در ادامه سخنان خود با انتقاد از عملکرد صدا و سیمای کشور تصریح کرد: این رسانه ملی همچون همیشه در انتشار ماجرای منا نیز عقب ماند به گونه ای که ابتدا دست به سانسور زد و سپس دیوانه‌وار و پرخاشگرایانه وارد بحث شد، در حقیقت صدا و سیمای ما نخست انفعالی عمل می‌کند سپس خشن. در این زمینه باید اعتراف کرد که عربستان زودتر از ما ماجرای منا را رسانه‌ای کرد تا خود را توجیه نماید لذا دست به مصاحبه با حاجیان مختلف زد اما صدا و سیمای ما حتی نفهمید چگونه باید ضد عربستان موضع گرفته و عمل کند. در حقیقت در این زمینه عربستان بُرد و ما باختیم.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه متاسفانه صدا و سیما هیچگاه خلاقیتی در بروز این حوادث نداشته و رسانه‌ای عمل نمی‌کند، بیانکرد: چرا ما نمی‌توانیم یک برنامه پنلی در خصوص این ماجرا در صدا و سیما بسازیم و هر روز بخشی از ابعاد ماجرای منا را دنبال کنیم.
وی ساختار اداری و سیاستگذاری حج در کشور را نیز عقب‌مانده خواند و گفت: باید ساختار حج در ایران تغییر پیدا کند و این‌گونه نیست که تنها عربستان مشکل داشته باشد بلکه ما نیز مشکل داریم. همچنین سیستم کاروانی حج نیز باید تغییر پیدا کند و ما دچار بحران گردشگری حج هستیم.
این جامعه‌شناس با پیشنهاد اینکه باید در زمینه حج شورای عالی گردشگری به ریاست رییس‌جمهور تشکیل شود، اظهار کرد: در این شورا باید برای حج برنامه‌ریزی شده و مطالعات عمیقی در خصوص حج انجام شود و حداقل یک سال مذاکرات با عربستان در این خصوص داشته باشیم.
با ناسزاگویی به عربستان کار درست نمی شود
وی تاکید کرد: با فحش دادن و ناسزا گفتن به عربستان کاری درست نمی شود بلکه باید مطالعات عمیقی را در خصوص مراسم‌های حج آینده آغاز کرد و سازمان حج و زیارت باید به فرصت مطالعات و دیالوگ میان مسلمان‌ها تبدیل شود.
وی مهمترین مسئله‌ای که شورای عالی گردشگری حج باید به آن بپردازد اقتصادی کردن حج عنوان کرد و گفت: چرا ما باید برای انجام حج در نوبت باشیم و اساسا چرا حادثه منا اتفاق افتاد، با کمی تامل درمی‌یابیم شیخ‌نشین‌های مکه تمامی زمین‌های اطراف منا را خریداری کرده و راه‌ها به این ترتیب تنگ شده بود. ساخت و سازهایی که در این کشور زیر نظر شرکت‌های آمریکایی انجام می‌شود تمامی فضاهای تاریخی را از بین برده و برج‌های مسلط بر خانه خدا را ساخته است این در حالی است که تمامی معابد در دنیا در فضاهای باز مورد بازدید قرار می گیرند.
فیاض در پایان سخنان خود یادآور شد: حتی ایران می‌تواند معماران و مهندسان خود را برای ساخت هتل‌های بین‌المللی در عربستان به این کشور اعزام دارد و اگر سیستم حمل و نقل و مسایل یاد شده حل شود تمامی مشکلات حج حتی مسایل فرهنگی آن برطرف خواهد شد اما اگر هنوز با نظام قبیلگی به این کشور سفر کنیم و آنها نیز برخورد قبیلگی با ما داشته باشند هنوز فجایعی همچون حادثه منا ادامه خواهد داشت و به جای اینکه فضای حج زیبایی‌آفرین باشد به مکانی زشت و غیرقابل توصیف از نظر بُعد فاجعه تبدیل خواهد شد.