فرهنگ امروز/ نگار داوری اردکانی*:
برنامه‌ریزی خط و نگارش از جمله انواع برنامه‌ریزی پیکره زبان است که به گونه نوشتار زبان مربوط می‌شود. مرور برنامه‌ریزی زبان در جوامع و ملل مختلف نشان می‌دهد که عمده مباحث مطرح شده در این حوزه به موضوع «خط‌سازی» مربوط می‌شود، خط‌سازی یعنی قرارداد استفاده از یک نظام نوشتاری و یا وضع یک نظام نوشتاری جدید برای زبانی که تاکنون صرفاً دارای یک گونه شفاهی بوده است. امروزه این فرایند معمولاً برای زبان‌های بومی در معرض خطر دارای شأن اجتماعی اعمال می‌شود و در واقع راهکاری برای زنده نگه داشتن زبان‌ها، تضمین بقا و ثبت آنهاست.
بالطبع می‌توان پیش‌بینی کرد که یکی از کانون‌های تمرکز در فرایند خط‌سازی در دنیای امروز موضوع سهولت و اقتصادی بودن نظام‌های نگارشی خواهد بود و این مهم مسئله در انداختن طرحی نو برای رسیدن به کارآمدترین نظام‌های خطی و نگارشی را به ذهن متبادر می‌نماید و البته پژوهش‌های اندکی در این خصوص انجام شده است. یکی از اقتصادی ترین نظام‌های واجی/آوایی و به تبع آن از جمله نظام‌های الفبایی/ خطی کوچک موجود، مربوط به گویش مرکزی روتوکاس است که دارای ۱۱ واج (۵ واکه و ۶ همخوان) است. روتوکاس ۱۲ حرف دارد ( A E I G K O P R S T U V ) و حدوداً ۴۳۰۰ نفر به این زبان پاپایان شرقی صحبت می‌کنند. ویشوران این زبان در استان بوگان‌ویل گینه نو زندگی می‌کنند.
اما این سؤالات همچنان مطرح است که چرا زبان‌های مختلف به حداقل حروف / نویسه‌های لازم برای نمایش مکتوب خود اقدام نکرده‌اند؟ حداقل واج‌های لازم برای تشکیل یک نظام زبانی چیست؟ بزرگترین مجموعه حروف الفبا را زبان خمر (Khmer) داراست که ۷۴ حرف دارد. این زبان استرالیایی ـ آسیایی زبان رسمی کامبوج است و ۱۲ میلیون نفر به این زبان سخن می‌گویند. پرواج‌ترین زبان، زبان خو (XŌÕ!) است که ۱۱۲ واج دارد. حدود ۴۲۰۰ نفر به این زبان صحبت می‌کنند و این گویشوران در نیروانای آفریقا زندگی می‌کنند.
علاوه بر مورد خط‌سازی که به آن اشاره شد، امروز در برخی زبان‌ها، برنامه‌ریزان زبان اقدام به اعمال اصلاحاتی جزئی در نظام‌های نگارشی خود باتوجه به نقش‌های ارتباطی آنها و نیز تسهیل کاربردهای رایانه‌ای می‌نمایند، با این حال باتوجه به اهمیت اصل «آشنایی» (Familiarity) در کاربرد قراردادهای زبانی (اعم از گفتاری و نوشتاری) و به بیان دیگر نامطلوب بودن «آشنایی‌زدایی» در کاربرد زبان‌ها ایجاد تغییر و تحول مداخله‌ای در نظام‌های گفتاری و نوشتاری زبان‌ها توصیه نمی‌شود مگر به ضرورت‌هایی قطعی و یقینی. البته در دوران معاصر تغییر و حتی تعویض خط با انگیزه‌های قوی سیاسی ـ اجتماعی انجام شده است و نمونه‌های بارز آن تعویض خط ترکی و خط فارسی در تاجیکستان است. تعویض خط بی‌تردید دسترسی به منابع گذشته را ناممکن و یا لااقل دشوار و هزینه‌بر می‌نماید. در صورتی‌که متون قبلی به خط جدید برگردانده نشوند مواریث فرهنگی به انزوا می‌روند و در واقع شکاف فرهنگی حادث خواهد شد و ممکن است گروه‌هایی به عمد برای قطع دسترسی عموم به منابع پیشین و ایجاد تحولات انقلابی ناگهانی اقدام به تغییر خط نمایند. به هر روی، اقدام به تعویض خط چنان‌چه اشاره شد عمدتاً با اهداف ایدئولوژیک دنبال می‌شود و بنابراین چنان‌چه در کتاب «سره‌گرایی زبانی» (۱۳۸۷) اشاره کرده‌ام این فرایند براساس تعریف مطلوب و نامطلوب صورت می‌پذیرد و معمولاً با اهداف عاطفی و نه عقلانی صورت می‌پذیرد.
امروز لازم است هر اقدام برنامه‌ریزی زبان با در نظر گرفتن ملاحظات نقشی (یعنی باتوجه به پیامد برنامه مورد نظر در ارتقاء نقش‌های ارتباطی زبان‌ها از ابعاد گوناگون) و لحاظ نمودن اقتصادی بودن فرایند صورت گیرد. به‌این‌ترتیب، باتوجه به جایگاه عاطفی‌ای که خط و زبان فارسی در میان ایرانیان دارد (داوری: ۱۳۸۴) طرح موضوع تغییر/ تعویض خط فارسی بیوجه است. حفظ مواریث مکتوب ادبی و فرهنگی برای ایرانیان اولویت و اهمیت ویژه‌ای دارد که از مهم‌ترین دلایل بیوجه بودن طرح موضوع تعویض خط به‌شمار می‌رود. پیشنهاداتی برای اصلاح خط فارسی ارائه شده است که اگرچه در جهت اقتصادی‌تر نمودن خط است (مانند حذف چند نویسه برای یک آوای واحد)، پدیده‌ای است که در اکثر خط‌های جهان وجود دارد و منحصر و مخصوص به خط فارسی نیست؛ گویی که حدی از حشو در نظام‌های زبانی (اعم از سطح واجی / آوایی، صرفی / واژگانی، نحوی و معنایی) قابل تحمل و پذیرش و شاید هم طبیعی و لازم است.
اما نکته مهمی که امروز از منظر برنامه‌ریزی خط نیازمند توجه و تمرکز ویژه است، موضوع معیارسازی خط فارسی است. باتوجه به ضرورت کاربرد هرچه گسترده‌تر خط فارسی در نظام‌های رایانه‌ای، معیارسازی و یکنواخت‌سازی نویسه‌هاو املا و نگارش در بازیابی و طبقه‌بندی اطلاعات ضروری و مفید است.
منابع
داوری اردکانی، نگار. ۱۳۸۴. برنامه‌ریزی زبان در ایران. دانشگاه تهران. بخش نگرش‌سنجی درباره خط فارسی.
داوری اردکانی. نگار. ۱۳۸۷. سره‌گرایی زبانی. تهران: نشر هرمس.
Robinson, Stuart. ۲۰۰۶. The Phoneme Inventory of the Aita Dialect of Rotocas. Oceanic Linguistics Vol ۴۵, No ۱, pp. ۲۰۶ – ۲۰۹.
W. D. Whitney. The Principle of Economy as a Phonetic. In: Transactions of the American Philological Association (۱۸۶۹-۱۸۹۶), Vol. ۸ (۱۸۷۷), pp.۱۲۳-۱۳۴ . The Johns Hopkins University Press
URL: http://www.jstor.org/stable/۲۹۳۵۷۲۶ .Accessed: ۲۴/۰۷/۲۰۱۳
*دانشیار گروه زبانشناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی
منبع:شماره دوم نشریه فرهنگ امروز