فرهنگ امروز/ / مصطفی لعل شاطری:

مضجع مقدس و آرامگاه پاک و نورانی امام رضا(ع)، در آغوش ضریح مقدس و مجللی جای دارد که با صفحه های زرین و سیمین زینت یافته و آیاتی از قرآن کریم بر آن نمایان است و زائران و محبان حضرت از شبکاتش بر آن فضای ملکوتی دیده می دوزند و جلال و ابهتی روحانی بر صفحه ی جانشان پرتو می افکند.

ضریح به عنوان مهمترین نماد مضجع مطهر امام رضا (ع) با چند قرن قدمت، از سابقه ی تاریخی برخوردار است و بی شک قدمت بیش از یک هزار و دویست ساله ی مشهدالرضا و اقبال مسلمانان به زیارت این مکان در طول چندین قرن، زمینه را برای پیدایش صندوق و بعدها ضریح فراهم آورده است.

بنا به شواهد تاریخی، تاکنون چندین ضریح بر روی مرقد شریف امام رضا (ع) نصب گردیده که ضریح فعلی پنجمین ضریح است و در مورد تاریخچه ضریح های نصب شده بر روی مرقد مطهر امام روایات متفاوتی در منابع تاریخی ذکر شده است که شاید اشاره به گوشه ای از آن ها خالی از لطف نباشد.

ضریح اول

اولین ضریح، ضریحی چوبی و تسمه های فلزی، با پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی به سال ۹۵۷ ﻫ.ق ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است.

البته باید اشاره نمود در مورد تاریخچه ضریح اول اختلاف نظر است. برخی از نویسندگان بانی اولین ضریح را نامعلوم دانسته و نویسنده کتاب تاریخ آستان قدس احتمال داده است که اولین ضریح در عهد تیموریان و بعضی احتمال داده اند که در عهد شاه اسماعیل اول صفوی نصب شده باشد. عده ای نیز آن را منسوب به عهد شاه طهماسب اول می دانند و در برخی از منابع، ساخت این ضریح به شاه عباس اول صفوی نسبت داده شده است.

به نظر می رسد تا سال ۱۳۱۱ ش به دلایل مختلف از جمله عدم امکان رؤیت کتیبه ضریح قدیمی، تاریخ نصب و نام بانی آن مورد اختلاف بوده است، اما بیشتر مورخان قبل از این گزارش، بانی آن را شاه طهماسب صفوی دانسته اند و حتی اعتمادالسلطنه که نام بانی و تاریخ نصب ضریح را نامعلوم می داند و آن را فاقد کتیبه معرفی می کند، در جای دیگری از کتابش به نقل از مسیو فریزر می نویسد:

«... وقتی که شاه طهماسب شهر را بنا کرد یا به توسیع آن پرداخت، گنبد مطهر را با آجرهای مطلّا تذهیب نمود، یک مناره قشنگی ساخت و آن را مذهّب داشت و دور مرقد ضریح طلایی نصب کرد.»

وجود ضریح به استناد اخبار موجود در منابع تاریخی در عهد شاه طهماسب اول صفوی قطعی است، چون واژه ضریح چندین بار در رویدادهای مربوط به تاریخ مشهد در منابع این دوران نقل شده، چنان که در خبر مؤلف عالم آرا از عهد شاه طهماسب آمده است که در سال ۹۸۵ ق جسد شاه طهماسب در جوار ضریح مبارک مدفون گردیده، و یا در خبر تهاجم سپاه عبدالمؤمن خان ازبک به مشهد در سال ۹۹۷ ق ذکر شده است:

«... ازبکیه خونخوار عده زیادی از مردم بیچاره را در اطراف مقبره کشتند؛ چنان که اطراف ضریح یک ذراع خون ایستاد.»

درباره مشخصات این ضریح نیز اخبار متفاوتی وجود دارد. بیشتر نویسندگان جنس آن را از چوب دانسته و بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و برخی از صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عده ای دیگر همچون اعتمادالسلطنه و مؤلف منتخب التواریخ جنس ضریح را از فولاد می دانند.

