فرهنگ امروز/خداداد خادم:
به گزارش فرهنگ امروز به نقل ازمهر؛ رشد و چگونگی وضعیت فلسفه دین و کتابهای این حوزه بحثی است که درباره آن با بعضی از پژوهشگران و اساتید این حوزه در میان گذاشته‌ایم. در خلال این گفتگوها نظرات مختلفی درباره وضعیت فلسفه دین و چگونگی آن مورد بحث شده است که شما را به خواندن آنهادر غالب این گزارش دعوت می کنیم:
وضعیت کتاب های فلسفه دین در ایران خوب است
حمیدرضا آیت‌اللهی، استاد گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی درباره چگونگی وضعیت کتاب های فلسفه دین در ایران گفت: الحمدلله وضعیت کتاب های فلسفه دین در ایران خیلی خوب است. ما اگر ۲۰ سال پیش به این مساله نگاه می کردیم، میزان منابع خیلی کم بود، اما اکنون ما آنچه که در منابع روز دنیا نیاز داریم در داخل کشور داریم و اساتید و دانشجویان بسیار زیادی با این منابع آشنا هستند. وضعیت فلسفه خوب است به ویژه اینکه ما در ۸ سال اخیر توانستیم، مبنایی برای تفکر خودمان داشته باشیم و ایده‌های جدیدی طراحی کنیم. به نظرم ما در حوزه مقالات فعالیت خیلی خوبی داشتیم. سال‌های قبل مقالات به صورت کتاب وآنلاین ارائه شده است.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه چه موضوعی در کتاب های فلسفه دین مورد غفلت واقع شده است؟ افزود: ما تقریبا به تمامی مسائل پرداختیم اما به صورت کلی بستگی به شرایط دارد که ببینیم اکنون چه نیازهای داریم. گاهی در دنیا برخی از بحث‌ها داغ می‌شود و گاهی نیز افول پیدا می‌کند.
آیت اللهی در پاسخ به این سوال که کارهای در دست تالیف تان چیست؟ گفت: من روی ارزیابی و تحلیل فلسفه دکارت و همچنین روی فلسفه دین با نگرش اسلامی کار می‌کنم. اگر از منظر اسلام بخواهیم به فلسفه دین نگاه بکنیم با آن چیزی که با نگاه غربی به فلسفه دین دارد متفاوت است. من به دنبال نشان دادن این تفاوت هستم و علاوه بر آن می‌خواهم نشان بدهم که آنها چگونه به فلسفه دین می‌پردازند و چرا نگاه می‌کنند. به اندیشه متفکران اسلامی در این باره هم پرداخته ام، به طور مثال تفکرات ملاصدرا، علامه طباطبایی و ... هم در این اثر بررسی شده است.
ضرورت بحث فلسفی درباره امامت
محمد لگنهاوزن، عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درباره وضعیت کتاب های فلسفه دین در ایران گفت: هر سال وضعیت کتاب های فلسفه دین کیفیت شان بهتر می‌شود و هر سال می‌بینیم که از لحاظ کمی نیز افزایش داریم. من از پیشرفت فلسفه دین در ایران خیلی راضی هستم. متاسفانه فارسی نمی‌توانم بخوانم اما از دانشجویانم که پایان نامه دارند مطلع می‌شوم که در زبان فارسی چه کارهایی انجام شده است.
وی افزود: در فلسفه دین مدتی خیلی تاکیدم روی معرفت شناسی دین بود و اینکه ما چگونه می توانیم اعتقاداتمان را توجیه کنیم. اما اکنون یک گرایش است که بیشتر به صورت جزئی به اعتقادات خاصی که در فرقه‌های مختلف وجود دارد، می پردازد. این گرایش مهمی است و امیدوارم شیعیان بیشتر در این‌باره کار کنند و بحث فلسفی درباره امامت مطرح شود. برخی از اعتقادات دیگر که درک خاصی در تشیع دارد و باید روی آن کار شود و اساتید و دانشجویان می‌توانند در این باره کار کنند.
