فرهنگ امروز/ انور وایتمن، برگردان مصطفی علیمردانی؛
اولين ايميل در سال ۱۹۷۱ ارسال شد. حال بيش از چهل سال بعد، رسانه‌هاي اجتماعي چون طوفاني جهان را در بر گرفته‌اند. از هر چهار نفر در سراسر جهان يك نفر از سايتهاي شبكه‌اي اجتماعي از قبيل فيسبوك و توئيتر استفاده مي‌كنند. چنين كنشي ممكن است بدون ضرر به نظر برسد اما تعدادي از پژوهشگران بيان مي‌كنند كه رسانه‌هاي اجتماعي ممكن است روي سلامت رواني و بهبودي ما تأثير بگذارند. در سال ۲۰۱۲، سايت اخبار پزشكي امروز(Medical News Today(MNT))گزارشِ پژوهشي را منتشر كرد كه در آن آمده بود استفاده از فيسبوك ممكن است باعث اضطراب گردد و احساس بي‌كفايتي يك شخص را افزايش دهد.
مطالعه‌ي ديگري به مديريت روانكاو اجتماعي، اتان كْراس (Ethan Cross) كشف كرد استفاده از فيسبوك ممكن است حتي باعث احساس بدبختي در فرد بشود.
كْراس مي‌گويد: "چنين به نظر مي‌رسد كه فيسبوك يك منبع گرانبها براي برآوردن نيازهاي اساسي انسان جهت تماس اجتماعيرا ارايه مي‌دهد. اما به جاي بهبودي، استفاده از فيسبوك نتيجه متضادي را پيش‌بيني مي‌كند يعني استفاده از فيسبوك به ما صدمه مي‌زند و ما را تضعيف مي‌كند."
اما آيا چنين ادعاهايي اغراق‌آميز است؟ آيا ما بايد استفاده از رسانه‌هاي اجتماعي را محدود كنيم؟ سايت اخبار پزشكي امروز(MNT) مستندات را بررسي مي‌كند.
رسانه‌هاي اجتماعي چيست؟
اساساً رسانه‌هاي اجتماعي رديفي از سايتهاي اينترنتي را تعريف مي‌كند كه افراد را در سراسر جهان براي تعاملقادر مي‌سازد كه اين تعاملات مي‌تواند از طريق بحث، عكس، فيلم و صدا باشد.
فيسبوك سايت شبكه اجتماعي پيشروي است كه بيش از ۱.۲ ميليارد كاربر فعال جهاني در هر ماه دارد. بعد از اين سايت، سايتهاي ديگري نيز به دنبال آن مثل ماي‌اسپيس(My space)، تويتر(Twitter)، لينكداين(LinkedIn) و بِبُو(Bebo) محبوبيت دارند.
آمارهاي اخير نشان مي‌دهد كه تقريباً ۴۲ درصد افراد بزرگسالِبرخط(آنلاين) از سايتهاي شبكه اجتماعي متعددي استفاده مي‌كنند.شايد خيلي تعجب برانگيز نباشد كه اكثر كاربران رسانه‌هاي اجتماعي،زير ۳۰ سال سن دارند با وجود اين، تعداد كاربران مسن‌تر در حال افزايش است. تقريباً ۴۵ درصد كاربران اينترنتي ۶۵ سال و بالاتر، از فيسبوك استفاده مي‌كنند كه اين ميزان به نسبت ۳۵ درصد سال ۲۰۱۲ در حال افزايش است.
به طور ميانگين، امريكايي‌ها ۷.۶ ساعت در هر ماه در رسانه‌هاي اجتماعي وقت صرف مي‌كنند كه نحوه دسترسي اكثر افراد به اين سايت‌ها از طريق تلفن همراه است.
اما چه چيزي ما را به اين سايت جذب مي‌كند؟
در اواخر دهه ۱۹۸۰، اولين سرويس تجاري اينترنتي يعني دايل‌آپ(Dial-up) در ايالات متحده راه‌اندازي شد. قطعاً فناوري اينترنتي در ۲۵ سال گذشته آن قدر زياد پيشرفت كرده است كه واژه دايل‌آپ(Dial-up) باعث مي‌شود بيشتر افراد كز كرده و خود را عقب بكشند.
البته يكي از جذابيت‌هاي اصلي براي اتصال به اينترنت، توانايي تماس و اتصال بهتر با جهان اطراف ما بوده و هنوز هم است. براي مثال، اينترنت به ما اين اجازه را داد كه ايميل‌هايمان را به عنوان يك جايگزين براي فرايند زمان‌بر ارسال نامه از طريق پست، ارسال كنيم. رسانه‌هاي اجتماعي بر پايه همين پيش‌درآمد بنا نهاده شد.
