.jpg)
فرهنگ امروز/ مسعود مرادپور گیلده
مقدمه
یکی ازمهم ترین فیلسوفان قرن بیستم دراندیشه پست مدرنیته که جایگاه ویژه ایی درفلسفه پست مدرن در عصر حاضردارد میشل فوکوفرانسوی(۱۹۲۶-۱۹۸۴) است. اساسا،”فوکو فیلسوف یا اندیشمندی”شبیه همه وشبیه هیچ کس”است. وهمچنین فوکو دوست داشت همواره با ماسک به میدان آید تاخوانندگانش را غافل گیر کند. دیدگاههای متنوع فوکو درحوزه اندیشه ی سیاسی درمورد؛ قدرت، اقتصاد، سیاست، جامعه، دانش، گفتمان ،جنسیت، فرهنگ، جنون، قدرت، عقل گرایی، علوم انسانی اجتماعی،سوژه و ابژه قدرت، و غیره می توان نام برد که او را در زمره ی اندیشمندان پست مدرن مطرح اروپایی قرار داده است. فوکونقدهای خود را دراندیشه ی سیاسی برپایه سنت فلسفی نیچه، هایدگر، ژرژباتلای استوارساخته است.
سوژه در اندیشه فوکو
فوکو نه انسان مدرن و نه اندیشه را مکانیکی نمی بیند. گرچه نحوه بیان دیرینه شناسی(Archeology)این توهم را ایجاد می‌کند لکن در تبارشناسی(Genealogy)کاملاً آشکار می شود که سوژه(Subject )به عنوان موجودی متفاوت از سایر موجودات عالم از جانب فوکو پذیرفته شده است. این سوژه است که مراسم اعتراف یا پژوهش در ابژه های انسانی را به عهده دارد. سخن فوکو مکانیکی بودن انسان نیست بلکه تبدیل شدن “منِ فاعلی” به “منِ مفعولی” می باشد. با ورود فرهنگ و خودِ اجتماعی به بحثها، بررسی اذهان دیگر برای یافتن بنیان معرفت شناختی کاری بس ضروری نمود. اذهان وقتی کنار یکدیگر قرار می گیرند رنگ خاصی به شناختِ ابژه ها از جمله شناختِ خودِ انسان می دهند. مثل عناصری که در کنار هم، ساختار و تأثیراتی جدای از تأثیرات عناصر منفرد، تولید می کنند. این رویکرد ملازم با قرار گرفتن ابزارِ ارتباط و حامل های فرهنگ یعنی زبان و بدن در کانون تحلیل ها شد. هر چه بار فرهنگی که زبان و بدن حمل می کنند بیشتر باشد، تأثیرش روی افراد زیادتر خواهد بود.
بستر اندیشه فرد، فرهنگِ ساخته ی اذهان گوناگون به طور مثال مردان، زنان، کودکان، افراد مسن، دانشمندان، عوام،… می باشد (پیش فرض دکارت که اذهان همه یک شکل کار می کنند، امروزه دیگر قائل ندارد). با ادامه این سیر اندیشه، برخی متفکران نقش فرهنگ در معرفت را چنان شدید کردند که خودِ فاعلی رنگ می بازد و مسئله جبر پیش می آید. روانشناسانی ندا برآوردند که آگاهی افراد کاملاً در چنبره سائقه ای درونی و ناخودآگاه است. معرفت شناسان می پرسیدند اگر ابزار تفکر یعنی مفاهیم و حتی نوع تفکر را جامعه مشخص می کند پس تفکر آزاد چه معنایی می تواند داشته باشد؟ دغدغه جدیدی ایجاد شد. آیا فرد آزاد و مختار وجود خارجی دارد یا انسان محصول جامعه می باشد؟ اساساً آیا انسان به معنای خودِ فاعلی واقعاً وجود دارد؟