وی در پاسخ به اینکه چه کار تالیفی در دست دارید؟ افزود: چندین سال است که روی هگل کار می کنم، چون یک رگه مذهبی در فکر هگل است که معمولا مورد غفلت واقع شده است و منجر به سوءتفاهم می‌شود.
وی گفت: هگل در حالی که به دلیل دفاع از یک نظام سیاسی مشروطه مشهور شد ولی هم در نوشتار و فلسفه سیاسی‌اش و نیز درس‌هایی در فلسفه دین اصرار کرد که دولت باید از نهادهای دینی حمایت کند. چون بدون دین اصلا الزام اخلاقی و قانونی در دل مردم نمی‌افتد.
آموزش عالی باید رشته فلسفه دین را در دانشگاه‌ها به صورت کمی و کیفی توسعه دهد
غلامحسین خدری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ارزیابی کمی و کیفی خود از کتابهای فلسفه دین در ایران گفت: با انتظاراتی که از فضای فرهنگی که در تفکر تشیع وجود دارد و دارای مبانی محکمی است و نیز روند رو به توسعه و رشدی که ایران در این سال‌ها پیدا کرده و توقعات و شأنی که مردم دارند، به نظر می رسد فاصله زیادی با آثار مطلوب در حوزه فلسفه دین داریم.
وی ادامه داد: ما نیاز به یک نگاه واقع‌بینانه در حوزه ستادی و آموزش عالی داریم که به این دسته از معارف بشری و الهی توجه بیشتری شود و در برنامه ریزی، نشر نشریات و کتاب به آن توجه کنند و حمایت مادی و معنوی بیشتری از این آثار مکتوب شود. وی اظهار امیدواری کرد که بتوانیم آثار فاخری را در این حوزه به دنیا عرضه کنیم.
خدری همچنین گفت: همانطور که گفتم ما با نقطه مطلوب در این حوزه بسیار فاصله داریم و در ابتدای راه هستیم. ما با آنچه که باید به آن برسیم بسیار فاصله داریم و پر کردن این خلاء اهتمام مدیریت آموزش عالی کشور را می طلبد.
وی تاکید کرد: آموزش عالی باید رشته فلسفه دین را در دانشگاه‌ها به صورت کمی و کیفی توسعه دهد تا ما بتوانیم قضاوت درستی را نسبت به آثاری که در این حوزه منتشر می‌شود داشته باشیم. چون اکنون واقعیت این است که ما آثار چندان فاخری در این حوزه نداریم.
وی در پاسخ به اینکه چه کاری در دست تالیف دارید، گفت: من روی ویژگی های مکتب فلسفی سبزوار کار کرده‌ام. خود حاج ملاهادی سبزواری مبدع است و نقطه نظرات خاصی دارد. این کتاب در مرحله داوری است. همچنین در مکتب فلسفی طاهران وپیش قراولان این مکتب به ویژه میرزا حکیم مدرس زنوزی کار می‌کنم. این کتاب هم آماده است و کار خیلی عمیقی نیست. چون از کارهای موظفی پژوهشگاه بوده و بیشتر جنبه‌های شکلی مکتب مورد استفاده قرار گرفته و به عمق مبادی و مبانی ابتکاری حکمای این مکتب پرداخته نشده است.
فلسفه‌دین و دین پژوهی در تاریخ ما ریشه دارد
عبدالرضا مظاهری، محقق حوزه فلسفه دین هم در پاسخ به اینکه وضعیت کتابهای فلسفه دین در ایران چگونه است، گفت: مباحثی مانند فلسفه‌دین و دین پژوهی در طول تاریخ ما از قرن چهارم و پنجم شروع شده است و کتاب‌هایی مانند نحل شهرستانی در این زمینه است. نویسنده شیعی، سید مرتضی حسن راضی کتابی به نام تبصرة العوام فی مقالات الانعام دارد که کتابی شبیه شهرستانی است. اهمیت این منابع در این است که به قبل از حمله مغول بر می‌گردد. به دلیل فضای آزادی که در دوران عباسی ایجاد شد، قبل از اینکه اشاعره به حکومت برسند، آن فضا باعث شد تمام فرق مختلف که در حوزه اسلامی زندگی می‌کردند بتوانند مباحث خودشان را ارائه دهند و یا در جلسات مختلفی که تشکیل می‌شد بتوانند دیدگاه‌های خود را بیان کنند و کتاب های دیگری هم منتشر شود.