اين اعلاميه مأموريت فيسبوك است: "مأموريت فيسبوك اين است كه به مردم براي همرساني(اشتراك گذاري) قدرت بدهد و جهان را بازتر و متصل‌تر كند. مردم از فيسبوك براي وصل به دوستان وخانواده استفاده كنند و آنچه را كه در جهان اتفاق مي‌افتد كشف كرده و آنچه را كه براي آنها مهم است همرساني كرده و ابراز كنند."
اين خلاصه آن چيزي است كه اكثر سايتهاي شبكه اجتماعي براي رسيدن به آن تلاش مي‌كنند و هيچ شكي نيست كه عموم مردم در مقابل جهانِ رسانه‌هاي اجتماعي سر فرود آورده‌اند و شايد هم كمي بيشتر از سر فرود آوردن.
اعتياد به رسانه اجتماعي
آمارهاي اخير نشان مي‌دهند ۶۳ درصد از كاربران امريكاييِ فيسبوك هر روز وارد حساب كاربري خود مي‌شوند(Log in) در حالي كه ۴۰ درصد از كاربران در هر روز در دفعات متعددي وارد صفحه خود در فيسبوك مي‌شوند.
همه ما دلايل خودمان را براي استفاده از رسانه هاي اجتماعي داريم. برخي از ما دوست داريم به استاتوس‌هاي به روز شده و عكس‌ها نگاهي سرسري بيندازيم در حالي كه ديگران از اين سايت‌ها به عنوان راهي براي ابراز عواطف و يا به عبارت بهتر، بيرون ريختن عواطف و احساسات خود استفاده مي‌كنند. اما بر اساس گفته‌هاي دكتر شانون ام روچ(Shannon M. Rauch) از دانشگاه بنديكتين در ميسا(ايالت آريزونا)، يكي از دلايل اصلي كه ما از رسانه‌هاي اجتماعي استفاده مي‌كنيم پرت كردن حواس از خود و تسكين كسالت مي‌باشد.
او مي‌گويد": بنابراين هر بار كه يك نفر وارد اين سايت‌ها مي‌شود رسانه اجتماعي در حال دادن توان دهي به فرد است."
"براي آنهايي كه استاتوس‌هاي روزانه ارسال(پست) مي‌كنند توان دهي و تقويت پي‌در‌پي در اَشكال نظراتِ(comments) تشويق كننده و پسنديدن‌ها(likes) براي‌شان مي‌رسد. و البته ما مي‌دانيم رفتار‌هايي كه پيوسته در حال تقويت شدن هستند تكرار خواهند شد پس براي كسي كه اين عادت را خود بسط داده بسيار سخت است كه به راحتي همان عادت را متوقف (و يا ترك) كند."
اين رفتار مي‌تواند منجر به اعتياد به فيسبوك شود. در واقع، چنين رفتاري آنچنان شايع است كه پژوهشگران، معيار روانشناسي را براي سنجش اعتياد به فيسبوك به وجود آورده‌اند كه "معيار اعتياد به فيسبوك بِرگ" (The Berge Facebook Addiction Scale(BFAS)) نامگذاري شده است.
اين سنجه كه توسط دكتر سِسيل آندرائسون(Dr. Cecile Andraessen) و همكارانش در دانشگاه برگن(University of Bergen) نروژ ساخته شده جهت سنجش اعتياد به فيسبوك از ۶ معيار استفاده مي‌كند.اين معيارها شامل عباراتي از اين قبيل مي‌شوند. "شما زمان زيادي را درباره فيسبوك فكر كرده و برنامه ريزي مي‌كنيد كه چگونه از آن استفاده كنيد." و " شما از فيسبوك براي فراموش كردن مشكلات شخصي خود استفاده مي‌كنيد." پژوهشگران مي‌گويند كه امتيازدهي به "اغلب" و "بيشتر مواقع" روي ۴ تا از ۶ معيار نشان دهنده اعتياد به فيسبوك است.
نكته جالب توجه اين است كه پژوهشگران دريافتند افرادي كه خيلي مضطرب و به لحاظ اجتماعي ناامن هستند بيشتر تمايل دارند از سايتهاي شبكه اجتماعي استفاده كنند.
