به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست نقد و بررسی کتاب «محمد‌بن موسی خوارزمی؛ نگاهی به عصر و آثار او» نوشته پروفسور ناصرکنعانی، عضو ۱۰۰ دانشمند برتر اروپا، شنبه ۱۹ دی‌ماه، با حضور سید محمود کثیری‌‌ها، عضو هیات علمی دانشگاه امیر‌کبیر، دکتر جعفر آقایانی چاوشی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و جمعی از اهالی علم و فرهنگ در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.
ثبت تصویر خوارزمی بر جلد نشریه بهداشت آلمان
کنعانی درباره ابعاد شخصیت خوارزمی اظهار کرد: سپتامبر سال گذشته در ازبکستان، تاجیسکتان و ترکمنستان به همراهی آکادمی علوم روسیه کنفرانسی بین‌المللی با عنوان «خوارزمی» برگزار شد. در آوریل ۲۰۱۴ نیز در واشنگتن در بزرگ‌ترین کنفرانس علوم مهندسی با حضور اوباما، دو نفر از ریاضی‌دانان بزرگ آمریکا نوشتند که بدون وجود خوارزمی ما اصلا دارای علوم مهندسی نبودیم، در حالی‌که این خبر در هیچ‌یک از رسانه‌های عمومی و اختصاصی ایران منتشر نشد.
این استاد دانشگاه فنی برلين ادامه داد: یکسال قبل‌تر تصویر «خوارزمی» بهعنوان طرح جلد نشریه بهداشت آلمان منتشر شده و در این نشریه آمده که رفرم بهداشتی در آلمان به بهترین شکلی صورت می‌گیرد، اگر از روش خوارزمی پیروی شود. از سال ۱۹۶۲ تا سال ۲۰۱۲ اسامی ۱۰۰ دانشمند بزرگ در تمام ادوار تهیه شد که نام «خوارزمی» در آخرین رتبه‌‌‌بندی در جایگاه ۲۶ قرار داشت. در سال ۱۹۷۷ ناسا در آمریکا دوبار نام این شخص را در کره ماه آورده است؛ موضوعی که متاسفانه در ایران اطلاع‌رسانی نشد. حداقل در ۳۰۰ سال اخیر مورخان ریاضی و ریاضی‌دان درباره خوارزمی صحبت کرده‌اند؛ بهعنوان مثال دکتر میشل شان، ریاضی‌دان مشهور فرانسه نامش را با خط طلا روی برج «ایفل» حکاکی کرده و درباره اهمیت خوارزمی در حوزه ریاضی و علوم سخن گفته است.
«تاریخ‌الحکما» و کنیه ابوجعفر برای خوارزمی
کنعانی در این نشست با اشاره به محتوای کتاب «محمد‌بن موسی خوارزمی؛ نگاهی به عصر و آثار او» گفت: کنیه خوارزمی ابوعبدالله محمد‌ابن موسی خوارزمی، و کنیه دیگر وی ابوجعفر است و برخلاف تصور برخی نویسندگان ایرانی که فکر می‌کنند خارجی‌ها اشتباه کردند که از این کنیه بهره گرفتند، باید بگویم این نویسندگان ایرانی اشتباه می‌کنند، چراکه در کتاب «تاریخ الحکما» نوشته القفطی که ۱۰۰ سال با خوارزمی اختلاف دارد، از ابوجعفر استفاده شده است.
وی افزود: «المجوسی» دیگر لقب خوارزمی است، چراکه خاندانش زرتشتی بوده اما بعد از پذیرش اسلام به دست مامون تمایل اندکی به استفاده از آن لقب داشته است و در مقدمه کتاب «جبر» بهعنوان یک مسلمان مومن درباره پیامبر و خداوند می‌نویسد. «قُطرُبُلی» از دیگر القاب این دانشمند است و برخلاف تصور نویسندگان ایرانی، خوارزمی نزدیک بغداد به دنیا نیامده، بلکه در شهر «کاست» چشم به جهان گشوده است. به احتمال قوی به دلیل سکونت وی در قُطرُبُل معروف شده است.
کنعانی ادامه داد: سال تولد وی تقریبا ۷۸۰ میلادی و درگذشت وی تقریبا ۸۵۰ میلادی به ثبت رسیده، بنابراین خوارزمی در سن ۷۰ سالگی از دنیا رفته است. نام خوارزمی در ادبیات اروپایی به بیش از ۱۳۰ نوع مختلف آمده است، موضوعی که بشارت می‌دهد چقدر دانشمندان اروپایی خودشان را با این بزرگوار مشغول کرده‌اند، اما برای پژوهشگران تشخیص مشکل است.
آغاز کتاب‌های حساب اروپا با جمله «چنین گفت خوارزمی»
کنعانی افزود: خوارزمی، همراه مامون از مرو به بغداد می‌رود و در «بیت‌الحکمه» مقیم می‌شود و ذیجی را تنظیم کرد. فعالیت‌های حوزه نجوم خوارزمی شامل دو رساله مهم درباره چگونگی ساخت و کاربرد اسطرلاب دارد. در سال ۱۹۱۴ به دستور خاندان سلطنتی دانمارک این رساله‌‌ها از سوی یک دانشمند سوئیسی به چاپ رسید. خورازمی نخستین فردی است که واژگان سینوس و کسینوس را وارد ریاضیات کرد.
این دانشمند درباره فعالیت‌های خورازمی در حوزه جغرافیا نیز گفت: خوارزمی همراه مامون به مصر رفت، بنابه اسنادی مانند اثر یک نقاش ایتالیایی نشان داده شده که چگونه مامون و خوارزمی وارد هرم ثلاثه می‌شوند. علاوه بر این نقشه نیل و همه خطوط خطر و استوا و خطوط دیگر را براساس حرارت درجه‌بندی میکند و در نتیجه به فرمان مامون «صورت‌المامونیه» را که نقشه جهان است ترسیم میکند. در حوزه جبر و مقابله نیز خوارزمی کتاب «جبر و مقابله» را می‌نویسد و از اینجاست که واژه جبر را ابداع میکند. خوارزمی همچنین نخستین کسی است که معادلات درجه یک و درجه دو را دسته‌بندی و شیوه حل آن‌ها را به ۶ گروه آموزش می‌دهد. کتاب خوارزمی بعد از ترجمه از لاتین به انگلیسی جهان‌گیر می‌شود.
کنعانی اظهار کرد: در حوزه حساب خوارزمی نخستین فردی است که دستگاه اعشاری را وارد جهان اسلام میکند. ۴۰۰ سال اروپاییان برای استفاده از صفر دچار مشکل بودند. بیش از ۵۰۰ سال در اروپا کتاب‌های حساب با جمله «چنین گفت خوارزمی» آغاز می‌شد. در قرن ۹ اعداد اعشاری از راه اسپانیا وارد اروپا می‌شود. ریاضی‌دان اتریشی، شعر زیبایی برای خوارزمی سروده با این مضمون «زمانی که خوارزمی با علم و دانش به سراغ ما آمد، ما بربری بیش نبودیم و او می‌‌خواست ما را با بوسه‌ای بیدار کند و ما این بوسه را احساس نکردیم.» از سوی دیگر یکی از موسیقی‌دانان آمریکایی برای خوارزمی در ریاضیات وی را با موسیقی منعکس کرده است.
وی درباره منتقدان خوارزمی افزود: در خارج افرادی هستند که در جبر کار‌هایی شبیه به خوارزمی انجام داده‌اند. ما لوحی از بابل قدیم دارم که معادله‌ای درجه دو بر آن ترسیم شده و از سوی دیگر نمونه‌هایی بر پاپیروس‌های مصری وجود دارد، اما نکته اساسی این است که خوارزمی معادله‌ای می‌نویسد و توصیه میکند که چگونه باید به جلو رفت تا به راه‌حل رسید. شاهکار اصلی وی اثبات صحیح بودن آن است، در حالی‌که پیش از وی فقط پیشنهاد‌هایی برای راه‌حل مطرح بوده، بنابراین از وی بهعنوان پدر علم جبر یاد می‌کنند.
آغاز نگارش کتاب «محمد‌بن موسی خوارزمی؛ نگاهی به عصر و آثار او»
کنعانی ادامه داد: از سال ۱۹۷۳ تا سال ۲۰۱۱ به جمع‌آوری مقالاتی درباره خوارزمی مشغول بودم و در این سال‌ها چند سخنرانی هم داشتم و در نهایت سال ۲۰۱۱ تصمیم گرفتم همه این مطالب را در قالب کتاب جمع‌آوری کنم. متن این کتاب به قلم داستانی تدوین نشده، بلکه متنی موجز دارد. در منابعی که جمع‌آوری کردم به‌دنبال این پاسخ بودم که خوارزمی چگونه به این دانش‌ها دست پیدا کرده بود. بهعنوان مثال یکی از بزرگ‌ترین معما‌های خوارزمی اعداد اعشاری است که وی این اعداد را از کجا به دست آورده است. در سال ۶۰۰ میلادی هندی‌ها دستگاه اعداد اعشاری را ساختند.خوارزمی در جوانی به هند رفت و دستگاه اعشاری را پیدا کرد و بعد از آن کتابی با عنوان «حساب هندی» نوشت. برخی دیگر در این زمینه معتقدند که خوارزمی از بغداد به هندوستان رفت و برخی دیگر می‌گویند که عده‌ای هندی به دربار منصور آمدند و زمینه آشنایی با دستگاه اعشاری با این سفر مهیا شد.