ضریح دوم(ضریح نگین نشان)

ضریح دوم، ضریحی مرصّع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است، که در سال ۱۱۶۰ ﻫ.ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. براساس شواهد تاریخی، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضاقلی میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی است.

اعتمادالسلطنه مشخصات این ضریح را نیز به صورت کامل در نوشته هایش آورده است. او در وصف ضریح دوم می نویسد:

«... ضریح دوم نیز از فولاد است، ولی در هر گوی آن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرد نصب است که دانه ها در ورق طلای ضخیمی نصب شده، مثل نگین دان انگشتر و آن را در روی فولاد ضریح نصب کرده اند، به طوری که طلا از دور نمایان است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهاردانگ است که بالای سر ضریح مبارک طلاکوب کرده اند به این عبارت:

«نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّه های مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید سنه ۱۱۶۰.»

درباره دیگر مشخصات این ضریح نوشته اند: «این ضریح دارای سه پنجره بوده است که پنجره بیرونی فولاد و پنجره دومی مفرغ زراندود و سومی پولاد و مُکلَّل به زبرجد و یاقوت بوده...»

البته برخی از منابع به ساخت این ضریح توسط نادرشاه اشاره دارند؛ از جمله اعتمادالسلطنه به نقل از مسیو فریزر می نویسد:

«نادرشاه بعد از تاخت و تاز افاغنه، شکوه و جلال مشهد را به درجه کمال رساند و موقوفه زیاد بر موقوفات این مکان افزود و درب بزرگ را که در طرف جنوب غربی... و مرقد را با جواهر و تزئینات مزین و ضریح فولادی منبت سابق الذکر را به دور آن نصب کرد.»

همچنین به نقل از فورشایر سیاح انگلیسی در شرح اقدامات عمرانی نادرشاه می نویسد نادر ضریح به دور مرقد مطهر نصب کرد و قندیل بسیار و زینتی از همین فلز در بالای مرقد آویخت.

نظرات مختلفی درباره نَسَب بانی این ضریح وجود دارد، اما طبق کتیبه موجود، شاهرخ بن رضا قلی میرزا پسر نادرشاه بانی این ضریح است.

وجو جواهرات بر بدنه ضریح دوم مسلم است و گزارش مؤلف جنّات ثمانیه در سال ۱۳۳۱ ق آخرین خبر از وجود این جواهرات و مؤید قرار داشتن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرّد در گوی های ضریح در حدود اواخر عهد قاجاریه است، اما با گذشت حدود بیست سال از این تاریخ به گزارش مؤتمن در سال ۱۳۱۱ ش، از این جواهرات خبری نیست، چنان که می نویسد: «نگین های آن، قسمتی به مرور از میان رفته و قسمتی هم باقی است» و چنین نتیجه می گیرد که در اصل، نگین های مهمی نبوده و سنگ بدل بوده است.

بنابراین در صورت وثاقت خبر، علت تغییر و تبدیل و فقدان جواهرات اصلی نصب شده بر روی ضریح دوم در این فاصله زمانی مشخص نیست.

جواهرات و اشیاء و تزئینات این ضریح در عهد افشاریه مورد دستبرد قرار می گیرد و به نوشته اعتمادالسلطنه، جانشینان نادر پس از قتل او به ضریح مطهر تعرض می کنند به نحوی که می نویسد:

«بعد از نادرشاه، مشهد افول کرد، ولی حرم محفوظ بود. نادر میرزا بعضی از زینت های حرم و قسمتی از ضریح مطلای دور مرقد را برداشت و به مصرف محاربات خود رساند. پس از آن گوی طلایی را که در بالای مرقد آویخته بود، تصرّف نمود و برادرش نصرالله میرزا غارت را تکمیل کرد و طلاهای روضه را سکه زدند که به لشکریان خود دهند.»

اما به نوشته بهبهانی جمعی از مؤمنان به سرپرستی شهید ثالث میرزا محمد مهدی مجتهد متولی آستانه طلا و جواهرات را مسترد می نمایند و دوباره ضریح را تزیین می کنند.

