فرهنگ امروز/ دکتر احمد مبلغی:

تعریف اهداف فرهنگی برای «جامعه کلان اسلامی» - که «امت اسلامی» نام می‌گیرد- یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. در میان این اهداف، اساسی‌ترین آنها ایجاد و تعمیق هویت اسلامی در مسلمانان با قطع‌ نظر از مذاهب آنان است.
«هویت اسلامی» یک هدف کلان است که باید در جامعه اسلامی ایجاد و تعمیق شود و هر فرد در عین وابستگی به مذهب خود، به آن ارزش نهد تا در نهایت همه با هم، آهنگ یک هویت جامع را سر دهند.

تعریف هویت اسلامی
هویت اسلامی به معنای آگاهی همراه با احساس نسبت به «خودِ جمعی» در پیروان اسلام است؛ خودی که ارزشی قابل توزیع میان همه مسلمانان به صورت مشترک دارد. به عبارت دیگر، هویت اسلامی «خویشتن‌بینی جمعی اسلامی» است که در هر فرد مسلمان به صورت ارزشی و با قابلیت توزیع در همه امت با قطع‌نظر از مذاهب آنان، احساس می‌شود؛ احساسی که همه جانبه است و عاطفه، علاقه، انگیزه، افتخاریابی، مصلحت‌خواهی و ... را دربر می‌گیرد.

ضرورت شکل‌گیری هویت اسلامی
«هویت اسلامی» کلان‌ترین چتر را بر جامعه اسلامی می‌افکند. وضعیت هویت اسلامی با «هویت مذهبی» از حیث شمول و گسترش متفاوت است. هویت مذهبی فقط یک گروه و اتباع یک مذهب را دربر می‌گیرد، در حالی که هویتی که همه این هویت‌ها را درون خود جای می‌دهد، چارچوب می‌دهد، معنا می‌دهد، حرکت می‌دهد، خط سیر می‌دهد؛ «هویت اسلامی» است. نبود آن یعنی بی‌ارتباط شدن هویت‌های مذهبی، گاه در برابر هم ایستادن آنها، به فکر منافع خود بودن و آن منفعت کلان مربوط به اسلام را کنار گذاشتن.
اگر هویت‌های خُرد در یک جامعه بزرگ ذیل یک هویت کلان قرار نگیرند این هویت‌ها لاجرم نسبت به سرنوشت هویت‌های دیگر غیر خود، بی‌تفاوت شده و این بی‌تفاوتی‌ خاستگاهی برای تفرقه است. به همین دلیل است که اسلام نمی‌خواهد «هویت مذهبی» جدا از «هویت اسلامی» باشد. بنابراین پیش از هر چیز باید «هویت‌های اسلامی» شکل بگیرد.  پیامبر اسلام(ص) قبل از هر چیز بر ایجاد هویت اسلامی و همه مقومات و زمینه‌های شکل‌دهنده‌ آن اهتمام ورزیدند. جهان امروز به سمتی رفته است که با از دست دادن امر کلان، خَُردها هم قوام و دوامی نخواهند داشت و هیچ امر کلانی همچون تشکیل «امت» نیست. امور کلان، اموری هستند که سرنوشت‌های مشترک را می‌سازند. وجود آنها برای همه نافع و نبود آنها برای همه مضر است. با از دست دادن امر کلانی همچون برقراری مناسبات امت، مشکلات عدیده‌ای برای همه مذاهب ایجاد خواهد شد. بنابراین اگر ما خودمان را بخشی از اسلام می‌بینیم، چه شیعه و چه سنی، برای بقای خود و اسلام به هویت جمعی «امت» نیازمندیم. لذا هیچ‌کس نمی‌تواند شعار بی‌تفاوتی نسبت به هویت اسلامی سر دهد. امروز واجب‌ترین، فوری‌ترین و اساسی‌ترین مسأله برای امت اسلامی این است که به فکر ایجاد و تقویت «هویت اسلامی» باشد که این یک هدف است.