فوکو از جمله این اندیشمندان است.او بر این باور است که هر چقدر جامعه منظم تر می شود، فرد در ابعاد بیشتری ساختار می یابد و لذا آزادی اش محدودتر می شود و گسست این بندها سخت تر می نماید. شاید تنها عشق و در نظر فوکو جنون قادر باشد بر این ساختارهای سفت و سخت حاکم بر جامعه بشورد و انسان آزاد و واقعی را برای مدتی کوتاه به نمایش گذارد. در جوامع ساختارمند، خودِ نظام و ساختار، کنترل جامعه و افرادش را به عهده می گیرد و رویکردهای جامعه را تعیین می کند. انسان ها «عامل کلیِ دگرگونی ها نیستند» .وی در پی حذفِ انسان در تحلیل ها بر می آید و تنها فرایندهای کلی تر یعنی گفتمان در دیرینه شناسی و روابط قدرت و دانش در تبارشناسی را مورد کنکاش و جستجو قرار می دهد. وی سوژه را ساخته گفتمان یا روابط قدرت حاکم بر زمانه می داند نه سازنده آنها. افراد صرفاً کارگزاران و بازیگرانی هستند که افکار جامعه در زبانشان جاری است. «از دیدگاه تبار شناس هیچ ذهن شناساگر فردی یا جمعی وجود ندارد که تاریخ را به حرکت در آورد». فوکو می‌گوید مطالعه تاریخ نشان می دهد که روابط قدرت حاکم و ساختارهای گفتمانی سوژه را ایجاد کرده و تاکنون ادامه داده طوری که اکنون “فرد” امری بدیهی به نظر برسد. در مصاحبه ای از او می پرسند در پشت چنین سیستمی چه چیزی یا کسی نهفته است. او پاسخ می دهد:
«این سیستم ناشناسِ بی سوژه چیست؟ آن چیست که می اندیشد؟ “من” دیگر اعتباری ندارد…از برخی جهات ما به دیدگاه قرن هفدهم باز می‌گردیم با این تفاوت که انسان را به جای خدا بر تخت نمی نشانیم. بلکه اندیشه‌ی ناشناس، دانش بی سوژه و نظریه بی وحدت را به جای خدا حاکم می کنیم.»
لذا فوکو مدعی است «به جهت دست یافتن به تحلیلی که قادر باشد در بستری تاریخی فرایند ساخته شدن سوژه را تبیین کند… باید از سوژه ی سازنده چشم پوشی کنیم» و در یک جمله قصار در قیاس با نیچه که “مرگ خدا” را مطرح کرده بود “مرگ انسان” را اعلام می کند.
«در هر صورت در یک نکته شکی نیست و آن اینکه انسان نه کهن ترین و نه دائمی ترین مسئله ای است که در علم طرح شده است. برای یک بازه زمانیِ نسبتاً کوتاه در یک حوزه ی جفرافیایی محدود، فرهنگ اروپایی را از قرن هجدهم به بعد در نظر بگیرید؛ به یقین می توان گفت که انسان اختراع تازه ای است در این محدوده ی زمانی و جفرافیایی. دانش بشری زمان زیادی در مجهولات و رازهای پیرامون انسان کنکاش نکرد… دیرینه شناسی اندیشه ی ما به راحتی نشان می دهد که انسان اختراع زمانه ی اخیر است وگویا به انتهای خود نزدیک می شود.»
گرچه در این مصاحبه منظور فوکو از انسان، سوژه خودبنیا ن است که کانت مطرح کرد، لکن فوکو با همه انواع سوژه بلکه با فرد مشکل دارد. اومانیسم یعنی اعتقاد به اینکه هر فرد ذاتاً متمایز از دیگران است و فرد کلید راه یابی به شیوه های معنادهیِ پدیده‌ها است، اندیشه ای است که فوکو به شدت با آن مخالف بود. وی در حالی که متأثر از مارکس روی ساختارها و فرایندهای فرافردی متمرکز است اما از مارکس گذر کرده و حتی به سوژه جمعی نیز نقشی انتخاب گر نمی دهد. این ایده محور اندیشه خیلی از متفکران را تشکیل می دهد. مثلا گروهی از اندیشمندان بر این باورند که در دنیای امروز خودِ سیستم سرمایه داری، نه سرمایه داران، مسیر جامعه را تعیین می‌کند. فوکو برای پیاده کردن ایده خود در دو دوره فکری، دو مسیر متفاوت ولی مکمل هم را طی می کند. وی همچون کانت، دست به انقلابی کپرنیکی زده و دوبار محور معرفت را جابه جا می کند.
