مقدمه

توجه به نظریه پردازی و آزاداندیشی مدتی است که مورد مطالبه دانشگاهیان، صاحب نظران و حتی برخی سیاست مداران قرار گرفته است. موضوعی که با پاسخ نامه مقام معظم رهبری به نامه فضلای حوزه، وارد مراحل جدی تری شد و اراده ای واقعی جهت پیگیری این مهم شکل گرفت. توصیه های رهبر معظم انقلاب، واقع بینانه بود.

به جرأت می توان گفت دانشگاهیان، این بخش از بیانات ایشان را با تمام وجود در دانشگاه لمس کرده اند:

«... عده ای مدام خود را تکرار می کنند و عده ای دیگر تنها غرب را ترجمه می کنند و جامعه و حکومت نیز که تابع نخبگان خویش اند، دچار انفعال و عقبگرد می شوند... »

ایشان راهکارهای پیشنهادی را هم قبول دارند و توصیه هم می کنند :

«... برای بیدار کردن عقل جمعی، چاره ای جز مشاوره و مناظره نیست و بدون فضای انتقادی سالم و بدون آزادی بیان و گفتگوی آزاد با «حمایت حکومت اسلامی» و «هدایت علماء و صاحبنظران»، تولید علم و اندیشه دینی و در نتیجه، تمدن سازی و جامعه پردازی، ناممکن یا بسیار مشکل خواهد بود...»

ایشان ضمن امیدواری در این خصوص که « ...نسل حاضر، راه‌ ترقی‌ و تکامل‌ را در نشاط‌ اجتهادی‌ و گام برداشتن در مسیر تولید فکر علمی‌ و دینی‌ می‌دانند...»، شجاعت‌ نظریه‌پردازی‌ و مناظره‌ و پاسخ به سؤالات‌ و شبهات‌ را در نسل حاضر، دستاورد و پیروزی عنوان می کنند... اما واقعیت های فضای علمی کشور را نیز مورد توجه قرار می دهند و بر راهکار مناسب تاکید می کنند:

« ... برای علاج بیماری ها و هتاکی ها و مهار هرج و مرج فرهنگی نیز بهترین راه، همین است که آزادی بیان در چارچوب قانون و تولید نظریه در چارچوب اسلام، حمایت و نهادینه شود. بنظر می رسد که هر سه روش پیشنهادی شما یعنی تشکیل 1) «کرسی های نظریه پردازی» 2) «کرسی های پاسخ به سؤالات و شبهات» و 3) «کرسی های نقد و مناظره»، روش هایی عملی و معقول باشند و خوبست که حمایت و مدیریت شوند بنحوی که هر چه بیشتر، مجال علم، گسترش یافته و فضا بر دکانداران و فریبکاران و راهزنان راه علم و دین، تنگ تر شود...»

خوف و رجا در مدیریت عرصه نظریه پردازی و آزاداندیشی، ما را در مجموع به این نقطه رسانده است که برخی فضا را مناسب طرح نظرات خود دانسته و با حضور در محافل دانشگاهی، نظریات و نظرات خود را به محک داوری و نقد اساتید و صا حب نظران متبحر می گذارند و برخی نیز به دلایل مختلف، از گوشه ای امن شاهد ماجرا هستند.

سخن گفتن از سیاست ها و برنامه های اجرایی در عرصه نظریه پردازی و آزاداندیشی، موضوعی است که امروز و پس از طی این سالیان، امکان پذیر شده است. از این باب که تجربه اجرایی وجود نداشت و نهادی متولی این امر نبود. این نوشته با اشاره ای اجمالی به برخی نقدهای مطرح شده در خصوص فضای نظریه پردازی و آزاداندیشی کشور، سعی دارد نکاتی اجرایی نیز در اختیار سیاست گذاران و خوانندگان فرهیخته قرار دهد. به عبارت دیگر این نوشته هم آشنایی بیشتری با فضای نظریه پردازی و آزاداندیشی کشور برای خواننده فراهم خواهد کرد و هم زمینه آشنایی با تنها نهاد معتبر سنجش و اعتباردهی نظریات یعنی «هیئت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره» را مهیا می کند.

