امروزه که بودجه‌ها و هزینه‌های گوناگون در دستگاه عریض و طویل سازمان‌های دولتی صرف کارهای مختلف و گاه کم‌اثرتر می‌شود یکباره می‌شنویم تولید و نشر مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در آستانه تعطیلی قرار گرفته است و متولیان چاپ ضرورتی برای ادامه چاپ آن نمی‌بینند و بناست مجموعه‌ای که استادانی چون احمد سمیعی‌گیلانی دل‌بسته آنند، در نیمه راه انتشار نیمه‌کاره رها شود.
برای آگاهی از سرنوشت ادامه چاپ مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» که جلد چهارم آن چند سالی است در محاق مانده با سیدعلی آل‌داوود، عضو هیات علمی مجموعه فرهنگ آثار ایرانی اسلامی و عضو شورای عالی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به گفت‌وگو نشستیم تا دریابیم این پروژه ره به کجا برده است.
آقای آل داوود لطفا در ابتدا کمی درباره چگونگی شروع پروژه فرهنگ آثار ایرانی توضیح بفرمایید؟ اکنون کار در چه مرحله‌ای است؟
در سال‌های میانه دهه ۶۰ به پیشنهاد زنده‌یاد سیدرضا حسینی قرار شد «فرهنگ آثار جهانی» که دایره‌المعارف کتابشناسی از کتاب‌های معروف جهان است، به فارسی برگردانده شود؛ کتابی که در ۶ جلد قطور از سوی گروهی از مولفان و نویسندگان فرانسوی تدوین و تا کنون چندبار ویرایش و باز تالیف شده است. در ایران این مجموعه به سرپرستی زنده‌یاد حسینی و اعضای شورای علمی آن شادوران ابوالحسن نجفی، استاد احمد سمیعی‌گیلانی، اسماعیل سعادت و یکی دو نفر دیگر به فارسی ترجمه شد. زمانی که ترجمه کتاب به پایان رسید و برای انتشار آماده شد، متوجه شدند که در این مجموعه به کتاب‌ها و آثاری که در حوزه فرهنگ ایرانی اسلامی قرار دارد، بسیار ناچیز پرداخته شده است.
در مجموعه ۶ جلد رحلی دایره‌المعارفی قطور با بیش از ۶ هزار صفحه، متاسفانه به آثار ایرانی اسلامی حتی در ۱۰۰ عنوان نیز پرداخته نشده بود. همچنین آنچه درباره آثار ایرانی اسلامی آمده، بسیار مختصر بود؛ برای مثال به معرفی کتاب‌هایی مانند «شاهنامه فردوسی»، «گلستان سعدی» و «قرآن» در یک ستون یا نیم‌صفحه بسنده شده بود. به همین دلیل تصمیم گرفته شد این مجموعه به شکل «فرهنگ آثار جهانی» تدوین شود و نوشته‌ها و مطالبی را که به فرهنگ ایرانی اسلامی پرداخته است حذف و در مجموعه‌ای جداگانه دایره‌المعارفی با نام «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» تدوین کنند. بنابراین به انتشارات سروش که ناشر ۶ جلدی «فرهنگ آثار جهانی» بود، پیشنهاد داده شد که «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» جداگانه تدوین شود و مدیران وقت سروش نیز این پیشنهاد را پذیرفتند.
بعدها به پیشنهاد استاد سمیعی‌گیلانی من نیز وارد شورای علمی «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» شدم. البته شورای علمی این مجموعه در آغاز کار چندین نفر بودند که به مرور کنار کشیدند و در پایان من ماندم و استاد سمیعی گیلانی که این پروژه را از سال ۱۳۷۳ تا به امروز با سماجت دنبال کردیم و تالیف برخی مجلدهای آن به پایان رسیده است.