وی افزود: در آن دوران مانویان از طرف مغان زردشتی مورد اتهام بودند و دیدگاهشان را مخفی می‌کردند. شاید در جلسات خواص این دیدگاه را مطرح می کردند. اما به هر حال بازه‌ای که ایجاد شد موقعیتی فراهم کرد که تقابل دیدگاه و ادیان مختلف فراهم شود. ولی متاسفانه بعد از آن دوران که اشاعره روی کار می آیند، دیدگاه‌های ضد فلاسفه شروع می‌شود. افرادی مانند غزالی، فخر رازی و یا شهرستانی که از طرف متشرعین دورانش نقد می‌شد، چون نگاهی ضد فلسفه و ضد ابن سینا طرح کردند فلسفه اسلامی در محاقی قرار می‌گیرد. بعد از این دوران نقش خواجه نصیر طوسی مطرح می‌شود و کتاب المصارح شهرستانی را که ضد فلاسفه نوشته شده و شبیه کتاب غزالی است، کتابی با عنوان المصارع المصارح را می‌نویسد و پاسخی به شهرستانی است.
وی افزود: همچنین خود فخر رازی نقدهایی را که در شرح اشارات به ابن سینا کرده، ابن سینا را نزدیک به ۲۰۰ سال در محاق برده است. با این وجود خواجه نصیر با شرحی که بر آن نوشته سعی کرده تا پاسخ نگاه فخر رازی را بدهد. از آن سو با کلامی هم که کار کرده سعی نموده دوباره فلسفه را در حوزه شیعه زنده کند.
مظاهری تصریح کرد: در نتیجه باید بگویم طرح این مباحث یک فضای آزاد را می‌طلبد که تضارب آرا پیش بیاید و افراد بتوانند دیدگاه‌های خود را به صورت مستقیم بیان کنند. امروز مساله‌ای که وجود دارد این است که علی رغم پیشرفت‌های دنیای غرب، علم تجربی تبدیل به جهان بینی شده و خارج از قلمرو حسی خود دارد نظر می دهد و دین را تنزل داده است. همچنین وحی را به تجربه دینی تنزل داده است. اگرچه من خودم رشته‌ام عرفان است اما نمی خواهم دین را در حد عرفان پایین بیاوریم. یکی از مشکلاتی که غرب گرفتار آن است همین است. عقبه کار ما ابن‌سینا، سهروردی و ابن عربی است و از سوی دیگر مباحث تاریخی هستند و ما بهتر می‌توانیم پاسخ بگوییم. به طور مثال همین مساله وحی بحثی است که درباره کلام الهی امروز در جامعه جهانی مطرح شده که لفظ این کلام از خداوند است و یا این پیامبر این مفهوم را تجربه کرده و به زبان خودش بیان کرده است. این در واقع تنزل وحی در حد حدیث قدسی است. اگر بخواهیم به این موضوع پاسخ دهیم حادث یا قدیم بودن کلام الهی از قرن سوم و چهارم تا کنون مطرح بوده است.
وی افزود: بنابراین این ها مسائلی نیستند که در جامعه ما ریشه نداشته باشند. ما وظیفه داریم مسائل روز را به صورت روز آمد از متون کهن مان پاسخ دهیم. برگزاری همایش‌هایی در این زمینه بسیار برای ما ارزشمند است، چون مسائلی که امروز در دنیای غرب مطرح است در جامعه ما نیز مطرح می‌شود. نکته اساسی دیگر این است که همیشه اگر دانشمندان می‌خواهند رشد کنند نیازمند یک فضای آزاد هستند که طی ۵۰ سال به طور مثال آنها پرورش یابند. در فضای امروزی تا حد زیادی سخن ها گفته می‌شود و کسی مانع نمی‌شود.
مظاهری تاکید کرد: نکته دیگر این است که ما امروز نباید انتظار داشته باشیم که به شبهه ها به سرعت پاسخ داده شود. بلکه باید جرح و تعدیل شود تا پاسخ نهایی داده شود.