چهارراه مفاهیم

گاه برخی از دانشجویان و حتی اساتید در چهارراه مفاهیم گرفتار می آیند. هر کسی از منظری، جهتی را نشان می دهد و علم را به گونه ای تعریف می کند. هر چند هر کسی در هر عرصه ای از علم، ابتدا باید باید نوع نگاه خود را به نظریه پردازی و فلسفه علم مشخص کند، اما باید خاطرنشان کرد که این چهارراه، منزلی نیست که به خاطر آن سالها سرگردان هستیم. لذا ضمن اینکه اعتراف می کنیم نمی توان از مفهوم نظریه‌پردازی تعریفی جامع و مانع بیان کرد، اما برای اطلاع خوانندگان این نوشتار می توان ویژگی های یک نظریه را یک بار مرور کرد.

هر چند بیان این ویژگی ها سبب نمی شود که مغهومی واحد از نظریه پردازی در اذهان شکل بگیرد، با این حال تا حد زیادی منظور ما را از این واژه مشخص می سازد.

شفافیت مفهوم شناختی، برخورداری از مسئله اصلی مشخص، داشتن ارکان و اجزای منسجم، روش شناسی متناسب، یک دست پیش انگاره ها و مبانی روشن و متقن، دلایل و شواهد محکم و مقارن، قدرت بر نقد و ابطال نظریه های رقیب و معارض، تأمین پذیری کافی یعنی استتار ناپذیر بودن نتایج نظری، کاربردی بودن از یژگی هایی هستند که صاحب نظران فلسفه علم در مورد آنها اتفاق نظر دارند. همچنین مجموعه ای است که مبنای کار هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی و نقد و مناظره نیز قرار گرفته است.

گاه سخن گفتن از برخی مفاهیم، نیازمند شناخت زمینه و بافت جامعه علمی استفاده کننده از این مفهوم نیز هست. به هر حال در خصوص آزاداندیشی با مقدمه ای شبیه به آنچه در مورد نظریه پردازی گفتیم، باچند سوال می توان شروع کرد. اگر آزاداندیشی متشکل از دو واژه «آزادی» و «اندیشیدن»  است، سوال اول این است که آزادی از چه؟ و اندیشیدن به چه؟ برخی گفته اند و می گویند، منظور از این واژه، اندیشیدن انسانی است که عاری از هر نوع تعلّقات و تلقّیات باشد. برخی هم در پاسخ گفته اند باورش سخت است که چنین انسانی بتوان پیدا کرد که چنین از تعلقات و باورهایش آزاد و رها باشد. برخی آزاداندیشی را ناظر به لزوم تضمین امنیت افراد صاحب نظر در بیان نظرات و آراء خود تعبیر کرده اند. برخی ناظر به عرصه عمل، مساله نظریه پردازی را عمدتا در حوزه اساتید و حوزه آزاد اندیشی را مربوط به مجموعه های دانشجویی دانسته اند. برخی هم از آزاداندیشی به عنوان مقدمه ای مهم و ضروری برای نظریه‌پردازی نام برده اند. برخی می گویند «اجازه داده نمی شود کرسی آزاداندیشی واقعی در دانشگاه ها برگزار شود» و برخی دیگر با کنایه می گویند «آزادی بیان داریم، ولی آزادی پس از بیان نداریم». به هر حال هرچند این اشاره ها می تواند دلیلی بر وجود کمبودهای جدی و رویکردهای نادرست در این حوزه باشد، اما همه داستان به اینجا ختم نمی شود:

خودسانسوری: بنا بر اظهار نظر بسیاری از صاحب نظران دانشگاهی، «خودسانسوری» هم یکی از دلایل بسیار مهم در رکود آزاداندیشی در کشور تلقی می شود. «خودسانسوری» حاکی از این واقعیت است که در بسیاری موضوعات، سبب شده است این تلقی نادرست ایجاد شود که مبادا اظهارنظر جسورانه سبب شود تذکری از یک مقام مسئول و یا نهاد بالادستی به فرد داده شود، این در حالی است که افراد دیگر هم در آن موضوع آزادانه اظهار نظر می کنند و نبود آزادی بیان در بسیاری موارد صرفا بهانه ای برای توجیه کم کاری هاست.

فرار یا ترس از نقد: پدیده دیگری است که از موارد سابق نگران کننده تر است. «فرار از نقد» به این معناست که اساتیدی که به راحتی در کلاس درس و در حضور دانشجویان به اظهارنظر می پردازند، زمانی که از آنها خواسته می شود در جلسه ای شرکت کنند که قرار است استادان دیگری نقدی بر نظر ایشان داشته باشند، با دلایل مختلف، از شرکت در این گفتگوها پرهیز می کنند. هر چند این نقد، با رعایت اصول اخلاقی و منطقی و علمی صورت گیرد.