سال گذشته، سايت اخبار پزشكي امروز، گزارشِ مطالعه‌اي را منتشر كرد كه توضيحات بالقوه براي اعتياد به شهرت فيسبوك را ارايه مي‌داد.
تيم پژوهش هدايت شده توسط دار مِشي(Dar Meshi) از دانشگاه فري آلمان(FreieUniversität) دريافتند افرادي كه بازخوردهاي مثبت در فيسبوك درباره خودشان دريافت مي‌كردند فعاليت قوي‌تري در نوكلئوس اكومبنس مغز (آنها)مشاهده مي‌شد _ ناحيه‌اي كه مربوط به پردازش پاداش است._ اين فعاليت قوي‌تر با استفاده بيشتر از فيسبوك همبستگي داشت.
از اين مطالعات چنين به نظر مي‌رسد كه خيلي از كاربراني كه به فيسبوك معتاد هستند از اين سايت به عنوان راهي براي جلب توجه و بالا بردن عزت نفس استفاده مي‌كنند. اما آيا اين رفتار تأثيرات منفي روي سلامت رواني و بهبودي دارد؟
تأثيرات منفي رسانه اجتماعي
در سال ۲۰۱۲، انگزاييتي يو.كي (Anxiety UK) يك نظرسنجي را روي استفاده از رسانه اجتماعي و تأثيرات آن بر عواطف انجام داد.
در اين نظرسنجي دريافتند كه ۵۳ درصد از شركت‌كنندگان مي‌گويند سايتهاي رسانه اجتماعي رفتار آنها را تغيير داده است در حالي كه ۵۱ درصد از همين افراد مي‌گويند كه تغييرات، منفي بوده است.
آنهايي كه گفته بودند زندگي‌شان در اثر استفاده از رسانه اجتماعي بدتر شده، همچنين گزارش دادند كه احساس عدم اعتماد به نفس كمتري مي‌كنند موقعي كه دستاوردهاي‌شان را با دستاوردهاي دوستان‌شان مقايسه مي‌كنند.
دكتر روچ مي‌گويد: اين مشكل قطعاً توجه افراد را به خود جلب كرده است. ما مي‌دانيم كه بسياري از مردم در سايتهاي رسانه اجتماعي، اغلب آن نسخه آرمان‌گرا شده از زندگي‌شان را ارايه مي‌دهند كه منجر به مقايسه‌هاي اجتماعي رو به بالا مي‌شود كه مي‌تواند باعث به وجود آمدن عواطف منفي شود.
از سوي ديگر، اين نظرسنجي نشان داد كه دو سوم از شركت‌كنندگان بعد از استفاده از اين سايت‌ها، مشكل در آرامش و خواب را گزارش كردند در حالي كه ۵۵ درصد گفتند وقتي كه قادر نبودند وارد حساب كاربري(log in) خود در رسانه‌هاي اجتماعي شوند احساس "نگراني و ناراحتي" مي‌كردند.
در مطالعه اخيري كه توسط دكتر روچ و همكارانش انجام شده، تيم (پژوهش) دريافتند كه تعاملات اجتماعي در سايتهاي رسانه اجتماعي به ويژه فيسبوك، ممكن است تأثير منفي بر روي برخورد چهره به چهره براي افرادي داشته باشد كه پيش از اين، سطوحي از اضطراب را داشته‌اند.
نگراني ديگر مربوط به استفاده از رسانه اجتماعي، زورگويي و يا قلدري سايبري (Cyber bullying) است. همانطور كه پيش از اين نيز بيان شد اكثريتكاربران شبكه‌هاي اجتماعي زير ۳۰ سال سن دارند و بسياري از افراد، نوجوان هستند.
بر اساس EIE(Enough Is Enough) _سازماني كه هدف خود را معطوف به ايمن‌تر كردن استفاده از اينترنت براي كودكان و خانواده‌ها كرده است _ ۹۵ درصد از نوجوانان(۱۳ الي ۱۹ سال) كه از رسانه‌هاي اجتماعي استفاده مي‌كنند شاهد اشكالي از زورگويي سايبري در سايتهاي اجتماعي بوده‌اند و ۳۳ درصد قرباني زورگويي سايبري شده‌اند.
اما دكتر روچ معتقد است كه صرفاً استفاده از رسانه‌هاي اجتماعي نيست كه در حال خارج شدن از كنترل است بلكه نياز براي برخط بودن و اتصالدر همه اوقات نيز در حال خارج شدن از كنترل است.