در طول تاریخ در تمام مدل های فکری ارائه شده، پدیدارها صرفاً محصول سوژه یا م اوراء و یا جهان مادی هستند. فوکو برای اولین بار به خودِ پدیدارها نقش، نیرو و قدرت بخشید. وی در دوره اول فکری خود که به دیرینه شناسی معروف است قائل بر این شد که پدیدارها با ساختاری که پیدا می کنند به خود معنا می بخشند و داده های خام جهانِ خارج را تفسیر می کنند. در این طرح، سوژه نقش رهبری ندارد. «می خواهم از نوع ناآگاهانه و مثبتی از شناخت پرده بردارم: ساحتی که از آگاهی دانشمندان می گریزد». جهان خارج در اندیشه فوکو به مانند جهان در اندیشه کانت صرفاً ماده خام اولیه اندیشه است و بس. در واقع استعلای کانتی از سوژه به پدیدارها منتقل شده و همان دوگانگی استعلا/تجربه کانتی که بین سوژه و جهان خارج بود، این بار در سطح پدیدارها و جهان خارج اتفاق می افتد. ابزار این شیوه زبان است که واسطه بین پدیدارهای سوژه های مختلف (سوژه ساخته شده نه سازنده) و بستر و زمینه برای جولان و تعامل و تقابلشان را بازی می کند. «فوکو بر خصلت صرفاً زبانی موضوع بررسی خود و از همین رو بر استقلال حوزه ثبات و حوزه کاربرد تأکید می گذارد».در این د وره فکری، وی عوامل غیر گفتمانی را نادیده می گیرد. «فوکو حاضر نیست کردارهای اجتماعی را به عنوان سطحی از تبیین بپذیرد».عوامل غیرگفتمانی شاملِ «حوزه نهادی، مجموعه ای از وقایع، کردارها و تصمیم های سیاسی، رشته فراگردهای اقتصادی که متضمن نوسانات جمعیتی نیز هستند، روش های همیاری عمومی، نیازهای نیروی کار، سطوح مختلف بیکاری و غیره» هستند .فوکو در دیرینه ¬شناسی تخصصا وارد مبحث رابطه سوژه و قدرت نمی شود. اما از دیرینه شناسی به عنوان مکمل و ابزار شناسایی دوره های مختلف در تبارشناسی استفاده می کند.
به خاطر اشکالی (استعلا/تجربه) که پدیدارشناسی با خود حمل می‌کند و قادر نبودن چنین طرحی برای تبیین رابطه بین گفتمانها و عوامل غیر گفتمانی، فوکو در دوره دوم فکری خود یعنی از ۱۹۷۰ به بعد، نظریه جدیدش، تبارشناسی، را عرضه کرد. فوکو برای فائق آمدن بر این مشکل، بر آن شد تا سطح پدیدارها را نیز همچون سوژه حذف کند تا به مطالعاتش رنگی کاملاً زمینی ببخشد. بدین منظور با الهام از استادش مرلوپونتی، روش خود را تحلیل روی بدن قرار داد. مرلو-پونتی بدن را دارای آگاهی می دانست و با اعلام اینکه بدن آگاهی دارد، موضوع مطالعات فلسفی را تغییر داد؛ بدنی که آگاهی دارد به جای آگاهی ای که بدن دارد، چارچوب و فضای اندیشه را شکل بخشید. به این طریق پدیدارها از سطح آگاهی، پایین آمده و به شکل حالات و نقوش بدن تعریف می شوند. شاید بتوان فوکو را در این مرحله نیز پدیدارشناس دانست، لکن پدیدارشناسی که پدیدارها را در سطح بدن و ماده به کنکاش می پردازد. لذا اصطلاحات و مفاهیم، مادی باید فهمیده شوند و اگر بدن و پدیدارها و غیره را از هم جدا می کنیم صرفاً در مقام نظر است. مثلاً خودِ اجتماعی نقش و حالتی است که جامعه به بدن بخشیده است. اگر دیرینه شناس در پی کشف چگونگی تأثیر روابط بر پدیدارهاست، تبارشناس در پی بررسی چگونگی تأثیر روابط بر خودِ بدن می باشد. بدین طریق فوکو با جابه ¬جایی دوباره محور معرفت و قرار دادن بدن به جای پدیدارهای ذهنی، در مرکز، کاملاً از حوزه کانتی و آگاهی خارج می شود. این رویکرد جدید ابزار جدیدی برای بررسی و کنکاش در موضوعش می طلبد. از این رو وی متوجه نیچه شده و در