به هر حال اگر بپذیریم که پویایی دانش ایجاب می کند، هر نظر و تجربه ای به محک ارزیابی و نقد گذاشته شود، مطالب فوق می تواند دلیلی بر فضای غیرسازنده در دانشگاه ها باشد. دانشگاهی که در آن با وجود اینکه برای برگزاری کرسی هم در آئین نامه ارتقا، امتیازات پژوهشی و فرهنگی منظور شده است، اما استاد با عادت به روزمرگی، به هر دلیلی به کم چالش ترین فعالیت های علمی مانند پر کردن ساعات موظفی تدریس در دانشگاه و نگارش مقاله روی می آورد. هر چند این فعالیت ها مقدس و البته قابل تقدیر هستند، اما باید اذعان کرد که تبادل نظر و به محک نقد گذاشتن ایده ها و آراء جدید، فواید دیگری دارد و کمبود کرسی های نقد و نظر به وضوح در دانشگاه ها احساس می شود. دانشگاه، خیلی چیز ها را به ما آموخت، اما به دانشجو و استاد ما نیاموخت که در فضای علمی، چگونه نظر خود را بیان کنند، چگونه نقد کنند، چگونه نقد بشنوند و چگونه می توان در حوزه علم، همواره پویا بود.

کرسی های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی

اگر بپذیریم که برگزاری کرسی ها در دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و حوزه ها از مصادیق واقعی پویایی دانش و سرزندگی در جامعه علمی ایران اسلامی است، باید این واقعیت را نیز پذیرفت که با دانشگاه مطلوب فاصله زیادی داریم. هر چند در مسیر متعالی جنبش ملی نقد و نظریه پردازی در ایران، تجارب گران سنگی وجود دارد که می تواند چراغ راه آینده باشد، اما نباید فراموش کرد که برگزاری کرسی های نظریه پردازی و آزاداندیشی در یک حوزه تخصصی، یک نقطه و یک هدف در تاریخچه آن حوزه نیست. برگزاری کرسی ها با هر کیفیتی، می تواند بخشی از یک مسیر طولانی دانست که گذشته و آینده ای دارد. گذشته آن در تلاش ها و ممارست های علمی فرد صاحب نظر و البته حمایت مراکز علمی از ان فرد، ریشه دارد و آینده آن هم مسیری است که تا تکمیل و ثمردهی و تاثیرگذاری عملی در بستر اجتماع ادامه خواهد یافت. بنابراین یک کرسی می تواند مرحله ای باشد که فرد از تلاش خود، یک ارزیابی مقطعی داشته باشد، متناسب با نقدها و نظرات منتقدین، نظریه و ایده خود را اصلاح کند و گام های بعدی را محکم تر بردارد. در ادبیات امروز کشور، کرسی هایی که با هدف بررسی ، نقد و داوری یک مدعای علمی تحت عنوان نظریه، نوآوری علمی و یا نقد علمی یک نظریه برگزار می شود، کرسی های نظریه پردازی و به کرسی هایی که با هدف تبیین و توضیح سایر نظریات، ارائه ایده ها و یا گفتگوی علمی و روشمند در مورد پدیده های اجتماعی و علمی مختلف صورت می پذیرد کرسی های آزاداندیشی گفته می شود.

هیات حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره

هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره چنانکه از نام آن مشخص است، صرفا یک نهاد حمایتی است و هیچ گونه برنامه تولیدی ندارد. تولید کنندگان علم در قالب نوآوری، نظریه، مقاله و ... خود دانشگاهها و پژوهشگاهها هستند و هیأت برای رونق تلاش علمی نوآورانه، صرفا ساز وکار حمایتی ارائه می دهد. درواقع هیچ کس از اعضای هیأت، خود صاحب کرسی نمی شود بلکه همان استادان و محققان دانشگاهها هستند که نهایتا پس از تأیید داوران کرسی، مورد حمایت و تقدیر و ... قرار می گیرند.

کرسی ها بیش از آنچه از کلمه نظریه پردازی مستفاد می شود، نه مکانی برای نظریه«پردازی» بلکه درواقع سازوکاری در قالب یک گروه نقاد و داور برای نظریه«شناسی» هستند. درواقع حمایتی مازاد بر آنچه در شرایط فعلی انجام می گیرد، به محققان و نوآوران در این قالب ارائه می گردد و بیشتر به این صورت است که به آنان کمک می کند نظریات خود را به معرض نقد و بررسی و ارزیابی جامعه علمی بگذارند.

این هیأت با هدف ‌حمایت از گسترش کمی و کیفی برگزاری کرسی ها در حوزه های مختلف علمی و مساعدت مؤثر در بسط آزاد اندیشی و شکل گیری جنبش ملی نقد و نظریه پردازی در ایران، راه اندازی شده است. اعضای این هیأت را اعضای حقیقی و حقوقی تاثیرگذار از جمله دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، رؤسای فرهنگستان علوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، جهاد دانشگاهی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دانشگاه ها (از جمله سیستان و بلوچستان، رازی کرمانشاه، تهران، تبریز، اصفهان، فردوسی مشهد، علامه طباطبایی ،شیراز، شهیدچمران)، مدیر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه، سازمان صدا و سیما، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و ... تشکیل می دهند.

ارکان «هیأت» برابر مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی به شرح ذیل می‌باشد:

الف) دبیرخانه هیأت

ب) گروههای علمی و مشورتی

عملکرد هیات حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره

هر گاه سخن از عملکرد هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره به میان می آید، ناگزیر بررسی این عملکرد با وضعیت نظریه پردازی و آزاداندیشی در کشور گره می خورد و برخی نقدهای وارد به فضای علمی کشور به این هیأت هم نسبت داده می شود. لازم به ذکر است که این هیأت، بخشی از فضای نظریه پردازی و آزاداندیشی کشور است که در این میان وظیفه تولید و پرورش نظریه را ندارد، بلکه به دنبال سنجش و حمایت از این نظریات و نوآوری هاست.  لذا نقدهایی که مربوط به علل و عوامل ناکارآمدی فعالیت مراکز علمی و اساتید در حوزه تولید نظریه، نظریه پردازی و آزاداندیشی است، در حوزه مأموریتی این هیأت قرار نمی گیرد. بسیاری از صاحب نظران، علاوه بر اینکه نقدهایی به شیوه های عملکرد این هیأت دارند، اما در مجموع، عملکرد آن را تحسین می کنند و جهت گیری آن را صحیح می دانند. با این مقدمه لازم است اشاره مختصری به اقدامات انجام شده در 10 سال گذشته داشته باشیم:         

• تشکیل حدود 470 جلسه در دبیرخانه هیأت (شامل جلسات مجمع هیأت، شورای علمی راهبردی دبیرخانه، کرسی علوم عقلی، کرسی علوم نقلی، کرسی علوم رفتاری، کرسی علوم اجتماعی و کرسی هنر و معماری)
• بررسی و ارزیابی طرحنامه های ارائه شده از سوی دانشگاه های سراسر کشور (حدود 477  طرحنامه اعم از 448  طرح های بررسی شده و 29 طرح در جریان بررسی)
• انعقاد تفاهم نامه همکاری با 37 کمیته دستگاهی
• برگزاری 45 کارگاه آموزشی  توجیهی در دستگاه های مختلف
• برگزاری بیش از 65 نشست مسئولین دبیر خانه کرسی ها با روسا و معاونین دانشگاه ها
• برگزاری 21 همایش و رونمایی
• انتشار حدود 72 کتاب وکتابچه توسط دبیرخانه هیات (از جمله کتاب های برآمده از نظریات، نواوری ها و نقدهای موفق)
• برگزاری حدود 202 کرسی اعم از 75 پیش اجلاسیه و اجلاسیه تخصصی از نوع نظریه پردازی، نقد و نوآوری و حدود 127 کرسی ترویجی در دانشگاه های مختلف
• پیگیری حمایت های حقوقی، علمی و گفتمان ساز از طرح های موفق
• برگزاری بیش از 120 مناظره و کرسی‌ آزاداندیشی و برنامه ریزی برای رساندن این عدد به 600 ، تا پایان سال 94.

توجه به مسائل و چالش های حوزه نظریه پردازی و آزاداندیشی سبب می شود اقدامات انجام شده در این حوزه مورد بررسی و ارزیابی واقعی قرار گیرند. در برخی موارد اگر کم و کاستی در فعالیت ها مشاهده می شود، می تواند ریشه در برخی عوامل محیطی داشته باشد. مواردی که در ادامه ملاحظه می فرمایید، برگرفته از نظرات و آراء صاحب نظرانی است که طی نشست ها و مصاحبه های مختلف، در خصوص فعالیت های هیأت ارائه کرده اند. بدیهی است برخی از نقدها به فضای علمی کشور و برخی نیز به عملکرد هیأت مربوط می شود: 

• وجود نوعی بی اعتمادی و تلقی منفی اساتید حوزه و دانشگاه برای طرح نظریات و نقدها
• نبود فرهنگ و جسارت نقادی با رعایت منطق و اخلاق و بروز برخی حساسیت ها و احساسات کاذب که مانع از آن نقدهای علمی می شود.
• همکاری محدود کمیته های دستگاهی به دلیل برخوردهای سلیقه ای برخی از مسئولین دانشگاه ها در اجرای کرسیها
• عدم انعکاس صحیح محتوای کرسی ها به دلیل ضعف کار رسانه ای در مجامع علمی و دانشگاه ها
• عدم ارتباط مستمر دانشگاه ها با دبیرخانه هیات حمایت از کرسی ها به دلیل عدم اولویت دهی به موضوع کرسی ها
• عملیاتی نشدن برخی حمایت ها از اجلاسیه های موفق و ایجاد نارضایتی در بین صاحب نظران
• اجرایی نشدن برخی مصوبات هیأت حمایت از کرسی ها به دلیل هماهنگ نبودن نهادها وسازمانهای مرتبط در کارسازی مصوبات لازم
• عدم امکان بهره گیری از دیدگاه تمامی صاحب نظران در افزایش ظرفیت هیأت به دلیل محدودیت
• نبود قوانین و مقررات لازم در دستگاه های علمی و نظارت بر حسن اجرای این قوانین
• ضعف فرهنگ عمومی تولید علم
• استفاده نکردن از تمام ظرفیت ها برای نهادیه نمودن فرهنگ تولید علم مانند ظرفیت رسانه ملی
• عدم اعطای جایگاه مناسب به افراد نخبه و نخبه گزینی در جایگاه های مورد نیاز
• عدم رعایت ضوبط اخلاقی یک گفتگوی آزاد و آزاداندیشی
• تنزل دادن آزاداندیشی به کارهای دانشجویی و متفرقه مانند؛ تمرکز بر موضوعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی پیش پا افتاده باعث شده است که اساتید و صاحب خرد و معرفت نگاه مثبتی به کرسی های آزداندیشی نداشته باشند.
• رخوت فضای دانشجویی و دانشگاهی
• افراط و تفریط ، کج فهمی که منجر شده آزاداندیشی را بمثابه ی شالوده شکنی بنیان های اصیل تلقی گردد.
• برخورد سلیقه ای و نامناسب مدیران و مسئولان میانی خصوصاً در برخی شهرستان ها
• دخالت دستگاه های غیرمرتبط
• خودسانسوری و توهم فقد آزادی

آینده

فعالیت های انجام شده در زمینه کرسی های نظریه پردازی و آزاداندیشی و احصای چالش ها و مسائل موجود در این زمینه، خود دلیلی است بر اینکه امروز در زمینه ایجاد فضای با نشاط نقد و نظریه پردازی در ایران، تجارب ارزشمندی در اختیار هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی و آزاداندیشی وجود دارد که می تواند چراغ راه آینده باشد. برخی از اقداماتی که در این هیأت برای آینده برنامه ریزی شده است را می توان شامل موارد زیر دانست:

• شناسایی و حمایت از نظریات بدیع
• جلسه با دانشگاه ها و سایر نهادها به منظور تشکیل و تشویق شوراهای نظریه پردازی و نوآوری در مراکز علمی
• برگزاری همایش ملی و اعطای گواهی به صاحب نظران موفق در کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره
• برگزاری نشست های تخصصی کرسی های 5 گانه با حضور اساتید
• ارتقاء سطح تعامل با رسانه ها
• طراحی نقشه نظام مسائل و خلأهای نظری کشور
• حمایت از مسابقات مناظرات دانشجویی و دانش آموزی
• راه اندازی خانه ملی گفتگوی آزاد

فعالیت های طراحی شده به خوبی رویکردهای آتی هیأت را در توجه به جلب مشارکت بیشتر مراکز علمی و اساتید برجسته و حفظ نقش حمایتی خود نمایان می سازد. بی تردید نظرات و نقدهای فرهیختگان ارجمند می تواند پیمودن این مسیر را برای هیأت، هموار ساخته و مشکلات احتمالی را بهتر رفع نماید. امید است تمرینی باشد بر نقدپذیری و نقد شنوی.