به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ مدرسه شوکتیه یا شوکتی یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است که سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید و پس از مکتب‌خانه‌های سنتی است.
ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت‌الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم، در سال ۱۳۰۸ه‌جری قمری به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال ۱۳۱۲ه. ق بنای آن به‌پایان رسید.
شوکت‌الملک تحت‌تاثیر امیرکبیر در تاسیس مدرسه عالی دارالفنون، در محل حسینیه شوکتیه که برای برگزاری مراسم عزاداری توسط برادرش امیر اسماعیل خان ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه کرد. برخی می‌گویند پس از رشدیه تبریز این سومین مدرسه مهم کشور است. اما در هر صورتی اولی یا دومی هیچ کدام را نمی‌توان اثبات کرد ولی مهمتر از درجه آن، اتفاقات تاریخی این مدرسه در بیرجند است که آن را شاخص کرده است.
خیلی از بناهای مهم بیرجند را به علَم و پدرش شوکت الملک نسبت می‌دهند او یکی از مدیران کاشی از خانواده نراقی را به همراه معلمانی شایسته انتخاب کرده و به همراه چند معلم انگلیسی و زبان فرانسه در شوکتیه مستقر کرد هنوز چارتاقی‌ها و ایوان‌های اطراف حیاط شوکتیه یاداور همان کلاس‌های درس قدیمی است حتی طبقات بالای آن که اقامتگاه دانش آموزان بوده است.
اما چه کسانی دانش آموزان این مدرسه بوده‌اند!؟ دانش آموزان این مدرسه از روستاهای اطراف انتخاب شدند یعنی مکان‌های که قلمروخان قائنات قدیم بوده است.
از میان همه، آن دسته از بچه‌هایی که هوش بالایی داشته برای ورود به این مدرسه انتخاب شدند و مبلغی نیز به خانواده آنها اختصاص یافت تا پدر و مادرها اجازه دهند فرزندان پسرشان را که نیروی کار آنها نیز محسوب می‌شد به مدرسه بفرستند و به مشکل مالی برنخورند.
پس از اینکه مدرسه پسران دایر شد، دستور ایجاد مدرسه دختران را نیز دادند. اما خانواده‌ها مخالف تدریس دختران بودند به همین دلیل شیخ محمد موحد به کمک حاکم وقت و در حمایت از او دختران خود را به این مدرسه فرستاد این موضوع موجب شد که مردم نیز به پیروی از او راضی به تحصیل دختران شوند.
مدرسه شوکتیه به نام «بنیاد علَم» شکل گرفت و حتی به دانش آموزان مدرسه وام تحصیلی نیز داده شد و به آنها بورس تحصیلی تعلق گرفت. هنوز هم در دانشگاه‌های بیرجند بهترین مترجمانی تدریس می‌کنند که با بورسیه علَم به فرانسه رفته و تحصیل کرده بودند غیر از آن دانش آموزانی که در مدرسه تحصیل کردند هر کدام در این دوره جزو شاخص‌ترین اساتید هستند مانند کاظم معتمدنژاد پروفسور ارتباطات، آیت‌الله شیخ محمدباقر گازاری، دکتر محمدابراهیم آیتی، آیت‌الله تهامی، علامه سید غلامرضا سعیدی، آیت‌الله شیخ محمدحسین ضیاء آیتی، علامه سید محمد فرزان، آیت‌الله شیخ هادی هادوی، آیت‌الله سید مهدی عبادی (ابوالشهیدین)، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، غلامحسین شکوهی، علامه فاضل تونی، استاد احمد احمدی‌بیرجندی، محمدحسن گنجی از خطه خراسان جنوبی را می‌توان به عنوان تنها تعدادی از این شخصیت‌ها نام برد که هر کدام در روزگار خود از بزرگان علم و معرفت کشور بوده یا هستند.
اکنون این مدرسه سال‌هاست برای انجام مرمت در دست میراث فرهنگی بیرجند قرار گرفته است و مرمتی که گویا هیچ وقت تمامی ندارد حالا قرار است این مدرسه به بنای حسینیه تبدیل شود و مراسم مذهبی در آن برگزار کنند اگر مرمتش تمام شود!
این مدرسه دارای طاق منحصر به فردی است که ۱۲ متر ارتفاع و ۱۲ متر عرض دارد به همین دلیل وجود چنین طاق با چنین عرض و طولی آن هم بدون ستون در ایران کم نظیر است. بخشی از این مدرسه به موزه اختصاص پیدا کرده است و می توان تصاویر چندین سال قبل این مدرسه را دید.
بنای تاریخی مدرسه شوکتیه یا شوکتی در مجاورت خیابان منتظری(خاکی) در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد. این بنا در کوچه‌ای با شیب نسبتاً زیاد واقع شده است که از سطح خیابان پایین‌تر است ورودی‌های بنا در پایین‌ترین قسمت بنا قرار دارند در مجاورت این مدرسه، بنای خواجه خضر و گرمابه نسترن با قدمتی نزدیک به آن وجود دارد.