عین الهام و اقتباس از آرای او، مفاهیم تبارشناسی را از فرد به سطح جامعه آورد. «یکی از تفاوت های مهم میان نیچه و فوکو این است که در حالی که نیچه اغلب بنیاد اخلاق و نهادهای اجتماعی را در تاکتیک های بازیگران فردی جستجو می کند، فوکو کلاً روش روانشناسی را کنار می گذارد و کل انگیزش روانشناسانه ر ا نه به عنوان سرچشمه بلکه به عنوان نتیجه استراتژی های فاقد کارگزار در نظر می گیرد» . به عبارتی موضوع برسی او مثل مارکس جامعه است لکن به سبک نیچه. مارکس با اینکه سوژه فردی را کنار گذاشت اما برای سوژه جمعی اختیار و فعل و تأثیر و سازندگی قائل بود. فوکو این را نیز نمی پذیرد. او با سوژه مختار و صاحب اراده کلاً مخالف است چه به شکل فردی باشد و چه در شکل جمعی ظاهر شود. در باور افراطی فوکو این صرفاً تاریخ است که در دیالکتیکی که با خود دارد گروه‌ها و نهادها و جوامع را می سازد، تغییر می دهد، و پیش می برد. افراد چیزی جز سوژه های ساخته شده نیستند و نقشی در این بازی جز به عنوان کارگزار ندارند. بنابراین فوکو به جای نیت های آشکار و پنهان سوژه‌ها، روابط زور و اجباری را می یابد که خود را در رخدادهای خاص و حرکت های تاریخی ظاهر می سازند. «هیچ کس مسئول ظهور رخدادی نیست؛ هیچ کس نمی تواند به خاطر آن فخر بفروشد».
به عقیده فوکو روابط قدرت و دانش، عقلانیتی را تشکیل می دهد که بر افراد اعمال شده و از او ابژه شناسایی و سوژه شناسایی می سازد. او پرداختن به عقلانیت جدید به عنوان یک کلیت را اشتباه می داند. وی عقلانیت را خورد کرده و به صورت پراکنده در حوزه‌های گوناگون بررسی می کند. این امر با تحلیل مقابله و مقاومت در برابر حوزه های کوچک قدرت امکان پذیر است. مثلاً برای درک عقل باید به جنون، برای فهم قانون به بی قانونی، برای ادراک زندگی به مرگ و برای آشکار سازی تأثیر قدرت باید به بدن و جنسیت رجوع کرد.
تبارشناسی آشکار می کند که انسان یک واقعیت تاریخی-فرهنگی است که در دوره ای کوتاه طی شرایط خاصی ظهور نموده و اکنون جای خود را به چیز دیگری داده است. در واقع برعکس فضای فکری کانت که باید با انسان شناسی شروع شود، دیرینه شناس با گفتمان و تبارشناس با روابط قدرت و بدن آغاز می کند و مفهوم انسان در درون این ساختارها معنی خود را پیدا می کند. از همین رو است که در اعصار مختلف، “انسان” معانی گوناگونی داشته که برگرفته از اپیستمه(نظام دانایی) آن دوران بوده است.
ذکر یک نکته در اینجا ضروری می نماید. پدیدارهای ذهن همان رنگی است که روی اگو آمده و آن را سلف می کند و به دو بخش خودآگاه و ناخودآگاه تقسیم می شود. خودآگاه در دسترس فرد است و می تواند از طریق ارتباط برقرار کردن با دیگران آن را به اشتراک بگذارد اما ناخودآگاه نه . فوکو هر دو قسمِ پدیدارها را ساخته اجتماع می داند نه فرد منزوی. افراد در تبادل و مراوداتی که باهم دارند پدیدارها را شکل می دهند. از طرفی وی دنبال معنای عمیق نمی گردد و دنبال ظواهر و خودآگاه است؛ و ناخودآگاهی که هیچ وقت در دسترس ما نیست اصلاً مورد پژوهش قرار نمی گیرد. «تبارشناس [و دیرینه شناس] در پی کشف مقولات ماهوی (مانند اذهان شناساگر، فضائل، نیروها) و یا روابط چنین مقولاتی با مقولات مشابه دیگر نیست» .فوکو مدعی است سوژه نوعی سلف است نه اگو (بر خلاف فیلسوفان متقدم)؛ سلفی که جامعه آن را هم به فاعل شناسایی و هم به موضوع شناساییِ خود تبدیل کرده است.