ضریح دوم یا ضریح مرصع از تاریخ نصب (۱۱۶۰ ق) به مدت حدود ۷۳ سال در معرض زیارت قرار داشته، تا این که در تاریخ ۱۲۳۳ ق به قولی سومین ضریح در کنار دو ضریح قبلی و در قسمت بیرونی نصب می گردد. قبل از این تاریخ، فقط دو ضریح، یعنی ضریح قدیمی چوبی و ضریح مرصع بر روی مرقد مطهر وجود داشته است.

ضریح سوم(فتحعلی شاهی)

نام بانی ضریح سوم نامشخص است، اما به طور قطع و مسلم این ضریح در عهد فتحعلی شاه وجود داشته؛ چنان که برخی از منابع به درِ مرصع نصب شده بر روی این ضریح که توسط فتحعلی شاه در تاریخ ۱۲۳۳ ق اهدا شده اشاره دارند که در سمت شرقی ضریح نصب شده است.

بعضی از نویسندگان زمان نصب این ضریح را در اوایل عهد قاجاریه می دانند و بسیاری از نویسندگان باشتباه تاریخ کتیبه و نام بانی در ضریح را مربوط به ضریح دانسته و فتحعلی شاه را بانی ضریح معرفی می نمایند، در حالی که به نوشته اعتمادالسلطنه این ضریح فاقد کتیبه است.

در مورد مشخصات این ضریح نوشته اند که طول آن پنج و عرض آن سه متر و دارای دو متر ارتفاع است و جنس آن از فولاد و بر روی ضریح مطهر مشبکی مطلا و بر فراز آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا وسط شیروانی یک سر طوق طلا مرصع به جواهر و در دو طرف آن دو قبه جواهرنشان می باشد و بالای آن هم پوشش بسیار نفیسی گسترده است.

این ضریح نیز مانند ضریح دوم مورد دستبرد قرار گرفت و در عهد سلطنت محمد شاه قاجار، پس از آن که محمد حسن خان سالار پسر آصف الدوله والی خراسان طغیان نمود، تمام طلا و نقره های روی ضریح را تصرّف کرد و درب مرصع فتحعلی شاهی را نیز از ضریح جدا نمود و به نام خود سکه زد. نوروز علی بسطامی تاریخ این واقعه را ۱۲۶۴ ق می داند و می نویسد پس از آن که ناصرالدین شاه بر تخت سلطنت نشست، تعمیرات صورت گرفت. ظاهراً تعمیرات ضریح در ۱۲۶۸ ق شروع گردید و سلطان مراد میرزا حسام السلطنه پس از آن که این درب را با تکه های طلای ضخیم پوشاند، در سال ۱۲۷۰ ق در نصب گردید.

به این ترتیب از دوران فتحعلی شاه قاجار به بعد سه ضریح بر روی مرقد مطهر امام رضا (ع) وجود داشته و اعتمادالسلطنه و دیگر نویسندگان از وجود این ضریح ها خبر داده اند. لذا به استناد کتیبه سردر مرصع اهدایی فتحعلی شاه (۱۲۳۳ ق)، از این زمان به مدت حدود یک صد و پنجاه سال سه ضریح وجود داشته و ظاهراً هیچ گونه تغییر اساسی در آن ها ایجاد نشده، تا آن که در سال ۱۳۱۱ ش بنا به نوشته مؤتمن، ضریح چوبی قدیمی (ضریح اول) به علت پوسیدگی در زمان نصب صندوق جدید، به کلی برداشته شده و دو ضریح دیگر پس از مرمت در جای قبلی نصب گردیده است.

مؤلف تاریخ آستان قدس، ضمن آن که علت و چگونگی این تغییرات را نقل کرده، مشخصات سه ضریح را نیز آورده است. او در مورد کیفیت این تغییرات می نویسد: پیرو راپرت خرابی صندوق در سال ۱۳۰۹ و اخذ مجوز شفاهی جهت تعویض صندوق چوبی قدیمی، با دعوت از علمای طراز اول خراسان و با حضور صاحب منصبان آستان قدس و نایب التولیه و معماران زبده طی صورتجلسه در مورخه ۲۹ رجب مطابق هشتم آذرماه ۱۳۱۱ عملیات مرمت آغاز شده و پس از برداشتن صندوق قدیمی، ضریح طلاکوب چوبی نیز که در این زمان پوشیده و قابل ابقا نبوده است، به کلی برداشته شد، و پس از نصب صندوق ساخته شده از سنگ مرمر جدید، دو ضریح دیگر (ضریح مرصع و ضریح فولادی) پس از مرمت در جای قبلی نصب شد.