تفاوت مجموعه «فرهنگ آثار جهانی» با «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در این است که مجموعه نخست سراسر آثار آن ترجمه است که البته این ترجمه‌ها به قلم مترجمان برجسته و ویراستاران سرشناسی مانند ابوالحسن نجفی، سمیعی‌گیلانی و سعادت انجام شده و کتاب بسیار مهمی است اما «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» یک فرهنگ دایره‌المعارفی است که همه آثارش تالیف شده و مولفان برجسته ایرانی در حوزه خود آثار و مقالاتی در معرفی آثار ایرانی اسلامی (ایران فرهنگی) تالیف کردند که کار بسیار پرزحمتی است. چون در حوزه تالیف مولفان برجسته فراوانی نداشتیم، ناچار بودیم از عده معینی در تالیف مقالات استفاده کنیم و تلاش کردیم برای معرفی هر اثر، نویسنده و متخصص آن اثر را پیدا کنیم تا مقاله‌ای که تالیف می‌شود نزدیک به حقیقت و بی‌عیب باشد.
این تلاش تا به امروز نزدیک به ۲۲ سال به طول انجامیده که در این مدت موفق شدیم چهار جلد آن را کامل تالیف کنیم. سه جلد آن به چاپ رسیده و جلد چهارم که تا آخر حرف «س» و اول حرف «ش» را در بر می‌گیرد نزدیک به ۲ سال است که آماده انتشار است. اگر جلد چهارم منتشر شود می‌توان گفت تقریبا بیش از نیمی از کار انجام شده است. دو جلد پایانی به حرف «ش» و «ی» اختصاص خواهد داشت که درنظر داریم همه مداخل باقیمانده در دو جلد گنجانده شود. البته باید بگویم تعدادی از مقالات دو جلد پایانی نیز تالیف شده و تعدادی نیز به مولفان سفارش داده شده که به دلایلی کار معلق مانده است.
با وجود آماده بودن برخی مقاله‌ها، دلیل این تعلیق چیست؟
تغییر مدیران سروش، اعمال سلیقه فردی و تفاوت دیدگاه‌ها باعث شد که این کار با مشکلاتی مواجه شود. در زمان مدیر سابق سروش (مهدی فضائلی) کار انتشار «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» به طول انجامید و مدتی بدون اینکه مشکل کار به شورای علمی گوشزد شود، چاپ آن با تاخیر مواجه شد. پس از تاخیر به وجود آمده، تلاش‌ها و پیگیری‌های ما کار را تا حدودی جلو برد اما هنگام چاپ جلد چهارم کار به تعطیلی کشیده شد. البته ما در این میان کار خودمان را می‌کردیم و سفارش و تالیف مقاله‌ها را با هزینه ناچیزی پیش می‌بردیم؛ به طوری که تالیف مقالات جلد پنجم و ششم تا دو سال پیش نیز ادامه داشت تا اینکه کار تقریبا تعطیل شد.
اهمیت چاپ مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در چیست؟ چه ضرورتی برای انتشار این مجموعه با این همه مشکلات پیش آمده وجود دارد؟
بعد از انقلاب موسسه‌ها، سازمان‌ها و افراد بسیاری وارد کار دایره‌المعارف‌نویسی شدند و این حیطه رشد چشمگیری از لحاظ کیفی پیدا کرد. با این حال از لحاظ کمی دایره‌المعارف‌هایی که جدی و سودمند باشد به تعداد انگشتان یک دست نیز نمی‌رسید. تنها مزیت چاپ این آثار به کارگیری افراد بسیاری در دایره‌المعارف‌نویسی بود که توانست عده‌ای را به عنوان مولف پرورش دهد. در میان آثاری که به عنوان دانشنامه یا دایره‌المعارف منتشر می‌شد دایره‌المعارفی که ویژه معرفی کتاب باشد، نداشتیم. برخی کتاب‌ها و عنوان‌ها در بعضی دایره‌المعارف‌ها در مداخل عمومی گنجانده شده بود اما تعداد آنها در «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی»، «دانشنامه جهان اسلام» یا دانشنامه‌هایی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی تالیف کرده، بسیار محدود بود.