کنار گذاشتن سوژه از جانب فوکو، علی الخصوص طریقه جلو بردن بحث در دیرینه شناسی، شاید این توهم را ایجاد کند که انتهای حرف فوکو به نوعی اندیشه مکانیکی که برخی از نورون¬ شناسان مطرح کرده اند، می انجامد. اگر صرفاً مغز انسان را در نظر بگیریم، چیزی جز تعداد بسیار زیادی نورونهای فعال نیست. طریقه کار یک نورون کاملاً ناآگاهانه و بر اساس واکنشهای شیمیایی است. کنار هم قرار گرفتن تعداد بسیار زیادی نورون در کنار هم، قضیه را عوض نمی کند. روابط بین آنها کاملاً ناآگاهانه و به تعبیری مکانیکی است. داده هایی از طریق حواس وارد می شوند، نورون‌ها به ترتیب تحریک می شوند و در انتهای زنجیره خود، اندیشه، احساس، و یا حرکتی که نتیجه واکنشها است به عنوان خروجی داده می شود. درست مثل یک ربات و رایانه که هر چقدر هم ساختار آن پیچیده و قادر به کارهای مختلف باشد، در نهایت همگی می دانیم که صرفاً مکانیکی است.
اما واقعیت اینست که فوکو نه انسان و نه اندیشه را مکانیکی نمی بیند. گرچه نحوه بیان دیرینه شناسی این توهم را ایجاد می کند لکن در تبارشناسی کاملاً آشکار می شود که سوژه به عنوان موجودی متفاوت از سایر موجودات عالم از جانب فوکو پذیرفته شده است. این سوژه است که مراسم اعتراف یا پژوهش در ابژه های انسانی را به عهده دارد. سخن فوکو مکانیکی بودن انسان نیست بلکه تبدیل شدن “منِ فاعلی” به ” منِ مفعولی” می باشد. سیستم آنقدر نظم و قدرت یافته که تمام وجوه زندگی انسانی را با تربیت انضباطی دقیق و علمی به شکل دلخواه خود در می آورد. سیستم‌ها انسان را از انسان بودن تهی کرده اند. لذا در این میان آزادی‌ها، خلاقیت‌ها و انتخاب‌های فردی و جمعی، رنگ می بازد و افراد برای اینکه از طرف سیستم جامعه پذیرفته شوند، مجبور می باشند هم رنگ جماعت شوند. در غیر اینصورت محکوم به طرد شدن، در حاشیه قرار گرفتن و نابود شدن می باشند.
منابع
۱.نوذری،حسینعلی،(۱۳۸۸)،صورتبندی مدرنیته و پست مدرنیته، چ۳،تهران:انتشارات نقش جهان.
۲. نوذری،حسینعلی،(۱۳۷۹)،فلسفه ی تاریخ روش شناسی تاریخ نگاری، مترجم:حسینعلی نوذری،چ۳،تهران: نشر طرح نو.
۳. لارنس،کهون،(۱۳۸۴)،ازمدرنیسم تا پست مدرنیسم،ویراسته فارسی:عبدالکریم رشیدیان،تهران:نشرنی.
۴.لچت،جان،(۱۳۷۷)،پنجاه متفکرمعاصرازساختارگرایی تاپسامدرنیته،مترجم؛محسن حکیمی،چ ۲،تهران: انتشارات خجسته.
۵.لوکس،استیون،(۱۳۷۰)،قدرت فرانسانی یا شرشیطانی فوکو،مترجم؛فرهنگ رجایی،تهران:موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
منبع: نصور