تبیین بیشتر هویت اسلامی
در مبحث هویت از دو نوع «خود» سخن به میان می‌آید؛  «خودِ فردی» و «خودِ جمعی». خودِ فردی؛ خودی است که هویت فردی را تشکیل می‌دهد. هویت فردی، ذات و شخصیت فرد است که در صورت گم شدن این ذات، فرد دچار مشکلات و بحران بی‌هویتی در زندگی خواهد شد. خود جمعی؛ احساسی است که هر فرد نسبت به جمعی که به آن تعلق دارد، پیدا می‌کند. خود جمعی، «هویت جمعی» را در انسان خلق می‌کند. اما هویت جمعی انواعی دارد:

1. هویت خانوادگی
براساس «هویت خانوادگی»، فرد احساس می‌کند به یک خانواده وابسته است. هویت خانوادگی امری است که فقط در فرد تحقق پیدا نمی‌کند بلکه در تمام اعضای آن خانواده تحقق می‌یابد. آن ارزشی که خانواده را کنار هم جمع کرده است و باعث تمایز یک خانواده از خانواده‌های دیگر می‌شود و اگر منافعی باشد آنان را به سمت آن منافع بطور جمعی سوق می‌دهد؛ همین احساس «هویت خانوادگی» است.

2. هویت قومی
«هویت قومی» نوعاً براساس زبان شکل می‌گیرد. به عنوان مثال، کسانی که ترک یا فارس زبان هستند دارای یک هویت ترکی یا فارسی نیز هستند. یعنی خود را وابسته به یک زبان می‌بینند و همیشه زبان خود را در مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نگاه‌ها، خصوصیت‌ها و حضور یافتن‌ها شریک می‌‌بینند.

3. هویت ملی
«هویت ملی» فراتر از هویت قومی و زبانی است یعنی ممکن است در کشوری چند زبان مختلف وجود داشته باشد که هر کدام هم هویت وابسته به آن زبان را داشته باشند اما همه زیر چتر «هویت ملی» جای می‌گیرند؛ همچون ایران اسلامی ما که ترک، لر، کرد، فارس،‌ عرب، ترکمان و ... اگرچه دارای «هویت زبانی» خاص هستند اما در یک مرحله‌ قوی‌تر، بالاتر و تأثیرگذارتر احساس «هویت ایرانی» می‌کنند. به این معنا که اگر افتخاری نصیب ایران شود به یک شخص ایرانی احساس غرور دست می‌دهد حال با هر زبان و قومیتی که باشد یا اگر خطری متوجه ایران شود همه قومیت‌ها با هویت ملی خود فارغ از زبان و هویت قومی و مذهبی‌شان با آن خطر ملی مواجه خواهند شد.

4. هویت‌ مذهبی
«هویت مذهبی» در اتباع یک مذهب به عنوان مثال اتباع مذهب شیعه یا مذهب سنی شکل می‌گیرد و به اعتبار آن، اتباع آن مذهب نمی‌توانند نسبت به مذهب خود بی‌تفاوت باشند.

5. هویت اسلامی
«هویت اسلامی» کارکردی همانند «هویت ملی» دارد. با توجه به اینکه هر انسان تابع یک مذهب، دارای هویت خاص مذهبی است و نسبت به سرنوشت مذهب خویش علاقه‌مند است ولی در عین حال ذیل یک هویت فراتر، بزرگ‌تر و بسیار اساسی‌، تأثیرگذار‌ و چارچوب‌دهنده‌ به نام «اسلام» باید هویت خود را قرار دهد. همه این هویت‌های مذهبی کاملاً با هر آنچه دارند، ذیل این هویت قرار می‌گیرند و «هویت اسلامی» پیدا می‌کنند.  اگر احساس هویت براساس «امت» و «خودِ جمعی امت» در همه بوجود آید آنگاه نمی‌تواند نسبت به سرنوشت «امت» بی‌تفاوت و نظاره‌گر شد. اگر پیروزی و پیشرفتی حاصل ‌شود برای ایران یا غیرایران (برای یک بخشی از جامعه مسلمانان) هیچ مسلمانی نمی‌تواند نسبت به آن بی‌تفاوت باشد، که این احساس برخاسته از «هویت امت اسلامی» و ناشی از احساسِ بودن در امت است.  نمی‌توان براساس احساس این هویت، نسبت به خطری که امت را تهدید می‌کند، بی‌تفاوت بود. نمی‌توان نسبت به آینده این امت بی‌تفاوت بود، نمی‌توان وضعیت‌های ناهنجار بین روابط این امت را نظاره‌گر بود.
منبع: روزنامه ایران