فرهنگ امروز/ سيد محمد بهشتي؛
در گذشته كاروانسراها به دو دسته كلي تقسيم مي‌شدند؛ يكي كاروانسراهاي بين راهي كه نقش مراكز خدمات بين راهي را داشته‌اند. در تمام شبكه ارتباطي كه ما در كشور داريم، بنا به اهميت راه‌هايي كه وجود داشته كاروانسراهايي ساخته شده‌اند. بسته به ميزاني كه يك كاروان در مسيري بين ٣٠ تا ٤٠ كيلومتر، در فاصله‌هاي مناسب براي يك روز سفر كاروان، يك كاروانسرا به عنوان محلي براي استراحت كاروان‌ها ساخته مي‌شد. نوع ديگري از كاروانسراهايي كه در دوره‌هاي مختلف ساخته مي‌شدند، كاروانسراهاي شهري بودند. اين كاروانسراها در شهرها و در ورودي بازارها واقع شده‌اند. در اين بناها كاروان‌هايي كه به شهرها مي‌رسيدند بارشان را زمين مي‌گذاشتند و حيواناتي كه بارها را حمل مي‌كردند تيمار مي‌شدند. در اين كاروانسراها بيشتر تجار براي مدت محدودي اسكان پيدا مي‌كردند و محموله‌هايي كه همراه داشتند در بازار به فروش مي‌رساندند و به جاي آن اجناس و كالاهاي جديدي خريداري مي‌كردند. ما در تمام شهرهايي كه داراي بازارهاي بزرگ هستند شاهد كاروانسراهايي هم هستيم كه در ابتداي محدوده بازارها قرار گرفته‌اند. در اصفهان كاروانسراي شاه را در نزديكي سردر قيصريه داريم. يا در تهران كاروانسراي خانات را در محدوده بازار مولوي داريم و بزرگ‌ترين كاروانسراي شهري كه در كشور داريم، كاروانسراي سعدالسلطنه قزوين است.
معماري و نحوه استفاده از كاروانسراهاي بين شهري با كاروانسراهاي شهري متفاوت است. از اين جهت كه ممكن است كاروانسراهاي بين شهري تنها يك شب محل اتراق كاروان‌ها و مسافران بوده اما در كاروانسراهاي شهري گاهي تجار ماه‌ها در كاروانسرا سكونت داشتند تا محموله‌اي را كه همراه داشتند به فروش برسانند و محموله و كالاهاي جديد خريداري كنند و به سفر ادامه دهند.
البته در داخل محدوده بازار بخش‌هاي مهم ديگري هم وجود دارد كه تحت عنوان سرا، تيمچه و چارسوق و راسته شناخته مي‌شوند كه ممكن است براي كساني كه با بخش‌هاي بازار آشنايي زيادي ندارند، اين شبهه ايجاد شود كه از اين بخش‌ها هم به عنوان كاروانسرا استفاده مي‌شده، اما واقعيت اين است كه هر كدام از اين بخش‌ها كاربري‌هاي مختلفي دارند. به‌طور مثال سراها عمدتا مربوط به يك صنف و رشته خاص در بازار هستند و حجره تجار بزرگ اصناف مختلف بازار در سراهاي اصلي مربوط به آن صنف قرار مي‌گرفت.
در مورد تعاملات فرهنگي كه تجار و مردم در گذشته داشتند و نقشي كه كاروانسراها در اين بين ايفا مي‌كردند بايد گفت تجار و بازرگانان در گذشته يك تفاوت‌هاي ماهوي با تجار و بازرگانان روزگار ما داشتند. امروزه امتيازي كه هر تاجر نسبت به ديگري دارد بستگي به مال‌التجاره و سرمايه كاري‌اش دارد. اما در گذشته يك تاجر بازار جزو معدود باسوادان شهر خود بود. معمولا كساني كه اهل تجارت بودند با مسائل حقوقي و شرعي داد و ستد و فعاليت تجاري كاملا آشنا بودند و در داخل بازار دوره‌هاي مكاسب محرره را مي‌گذراندند و با مباحث حقوقي شغل‌شان آشنا بودند. معمولا بازاري‌ها جزو نخبگان جامعه محسوب مي‌شدند، با ادبيات آشنا بودند، اهل مطالعه بودند. ما مي‌توانيم نقش جدي تجار و بازاري‌ها را در نهضت مشروطه دنبال كنيم و به همين منوال مي‌توانيم نقش تجار را در طول تاريخ بررسي كنيم، در مسير جاده ابريشم مي‌توانيم اين موضوع را به شكل پر‌رنگي ببينيم. در شرق ايران تا فيليپين و اندونزي، عمدتا مي‌بينيم كه اسلام توسط تجار گسترش پيدا كرد، نه توسط نيروهاي نظامي و سياسي. حتي وقتي خوب بررسي مي‌كنيم مي‌بينيم كه توسط همين تجار زبان فارسي و هنر ايراني و موسيقي و دين در شهرها و كشورهاي ديگر معرفي مي‌شد و شايد بتوانيم بگوييم انگار داد و ستد تجاري بهانه بود، اتفاقي كه در واقع مي‌افتاد وجه تبادلات فرهنگي داشت و طبعا در تبادلات فرهنگي طرفي كه غني‌تر است دهنده است و طرفي كه به لحاظ فرهنگي ضعيف‌تر است، گيرنده محسوب مي‌شود. نمونه خيلي جالب دوره معاصر هم حاج حسين آقاي ملك است كه موزه ملي ملك مربوط به ايشان است. در موزه ملك ١٢ هزار نسخه خطي وجود دارد كه تمام اين نسخ را خود ايشان خريداري كرده‌اند و تمام اين كتاب‌ها توسط خود ايشان حاشيه‌نويسي شده‌اند. اين نشان مي‌د‌هد كه ايشان به خوبي از محتويات كتاب آگاه بوده‌اند و در مورد متن كتاب نظراتي داشته‌اند كه مرقوم كرده‌اند.
ما از دوره اشكاني يعني حدود ٢٣٠٠ سال پيش مي‌توانيم فعال بودن مسير جاده ابريشم را با آثار و شواهد ببينيم، اما تا ٧٠٠ سال پيش ارتباطي ميان اروپاييان و چيني‌ها برقرار نشده بود. اين به اين معناست كه به مدت ١٦٠٠ سال اين تجار ايراني بودند كه داد و ستد در بين اين مسير از اروپا تا چين را مديريت مي‌كردند و اثرات فرهنگي خودشان را هم داشتند. جنبه‌هاي فرهنگي و اجتماعي تجارت در مقياس‌هاي مختلف بسيار مهم بوده، چه در مقياس جهاني و چه در مقياس ملي اثرات فوق‌العاده زيادي داشته. علت آن هم اين بوده كه تعريف يك تاجر يا بازرگان، تعريف امروزي نبوده و اين قشر جزو نخبگان جامعه محسوب مي‌شدند.
روزنامه اعتماد