وی گفت: هر تمدنی که در طول تاریخ ساخته شده قبل از دوران ترجمه سپری شده است. دوره یونان باستان، دوران عباسی، رنسانس و ... ترجمه‌هایی قبلا از همسایگان علوم مختلف شده و در یک پروسه زمانی ۵۰ تا ۱۰۰ ساله پرورش یافته و پایه‌های آن تمدن را ساخته است. ما نیز اکنون در حال عصر ترجمه هستیم و هرچه که در دنیای غرب مطرح است امروز در جامعه ما نیز مطرح است و ما امیدواریم دروازه‌ای برای شکل‌گیری تمدن بزرگ اسلامی باشد.
وی در پاسخ به اینکه در حال حاضر چه کاری در دست اقدام دارید گفت: من پیش از این سه کتاب در حوزه اندیشه ابن عربی، شرح فصوص ابن عربی و شرح تعلیقی امام خمینی بر فصوص ابن عربی را کار کرده ام. اسرار عرفانی دعا کتاب دیگر من است که سعی کردم در آن نشان بدهم که شیعه عرفان دارد و مهمترین منبع عرفان شیعه دعاها هستند که بر مبنای اسماء الهی شکل گرفته‌اند.
وی افزود: کتاب جدید من شریعت گریزی یا ولایت پذیری در عرفان اسلامی است که با تکیه بر شریعت، طریقت و حقیقت نوشته شده و بیشتر جدال تاریخی که بین متشرعان و صوفیه از قرن اولیه اسلام وجود داشته است بررسی شده. نگاه عرفا را نسبت به شریعت، طریقت و حقیقت بررسی کردم. در اینجا نگاه افرادی که عرفای اصیل را نشناختند پاسخ دادیم و من ۲۴ مثال موردی درباره پیوند شریعت، طریقت و حقیقت در نگاه عرفا دارم. من سعی کردم بیشتر به عرفایی که در مظان اتهام بودند مثل ابن عربی و حلاج بپردازم.
باید روی کتاب های کلاسیک فلسفه دین کار کنیم
امیر عباس علی زمانی، دانشیار دانشگاه تهران و پژوهشگر حوزه الهیات و فلسفه دین در پاسخ به این سوال که وضعیت کتاب های فلسفه دین در ایران چگونه است گفت: به نظرم می رسد که جای کار روی کتاب های کلاسیک وجود دارد و جدی است و کتاب های کلاسیک و اصلی فلسفه دین مانند اگزیستنس اف گاد کتاب اصلی جان هیک و برخی از فیلسوفان بزرگ هنوز ترجمه نشده است. کتابهای اساسی و جدی که در فلسفه دین دوران ساز بودند ترجمه نشده است.
وی افزود: بومی کردن این مباحث بسیار مهم است که در این راه قدمهای خوبی در حوزه بحث‌های مساله شرع و زبان دین انجام شده اما کار نکرده و نشده زیاد داریم. در بحث معنای زندگی در ابتدای راه هستیم و نه منابعی ترجمه و نه کاری بومی ارائه شده است. حتی کار مقایسه‌ای هم نشده است. برخی از مسایل مانند شر یا مساله احتمالاتی شر و برهان پنهان بودن خدا وارد ادبیات فارسی ما نشده و البته طبیعی است. ما در آغاز راه هستیم و کارهای خوب و جدی از سوی اساتید و دانشجویان دکتری می‌بینم که جای امیدواری است و خود این کنفرانس هم قدم خوبی است.
علی زمانی تاکید کرد: در حوزه فلسفه دین از نگاه خودمان کم کار شده و آرای فیلسوفان بزرگ ما در حوزه دین این هم کار نشده و باید به آن توجه شود. ما باید آرا اینها را با زبان فلسفه دین و ادبیاتی که بشود در سطح بین المللی ارائه کرد عرضه کنیم.
وی در پاسخ به این سوال که کارهای در دست تالیفتان چیست گفت: ترجمه کتابی درباره معنای زندگی که از سوی حکمت چاپ شد. کاتینگهام مجموعه بحث های معنای زندگی که حالت تالیفی دارد و شامل مقالات و گفتگوهای من است در حال نگارش است و قرار است مقدمه مفصلی هم برای آن بنویسم و منتشر کنم.