خوارزمی نخستین منجم ایرانی است
وی عنوان کرد: در زمینه جبر نیز نظرات متفاوتی مطرح می‌شود. عده‌ای معتقدند که همه فعالیت‌ها و نظرات وی جدید نیست، بلکه پیش از خوارزمی نیز از سوی دانشمندان دیگر مطرح شده است؛ بهعنوان مثال در زمینه نجوم. اما باید دقت داشت که خوارزمی نخستین منجم ایرانی است که بعد از ایجاد رصد‌خانه‌ای از سوی مامون به رصد می‌پردازد. وی نخستین کسی است که تاریخ یهود را نوشته، همچنین نخستین فردی است که تقویم را تعدیل کرده و اول بهار را بهعنوان نوروز ایرانی‌ها مطرح کرده است.
نقش ایرانیان در توسعه علمی دنیا
دکتر جعفر آقایانی چاوشی نیز بهعنوان سخنران این نشست علمی با اشاره به حدیثی از پیامبر (ص) گفت: پیامبر فرموده‌اند: «اگر دانش در ثریا و یا در آسمان‌ها باشد، مردانی از سرزمین پارس به آن دست خواهند یافت.» بیش از ۹۰ درصد ریاضی‌دانان و منجمان اسلامی را ایرانیان تشکیل می‌دهند و خوارزمی بزرگ مبتکر علم جبر یکی از آن‌هاست. ارزش و اهمیت علم جبر زمانی آشکار می‌شود که با نقش ارزنده این علم در توسعه علم ریاضیات آشنا شویم؛ این علم چشم‌انداز جدیدی را در ریاضیات گشود که دستاورد آن در علوم و فناوری جدید خود‌نمایی میکند.
وی افزود: کسی که نخستین‌بار مشکلات زندگی را در معادلات جبری مطرح کرد، خوارزمی بود. هدف این دانشمند ایرانی در ابداع معادلات جبری، شاید پاسخگویی به نیاز‌های آن زمان بود؛ مانند تقسیم زمین. با این‌حال نهالی که وی کاشت، هم‌اکنون به درخت تناوری تبدیل شده است. کتاب «جبر و مقابله» خوارزمی در عین حال، فصل موضوعه علم اروپایی را که دانشمندان غربی از چند قرن پیش وضع کرده بودند، باطل کرد. آنان تصور می‌کردند که علم به مفهوم امروزی یعنی «ساینس» منشاء اروپایی دارد، در حالی‌که در کتاب خوارزمی ما شاهد یک نظریه علمی از معادلات درجه دوم هستیم که همه ویژگی‌های یک نظریه علمی را دربر دارد.
تولید سه کتاب از «محمد‌بن موسی خوارزمی؛ نگاهی به عصر و آثار او»
چاوشی ادامه داد: متاسفانه ما ایرانی‌ها با خوارزمی آشنا نیستیم، هرچند مرحوم حسین خدیو جم، کتاب «جبر و مقابله» خوارزمی را به فارسی ترجمه کرده، اما عموم مردم توانایی لازم را برای بهره‌برداری از مطالب این دانشمند نداشتند، بنابراین به‌خوبی جای خالی اثری درباره خوارزمی و فعالیت‌های علمی وی به خوبی در جامعه محسوس بود؛ خوشبختانه این خلاء به همت دکتر کنعانی بر‌طرف شد. کتاب «محمد‌ابن موسی‌خوارزمی» در بیش از ۸۰۰ صفحه شامل مطالب متنوع و جالبی در کار‌‌های علمی خوارزمی و به‌‌ویژه علم جبر است.
این عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف گفت: این کتاب برای اقشار مختلف جامعه اعم از دانشجویان و دانش‌آموزان کاربرد دارد. به‌نظر می‌رسد که این کتاب قطور را می‌توان به سه کتاب مجزا شامل «شرح حال خوارزمی»، «علم جبر و چگونگی تدوین آن» و «کتابشناسی خوارزمی» تقسیم کرد. بهره‌گیری از تصاویر نیز از جمله نکات قابل توجه این اثر است. زحمات ناشر در چاپ این کتاب نیز قابل قدردانی است. شاید برای مخاطبان پرسش‌هایی مطرح باشد، از جمله اینکه چرا بحث نظریه‌پردازی در این کتاب مسکوت مانده و منتقدان خوارزمی در این کتاب معرفی نشده‌اند. قطعا در چاپ‌‌های بعدی دکتر کنعانی به این پرسش‌‌ها پاسخ خواهد داد.