فرهنگ امروز/ سجاد صداقت : «ریشه واقعی کل اندیشه سیاسی هابز در هر سه اثر سیاسی اش خشم و غضبی است که وی از ناسپاسی و نافرمانبرداری مردم از دولت طی جنگ‌های داخلی داشته و با الهام از آدمکشی‌ها و خشونت‌ها و هرج‌ومرج و نابسامانی آن دوران، مفاهیم اصلی اندیشه سیاسی خود؛ یعنی وضع طبیعی و جنگ همه با هم و ضرورت تشکیل قدرت عمومی برای پرهیز از آن وضع را تنظیم کرده است. جنگ داخلی نوعی بازگشت به وضع طبیعی است. مردم باید در وضع مدنی و هنگام صلح و آرامش‌خاطره وضع طبیعی را به یاد داشته باشند.» این جملات را حسین بشیریه استاد دانشگاه سیراکیوز درباره توماس هابز، فیلسوف انگلیسی و آثار او به زبان می‌آورد؛ جملاتی که دقیقا می‌تواند دلایل اهمیت مردی را نشان دهد که به گفته بشیریه «مهم‌ترین نظریه‌پرداز دولت در همه قرون و اعصار» بوده است.
مهم‌ترین نظریه‌پرداز دولت
چهارم دسامبر ۱۶۷۹ روزی بوده که هابز برای همیشه چهره در رخ خاک کشیده است. اما آنچه او را به فیلسوفی مهم تبدیل کرده ابداع و بیان ایده‌ای بوده که طی سالیان بعد از آن، مبدا بسیاری از تئوری‌پردازی‌های فیلسوفان سیاسی قرار گرفته است. توماس هابز با شکل‌دهی ایده قرارداد اجتماعی و تعریف مفهومی با عنوان «وضع طبیعی» به راستی به مهم‌ترین نظریه پرداز دولت تبدیل شده است. او نظریه مهم خود را در کتاب سترگ «لویاتان» بیان کرده است؛ کتابی که بزرگ‌ترین و نخستین اثر فلسفه سیاسی و اولین شرح جامع درباره دولت مدرن و ویژگی‌ها و کارکردهای آن است. دلیل اهمیت این کتاب آن بوده که هابز در این کتاب با بهره‌برداری از تمثیل‌های ابزاروار و اندام‌وار دولت را همچون انسان مصنوعی قلمداد می‌کند، که ممکن است دچار انواع بیماری‌ها شود و یکی از علایق اصلی هابز تشریح کالبد دولت و بیماری‌های آن است. هابز همچنین در تحلیل ماهیت قدرت آن را همچون پدیده‌های سیال و فراگیر می‌داند که اساس کل زندگی اجتماعی را تشکیل می‌دهد و حوزه‌های مختلف زندگی همچون مالکیت اقتصادی، علم و دانش، اخلاق، قانون و حقوق و... همگی در پرتو آن شکل می‌گیرند و در حقیقت با آن هم‌ذات هستند. به همین دلایل بوده که این کتاب به اثری مهم تبدیل شده و اساسا شناخت هابز با این کتاب شکل گرفته است. اما به تدریج او در دو کتاب بعدی خود که در آن به طور جدی به بحث سیاسی پرداخته، به تبیین دقیق این کتاب دست می‌زند.
ترجمه آثار هابز در ایران
در این میان آنچه اهمیت آثار هابز را بیش از پیش کرده، ترجمه آنها در ایران بوده است. نکته مهم در این میان ترجمه دو اثر مهم هابز یعنی «لویاتان» و «بهیموت» توسط حسین بشیریه بوده است. هر چند بشیریه لویاتان را در سال ۱۳۸۰ منتشر کرده، اما سیصدوسی‌وششمین سالگرد مرگ هابز در ایران، با انتشار ترجمه «بهیموت» از این استاد سابق علوم سیاسی دانشگاه تهران، پروژه تازه‌ای را رقم زده است. انتشار «بهیموت» از آن رو که این کتاب دیدگاه تازه‌ای از هابز را به دست می‌دهد، در شرایط کنونی ایران می‌تواند منشا اتفاقات جدیدی باشد. خود بشیریه درباره انگیزه‌اش از ترجمه این اثر پس از «لویاتان» می‌نویسد: «انگیزه انتخاب بهیموت برای ترجمه، نه‌تنها اهمیت آن به‌دلیل تحلیل علل و عوامل و شرح تاریخ انقلاب انگلستان، به‌عنوان نخستین انقلاب در عصر مدرن، بلکه و به‌ویژه ربط و پیوند نظری آن به کتاب لویاتان است. لویاتان توصیف و تحلیل گذار از وضع طبیعی به جامعه مدنی و دولت و استقرار قدرت و حاکمیت و تبعیت و فرمانبرداری است، درحالی که بهیموت توصیف روند قهقرایی؛ یعنی فروپاشی حاکمیت و دولت و گسترش نافرمانبرداری و بازگشت به وضع طبیعی و عودت ددمنشی و جنگ همه بر ضد همه است.» هابز در «لویاتان» آنچه از جنگ داخلی انگلستان را در قالب معانی انتزاعی و مجرد استنتاج کرده بود، در «بهیموت» به گونه‌ای به جزئیات این جنگ می‌پردازد و عملا به شکلی تاریخی‌تر مخاطب و ایده‌های خود را در لویاتان به تصویر می‌کشد. از قضا چاپ این کتاب نیز پس از مرگ هابز صورت گرفته است. هابز نهایت تلاش خویش را به کار می‌گیرد تا با تکیه و تجربه‌ای که از جنگ داخلی انگلستان به دست آورده، علاوه بر نظریاتی که به «قرارداد اجتماعی» و تعریف «وضع طبیعی» منجر می‌شود، با نوشتن «بهیموت»، کارکرد تاریخی آن را نیز به رخ کشد. بشیریه در گفت‌وگوی خود پیرامون این کتاب درباره هدف هابز از نگارش «بهیموت» می‌گوید: «هابز در بهیموت تنها فایده تاریخ و تاریخ‌نویسی را درس گرفتن از آن برای تربیت سیاسی مردم می‌داند. پس بهیموت اصلا درباره تاریخ نیست؛ بلکه از تاریخ و حتی از افسانه برای تربیت سیاسی مردم استفاده می‌کند. مردم همواره نیازمند تربیت سیاسی هستند. همچنان که در دموکراسی‌های امروز هم مردم مرتب به اشکال گوناگون تربیت سیاسی و حکومتی می‌شوند.» به این ترتیب به نظر می‌رسد برای فهم اندیشه سیاسی هابز و آنچه در سر او است باید خط اصلی را از «لویاتان» آغاز کرد و در «بهیموت» به پایان رساند. البته نباید از یاد برد که هابز دو اثر مهم دیگر خود؛ یعنی «عناصر قانون، طبیعی و سیاست» و «در باب شهروندی» را نیز همزمان با جنگ‌های داخلی انگلستان نگاشته که تاثیر مهمی بر پروژه سیاسی او داشته است. با تمام این اوصاف ترجمه دو اثر مهم هابز در ایران می‌تواند نشان دهنده دغدغه‌هایی باشد که هنوز زنده هستند و شرایط زمانه ما را نیز می‌توانند شکل‌دهند.
منبع: فرهیختگان