او مي‌افزايد: "فكر مي‌كنم والدين بايد آگاه باشند كه بچه‌هاي نوجوان‌شان در زمانه‌اي زندگي مي‌كنند كه آنها به طور پيوسته‌اي برخط هستند."
"من والدين را تشويق مي‌كنم به دنبال راه‌هايي براي تشويق (بچه‌هاي خود)جهت آفلاين بودن بكنند و يا حتي آنها را امر به آفلاين بودن بكنند و نه تنها از شبكه‌هاي اجتماعي بلكه از همه وسايل دور بشوند. احتمالاً اين نصيحت خوبي براي همه ما باشد."
آيا مي‌توان از فيسبوك براي بهبود سلامت رواني و بهبودي استفاده كرد؟
با وجود اينكه بسياري از تحقيقات به اثرات منفي رسانه‌هاي اجتماعي روي سلامت رواني و بهبودي اشاره مي‌كنند اما برخي از پژوهشگران مي‌گويند رسانه‌هاي اجتماعي ممكن است تأثير متضاد داشته باشند. سايتهاي اجتماعي مي‌توانند يك ابزار مفيد در شناسايي افراد با مشكلات سلامت رواني باشد.
سال گذشته سايت اخبار پزشكي امروز، مطالعه‌اي از پژوهشگران دانشگاه ميسوري را منتشر كرد كه مدعي بود فعاليت فيسبوكي ممكن است يك علامت و نشان دهنده از سلامت روانشناختي يك شخص باشد.
تيم پژوهش دريافتند افرادي كه تصاوير كمتري را در سايت، همرساني مي‌كردند اغلب كمتر نيز ارتباط برقرار مي‌كردند، پروفايل بلندتر و دوستان فيسبوكي كمتري داشتند و احتمالاً فقدان لذت(anhedonia) اجتماعي بيشتري را تجربه مي‌كردند _ ناتواني از رويارويي با شادي حاصل از فعاليت‌هايي كه به صورت نرمال لذت‌بخش هستند مثل حرف زدن با دوستان.
مطالعه ديگر از دانشگاه كاليفرنياي سن ديه‌گو(UCSD) بيان مي‌كند كه استفاده از رسانه‌هاي اجتماعي ممكن است حتي شادي را همه‌گير بكند و اشاعه دهد. تيم پژوهش كه توسط جميز فاولر(James Fowler) از دانشكده پزشكي UCSD رهبري مي‌شد دريافت كه استاتوس‌هاي به روز شده شادي، كاربران ديگر را تشويق مي‌كند كه استاتوس‌هاي به روز شده شادي از خودشان را ارسال(Post) كنند.
فاولر مي‌گويد: "مطالعه ما بيان مي‌كند كه مردم، افراد ديگر را به خاطر شباهت به خودشان براي ايجاد ارتباط انتخاب نمي‌كنند بلكه در واقع باعث مي‌شوند ابراز احساسات دوستان‌شان تغيير كند.
ما قدرت كافي در اين گروه از داده‌ها داريم تا نشان بدهيم كه ابراز احساس به صورت برخطهمه‌گيرمي‌شود و همچنين اينكه حالات و احساسات مثبت، بيشتر از منفي همه‌گير مي‌شود.
در واقع، پژوهشگران عقيده دارند كه اين اشاعه و همه‌گيري ويروس وار از شادي چنان قوي است كه اگر بزرگنمايي شود مي‌تواند سبب به راه انداختن بهبودي و خوشي همه گير شود.
اگر يك تغيير عاطفي از يك فرد سرايت پيدا مي‌كند و باعث تغيير در بسياري مي‌شود بنابراين ممكن است نشان‌دهنده اين باشد كهما به صورت اعجاب‌انگيزي تأثيرگذاري تلاش‌ها براي بهبود سلامت رواني و جسمي را دست كم مي‌گيريم.
به طور كلي، به نظر مي‌رسد كه تأثير دقيق رسانه‌هاي اجتماعي بر سلامت رواني و بهبودي ما در آينده نمايان خواهد شد اما يك چيز قطعي است؛ استفاده ما از سايتهاي اجتماعي بعيد است به اين زوديها كمرنگ و يا محو شود.
نويسنده: اونور وايتمن (Honor Whiteman)
(*) منبع: Medical News Today؛ اين مقاله (Social media: how does it affect your mental health and well-being?) ابتدا در ۱۶ آوريل ۲۰۱۴ منتشر شده و سپس در ۱۰ ژوئن ۲۰۱۵ مورد بازنگري قرار گرفته است.
سایت انسان شناسی و فرهنگ