یکی از نتایج انقلاب، ورود عناصر دینی به سیاست بود
هدایت علوی‌تبار استادیار، دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به وضعیت کتابهای فلسفه دین در ایران گفت: هر رشته علمی اگر می‌خواهد پیشرفت کند، باید شرایطش فراهم شود. یکی از نتایج انقلاب، ورود عناصر دینی به سیاست بود و ما بعد از انقلاب حکومت دینی تشکیل دادیم. این مساله تاثیرش در فلسفه دین این بود که بسیاری از متفکران به سمت نقش دین در جامعه رفتند و یکی از رشته‌هایی که بسیار رونق پیدا کرد فلسفه دین بود. اینکه دین چه جایگاهی می‌تواند در جامعه داشته باشد و چه قلمروهایی را در بر می‌گیرد و بحث‌های ریشه ای و پایه‌ای درباره دین است که یکی از آنها ارتباط بین دین و سیاست است.
وی افزود: یکی از جاهایی که بحث فلسفه دین در آن بسیار رونق پیدا کرد، قم بود. به هر حال افرادی متفکر در قم عرق دینی داشتند و در حوزه بودند و آنها با توجه به جو انقلاب اسلامی معطوف به این شدند که درباره دین و کارکردش کار فلسفی کنند. بعد از انقلاب، تعداد زیادی از کتاب‌هایی که درباره فلسفه دین نوشته شده نویسندگانش یا در قم ساکن هستند یا تحصیلات حوزوی داشتند. البته نقش دانشگاه ها را نباید نادیده گرفت ما اکنون در بسیاری از گروه‌های فلسفه گرایش فلسفه دین داریم و در دانشگاههایی مثل علامه طباطبایی، تهران و ... داریم در مقطع دکتری، تعداد زیادی در این‌باره فارغ التحصیل می‌شوند.
وی ادامه داد: بنابراین به لحاظ آموزش و پژوهش به لحاظ کمی فلسفه دین از گرایش‌هایی است که نسبت به گرایش‌های دگر بسیار پیشرفت کرده است. البته این بدین معنا نیست که همه کارهایی که به لحاظ آموزشی و پژوهشی انجام می‌شود کیفیت بالا دارد اما به هر حال ما هم نمی توانیم توقع داشته باشیم که همه کارها صد درصد خوب باشد. به هر حال به لحاظ کیفیت رشد پیدا کنیم هر چند به لحاظ کمی رشدمان خوب بوده است.
علوی تبار تشریح کرد: با توجه به اینکه کشور ما کشور دینی است بیشتر بحث‌ها به جنبه‌های اثباتی موضوعات دینی می پردازد و همه به سراغ این می‌روند که خدا و دین را اثبات کنند. به هر حال جنبه دیگر قضیه جنبه‌های منفی و سلبی است که در خارج روی آن بحث می‌کنند که دلایل الحاد چیست و بی دینی چیست؟ به لحاظ جوی که در کشور هست و برخی از آن هم سیاسی است، خیلی به سمت جنبه‌های سلبی دین نرفتیم. چون ممکن است مورد تهمت قرار بگیریم اگر فردی کتابی درباره الحاد ترجمه یا تالیف کند، ممکن است برچسب بخورد که در حال ترویج افکار الحادی است.
علوی تبار با تاکید بر اینکه کار اصلی من فلسفه دین است در ارتباط با کارهای در دست اقدام خود گفت: کار اصلی من فلسفه دین است. کتاب خدای فیلسوفان موضوعش درباره خدا در اندیشه فیلسوفان است. نویسنده «آنتونی کنی» روی یکی از شبهات فلسفه دین تمرکز کرده که علم پیشین خدا و اختیار انسان است. اگر خدا از قبل علم دارد که من چه عملی انجام می دهم، آیا من آن عمل را با اختیار انجام می دهم یا نه؟ در این باره نظریات گوناگون آورده شده است و درباره آن حرف زده اشت.