به دلیل این کمبود من و استاد سمیعی گیلانی پیشنهاد دادیم در کنار دایره‌المعارف‌هایی که سازمان‌ها و موسسات دارند، دایره‌المعارفی ویژه معرفی کتاب‌ها داشته باشیم و چون دایره‌المعارف «فرهنگ آثار جهانی» منتشر و با استقبال فراوانی مواجه شده بود بنابراین به فکر افتادیم که دایره‌المعارف کتابشناسی آثار ایرانی اسلامی نیز داشته باشیم یا تنها به معرفی آثار ایران فرهنگی بپردازیم. در مجموعه‌ای که برخی مجلد آن منتشر شد به آثار ایرانی قبل از اسلام تا به امروز پرداختیم تا به عنوان اثری جامع در معرفی کتاب‌ها و آثار ایرانی اسلامی قرار گیرد؛ دایره‌المعارفی که تا پیش از آن وجود نداشت.
وقتی جلد نخست فرهنگ آثار ایرانی اسلامی منتشر شد، توجه بسیاری را به خود جلب کرد و انتشارات سروش را تشویق کردند. ضمن اینکه نویسندگان بسیار مجربی در دایره‌المعارف‌نویسی راغب شدند با ما همکاری کنند. ما نیز در تدوین مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» تلاش کردیم مولفان مقاله‌ها را از میان افراد دارای تجربه دایره‌المعارف‌نویسی انتخاب کنیم و از طرفی در زمینه‌ای که مقاله‌ای می‌نویسند تخصص و آشنایی‌های لازم را داشته باشند. بنابراین این مجموعه با وجود کثرت دایره‌المعارف‌نویسی، چون اثری در حیطه کتابشناسی آثار شاخص ایرانی اسلامی نداشتیم تالیف و نشر آن ضروری بود. باید یادآوری کنم این مجموعه می‌تواند فواید بسیاری داشته باشد و همه طبقات دایره‌المعارف‌نویسی را پوشش دهد.
یکی دیگر از دلایل انتشار «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» اطلاع‌رسانی به مردم بود. وقتی عموم مردم اهل مطالعه نباشند ممکن است پرسشی درباره موضوع و مولف کتاب برایشان پیش بیاید یا هنگامی که از شبکه‌های اجتماعی نام کتابی را می‌بینند یا از رادیو و تلویزیون می‌شنوند کنجکاو شوند که اطلاعاتی درباره آن به دست بیاورند. همچنین برخی متخصصان نیز برای شناساندن کتابی ناگزیرند به کتابخانه بزرگ یا مقالاتی که اطلاعات فراوانی درباره کتاب مدنظر آنها دارد، مراجعه کنند تا بتوانند اطلاعات دقیقی به دست بیاورند. در مجموع برآورده کردن نیاز طبقات متخصص و غیرمتخصص دلیل تالیف این فرهنگ بود که اگر دوره کامل آن منتشر شود می‌تواند نیازهای افرادی را که به آن اشاره کردم برطرف کند.
آیا پروژه فرهنگ آثار ایرانی اسلامی هزینه زیادی برای انتشارات سروش در بر داشت؟
بررسی هزینه‌های موسساتی که دایره‌المعارف منتشر می‌کنند، حاکی از این خواهد بود که هزینه انتشار مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در مقایسه با سایر دایره‌المعارف‌ها بسیار ناچیز است. معمولا انتشار دایره‌المعارف‌ها در ایران نیازمند تشکیلات اداری بسیار مفصلی است که بخش‌های مانند مدخل‌گزینی، پرونده‌سازی و ویراستاری و... را در برمی‌گیرد که ایجاد این بخش‌ها با مولفان و ویراستاران متعدد بسیار هزینه‌ساز است اما دایره‌المعارف «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در موسسه سروش که از سوی صداوسیما نیز حمایت مالی می‌شد با کمترین هزینه به چاپ می‌رسید. ضمن اینکه استاد سمیعی‌گیلانی و بنده علاقه بسیاری داشتیم که این پروژه با حداقل هزینه به چاپ برسد و در این میان تنها حق‌تالیف مولفان و حق ویراستاری و ویراستار علمی بود، پرداخت می‌شد. همچنین در دفتر سروش یک نفر به عنوان دستیار و هماهنگ‌کننده و اتاقی برای انجام کارهای اداری داشتیم. آنچه برشمردم حداقل چیزی بود که ما برای تالیف یک دایره‌المعارف از آن بهره‌مند بودیم. با این حال اگر این کار را با سایر دایره‌المعارف‌ها مقایسه کنیم یکی از کم‌خرج‌ترین دایره‌المعارف‌ها نه تنها در ایران بلکه در جهان است.
میزان فروش فرهنگ آثار ایرانی اسلامی چگونه بوده است؟
فروش عمومی مجموعه بسیار خوب بوده اما از چند سال پیش به بهانه‌های مختلف خوب عرضه نشده است اما سه جلد پیش که به درستی پخش و عرضه شد، فروش راضی‌کننده‌ای داشت. اگرچه فروش هر مجموعه نیازمند پخش خوب و ارائه در نمایشگاه‌های مختلف است اما اگر به کتابفروشی‌ها و حتی انتشارات سروش سر بزنید در سه چهار سال گذشته این کتاب در هیچ جا عرضه نشده است.
این مجموعه تا مجلد سوم تا کنون تجدید چاپ نشده است؟
اثری که به درستی عرضه نشود طبعا تجدید چاپ نیز نخواهد شد.
از منظر حقوقی این پروژه با چه شرایطی روبه‌رو است؟
در آخرین صحبت‌ها موسسه سروش به ما گفتند که اتاق پروژه فرهنگ آثار ایرانی اسلامی را تحویل دهیم. طبق قانون نشر در ایران این اثر به لحاظ مالی متعلق به انتشارات سروش است و از لحاظ معنوی حقوق آن به مولفان و مصنفان برمی‌گردد.
برای رفع وقفه در انتشار فرهنگ آثار ایرانی اسلامی چه سخنی با مسئولان عرصه فرهنگ و به ویژه نشر دارید؟
انتشارات سروش در طول پنج شش ماه گذشته چندبار سرپرست عوض کرده است. در آخرین صحبت با سرپرست کنونی انتشارات سروش علاقه‌مندی خود و استاد سمیعی‌گیلانی را برای به پایان رساندن این پروژه اعلام کردم. آخرین پاسخ آنها این بود که در چند سال اخیر سروش هزینه بسیاری کرده و در حال حاضر قادر به انتشار این مجموعه نیست. با این سخن، پیشنهاد کردیم که به دلیل شرایط دشوار مالی، سروش پروژه را واگذار کند تا کار انجام شود زیرا تا کنون بودجه آن از بیت‌المال تامین شده و بهتر آن است که به سرانجام برسد. البته سخن ما این نیست که پروژه را برای انتشار به شکل شخصی واگذار کنند زیرا مطابق قانون نشر در ایران حقوق معنوی آن متعلق به هیات علمی و بعد مولفان و مصنفان است و حقوق مادی به موسسه سروش تعلق دارد. با توجه به این‌ها، پیشنهاد کردیم آن را به سازمان‌های مشابه دولتی مثل فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دانشنامه زبان فارسی و دایره‌المعارف بزرگ اسلامی بدهند تا ادامه کار در آنجا دنبال شود زیرا این کار پروژه شخصی مدیران و افراد نیست. پروژه‌ای که هزینه آن از بیت‌المال تامین شده و سازمان دیگری می‌تواند آن‌را انجام دهد. متولیان سروش نه به صورت کتبی و نه به صراحت بلکه به صورت ضمنی پیشنهاد کردند که آن را به فروش برسانند. طبعا در چنین شرایطی هیچ سازمان و موسسه‌ای بودجه و امکان خرید آن را ندارد. همین که تقبل کنند مانده کار را سامان دهند، خدمتی انجام داده‌اند. در حال حاضر با شرایط پیش آمده پروژه معوق مانده است. ضمن اینکه اخیرا متوجه شدیم مدیرعامل انتشارات سروش دوباره تغییر یافته و در حال حاضر امیدواریم این مشکل چند ساله با همت ایشان با شیوه‌ای مقبول حل شود.