پس از برداشتن ضریح قدیمی در سال ۱۳۱۱ ش، از این زمان تا سال ۱۳۳۸ ش، یعنی حدود ۲۷ سال فقط دو ضریح بر روی مرقد مطهر وجود داشته که ضریح مرصع در داخل و نزدیک به مرقد مطهر و ضریح فولادی منسوب به عهد فتحعلی شاه در معرض زیارت زائران بوده است.

ضریح چهارم (شیر و شکر)

چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب می شود و اکنون بر روی سقف ضریح از داخل این دو بیتی نوشته شده:

هاتفی وصف این ضریح بگفت عجرا الصائعون عن صفتک

بهر تاریخ دور مسعنی سفت ما عرفناک حق معرفتک

که به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد ۱۳۷۰ ﻫ.ق بدست می آید که تاریخ نصب ضریح می باشد.

انجام اقدامات و تشریفات نصب ضریح جدید مصادف بود با شروع کار نایب التولیه جدید محمد مهران که پس از استعفای شادمان آغاز به کار نمود. او در مقاله ای با عنوان «ضریح جدید» چگونگی نصب ضریح شیر و شکر را بتفصیل آورده، می نویسد پس از انجام مشورت لازم با اعضای هیأت ویژه، کار نصب ضریح جدید آغاز گردید و ضریح جدید آغاز گردید و از صبح روز چهارشنبه هشتم بهمن ماه ۱۳۳۸ ش پس از غبارروبی مرقد مطهر در مدت ۱۷ روز عملیات برداشتن ضریح فولادی و مرمت و تعویض سنگ های پای ضریح انجام شد و ضریح دوم تمیز و اصلاح شده به وسیله جرثقیل بالا کشیده شد و کف ضریح ترمیم و پس از نصب چهارچوبه ضریح جدید شیر و شکر، کار نصب روکش ها و قاب ها و سقف انجام شد و سرانجام در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر روز چهاردهم شعبان المعظم ۱۳۷۹ ق مقارن با شب ولادت حضرت ولی عصر (عج) مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ ش، درِ حرم برای زیارت مشتاقان مفتوح گردید.

کاویانی مشخصات ضریح چهارم را این گونه وصف می کند:

«... ضریح مقدس دارای چهارده دهانه به نام چهارده معصوم بوده، شش دهانه آن طرف بالاسر و پایین پا، هشت دهانه آن پیش رو و پشت سرِ مبارک می باشد. طول آن چهار متر و پنج سانت و عرض آن سه متر و شش سانت و ارتفاع آن سه متر و سی سانت بوده.

لبه بالای ضریح در چهار سمت ۴۴ گلدان طلا و ۴۴ ترنج طلا نصب شده، بر بدنه آن در چهار سمت ۱۸ ترنج طلا با املاء کلمات طیّبات و صلوات به خط زرین به قلم احمد زنجانی نوشته شده است و قسمت بالای دهانه ها تا سقف ضریح مطهر با گل و برگ و قطاربندی از جنس طلا، نقره و مینا تزیین شده است. شاسی و سقف ضریح آهنی است و قسمت بالا و پایین آهن ها به وسیله چوب چناری بسیار مرغوب دوقابه شده است. گوی و ماسوره های ضریح تو پُر و از جنس نقره با عیار ۹۰ درصد می باشد و جنس روکش ها تماماً طلا و نقره و میناست.

ضریح طلا و نقره جدید، منسوب به شیر و شکر در واقع به جای ضریح فولادی (منسوب به عهد فتحعلی شاه) نصب گردید و ضریح فولادی به موزه آستان قدس انتقال یافت.

ضریح پنجم(ضریح فعلی)

چون با گذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، به مرور زمان ارکان ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش های نقره ای و طلایی آن ساییده و به رغم تعمیرات مکرر به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی و نظرخواهی از صاحبنظران، براساس طرح ابتکاری و برگزیده استاد فرشچیان هنرمند برجسته معاصر، توسط هیأت اجرایی مرکب از کارشناسان و هنرمندان برجسته و بر مبنای طرح ها و معیارهای مصوب و تحت نظر سازمان عمران و توسعه حریم حرم، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ ش آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱/۱۰/۱۳۷۹ آغاز گردید و پس از اتمام کار در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مقارن با عید سعید قربان، طی مراسمی با حضور مقام معظم رهبری- حضرت آیت الله خامنه ای- و تولیت عظمای آستان قدس رضوی- آیت الله واعظ طبسی- بازگشایی روضه رضوی با ضریح جدید صورت گرفت.

ضریح جدید که پنجمین ضریح نصب شده بر روی مرقد مطهر امام رضا (ع) می باشد حدود ۱۲ تن وزن دارد و از جمله ویژگی های آن، ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن و نیز اتصال روکش ها بدون پیچ می باشد. طول ضریح ۷۸/۴ متر و عرض آن ۷۳/۳ متر و ارتفاع آن با محاسبه سنگ و پایه ۹۶/۳ متر می باشد و جمعاً دارای چهارده دهانه در اطراف است. دو سوره مبارکه هل اتی و یس به صورت کتیبه در دور تا درو ضریح نوشته شده که طول کتیبه سوره هل اتی ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت و کتیبه سوره یس دارای ۶۶/۱۷ متر طول و ۱۸ سانتیمتر عرض است.

هر دو کتیبه و دیگر خطوط ضریح مطهر مشتمل بر آیات الهی و اسماء حُسنی است که در کمال قوت و استحکام و زیبایی با خط خوشنویس نامی آقای موجد نوشته شده است.

از جمله امتیازات ضریح پنجم یکپارچه بودن آن است و ضمن آن که از صلابت و استحکام قابل قبولی برخوردار می باشد. در تمامی گلبرگ ها و نقوش به کار رفته مفاهیم فرهنگ متعالی اسلام متجلی است و تأکید بر اسلامی و ایرانی بودن تمامی عناصر و اجزاء متشکله، یکی دیگر از ویژگی های ضریح سیمین و زرین می باشد. استفاده از اعداد ۵ و ۸ و ۱۴ در ساختار ضریح به طور مشخص نشان دهنده خمسه شجره طیبه و رتبه شامخ صاحب ضریح به عنوان هشتمین اختر ولایت و امامت است و نیز وجود ۱۴ محراب در چهار ضلع ضریح که رأس محراب ها به کلمه الله ختم می شود و وجود گل های آفتابگردان در گوش های لچکی که شمس الشموس را تداعی می کند و نحوه به کارگیری خطوط و نقوش اسلیمی ها در بدنه ضریح که چشم ها را به یک نقطه و هدف معینی یعنی کلمه الله منتهی می سازد، سبکی ایرانی و اسلامی و نوین است که با الهام از اعتقادات اسلامی روح و هویت هنر نقاشی، نگارگری، خطاطی و طراحی، آمیزه ای از هنر و اعتقاد را در گلزاری از زر و سیم به نمایش گذاشته است.

ضریح موجود در مجموع در طول ۳۱ سانتی متر و در عرض ۴۲ سانتی متر و در ارتفاع ۶ سانتی متر نسبت به ضریح قبلی (شیر و شکر) وسیعتر و بزرگتر است و در سقف و بخش داخلی بدنه ضریح به جای استفاده از چوب ساده و رنگ و روغن، از هنر خاتم کاری بهره گیری شده است.

منابع:

۱- بزرگ عالم زاده. حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد: به نشر: ۱۳۹۰.

۲- قصابیان، محمدرضا. تاریخچه ضریح مطهر امام رضا (ع)، نشریه مشکوة، ۱۳۷۹.

۳- قصابیان، محمدرضا. ضریح مطهر امام رضا (ع) و پیشینه آن، نشریه مشکوة، ۱۳۸۰.

۴- تاریخچه ضریح منور امام رضا (ع). نشریه فرهنگ و هنر؛ هنر دینی. ۱۳۷۹.

مأخذ: قدس آنلاین.

منبع:کتابخانه،موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی