فرهنگ امروز/ هدیه کیمیایی: مجید رضاییان، استاد علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری و از بنیانگذاران روزنامه ایران است. او در سال ١٣٧٣ سبک تازه‌ای را به عنوان «سبک خبری - گزارشی» به جامعه روزنامه‌نگاری معرفی کرد. او در جلسه‌ای که صبح پنجشنبه هفته گذشته در یکی از کلاس‌های دانشکده خبر دانشگاه آزاد برگزار شد به بررسی نگارش گزارش تحقیقی و موانع آن در ایران پرداخت.  امروزه دنیا در برابر پرسشی فلسفی روبه رو است که روزنامه‌نگاری باید به آن پاسخ دهد. اینکه آیا روزنامه‌نگاری باید تابع تکنولوژی باشد یا اینکه با آمدن وب، تکنولوژی باید تابع انسان باشد؟ بسیاری از مکاتب ارتباطی و نظریات جهان‌شناسی به این پرسش پاسخی ندادند و تنها از دهه ٧٠ تا به حال به آن پرداخته‌اند. سوال دیگری که مطرح است اینکه آیا روزنامه‌نگاری وظیفه دارد که به پرسش‌ها پاسخ دهد یا اینکه باید طرح پرسش نیز بکند؟ ما در روزنامه‌نگاری دهه‌های گذشته تا حالا با موانع مختلفی مواجه بوده‌ایم و روزنامه‌نگاران با تامل بسیار زیادی با آن برخورد کرده‌اند. اما آنچه مهم است اینکه همه‌چیز براساس قانون اتفاق نیفتاده و این یک واقعیت است. اگر ما رسانه را پذیرفتیم باید بپذیریم که از داخل آن گزارش تحقیقی هم بیرون می‌آید. اگر روزنامه‌نگاری پذیرفته شود پرسش هم پذیرفته می‌شود و به دنبال آن نقد نیز پذیرفته می‌شود. اما اگر نقد را بپذیریم رسانه بازتاب گرا نداریم. آن وقت است که روزنامه‌نگاری تحلیلی به میان می‌آید. وقتی این پرسش به رسمیت شناخته شود پاسخ به آن نیز به رسمیت شناخته خواهد شد. در روزنامه‌نگاری کسی هم قد و اندازه‌های هابرماس نداریم. اما ریشه حرف‌های او مگر در حرف‌های ارسطو نیست؟ مگر ارسطو چه گفت؟ رساله نمایش ارسطو عملا همان رساله سیاست است. یعنی سن پایین است و تماشاچی‌ها (کنشگرها) در عرصه اجتماع، سیاست و فرهنگ و امنیت در طبقات این تئاتر نشسته‌اند و در حال نظارت مستقیم هستند. ما در روزنامه‌نگاری ژانر، فرم و استایل داریم. روزنامه‌نگاری ٦ فرم دارد و ادبیات در همه علم‌ها تابع یک فرم است. در واقع روزنامه‌نگاری یک علم میان رشته است که ادبیات در ٦ فرم باید از آن تابعیت کند.  ادبیات خبر، ادبیات گزارش خبری، ادبیات گزارش، ادبیات مصاحبه در دو نوع، ادبیات یادداشت سرمقاله، ادبیات مقاله نقدی.  فرم در روزنامه‌نگاری تابع دیدگاهی جامع‌تر و بالاتر است. اگر شما وارد گزارش تحقیقی شوید باید مباحث فلسفی عمده‌تری را پذیرفته باشید.  اگر شما ٣٥ سال قبل از انقلاب و ٣٥ سال بعد از انقلاب را جمع‌بندی کنید نمی‌توانید سه گزارش تحقیقی قدرتمند که در ایران جریان‌ساز بوده‌اند را مانند واترگیت و اسپات لایت نام ببرید. این دو گزارش جریانی را در کشور جهان سومی مانند ایران تغییر داده‌اند. در اینکه روزنامه‌نگاری تحقیقی چیست، مناقشه است، بعضی می‌گویند ژانر است و واکنشی است در برابر روزنامه‌نگاری توسعه بعد از جنگ جهانی دوم. بعضی‌ها هم گفته‌اند که فرم بوده است. یعنی گزارش تحقیقی فرمی است که تابع ژانر است. البته ما هر دو را قبول داریم.  ما در روزنامه‌نگاری تحقیقی چیزی به نام انعکاس رویداد نداریم. بلکه به دنبال کشف رویداد هستیم. این دو با هم بسیار متفاوت است. ما در گزارش تحقیقی رابطه میان رویدادها را به دست می‌آوریم. در تعریفی که «گلاسر» از گزارش ارایه می‌کند، می‌گوید: «مبنای اصلی گزارش‌ها باید معیارهای اخلاقی باشد» اما باید دید چرا آنها می‌گویند گزارشگر تحقیقی وجدان بیدار جامعه محسوب می‌شود. آنها معتقدند کشف حقایق یا پرده برداشتن از فسادها با عنصر جست‌وجوگری امکانپذیر است. سه عنصر هم برای آن در نظر گرفته‌اند. اما از دید من مبنای گزارش تحقیقی با پرسشگری آغاز می‌شود و مبنای آن سوال پرسیدن است. در روزنامه‌نگاری فرم‌ها از نگاه فلسفی یا رویداد محور هستند یا سوژه محور. گزارش تحقیقی از سه عنصر تشکیل شده است. پرسش، جست‌وجو و افشا. به این مفهم که پرسش و جست‌وجوگری که به افشا منتهی می‌شود. بستر گزارش تحقیقی آزادی بیان است. برای رسیدن به «آزادی بیان» باید اول «آزادی اندیشه» داشت بعد «آزادی اطلاع» و در آخر «آزادی انتخاب» داشت. آزادی بیان از تقارن این سه آزادی به وجود می‌آید. آزادی اندیشه یعنی اینکه تفکر من در برابر تفکر دیگری محترم است. چون دیدگاه‌ها یکی نیست. آزادی اطلاع یعنی اینکه اطلاعات باید در دسترس باشد. آزادی انتخاب این است که من حق دارم میان اندیشه‌هایی که وجود دارد یکی را انتخاب کنم و اطلاعات آن نیز موجود است. این سه در مجموع آزادی بیان را تشکیل می‌دهند.  گزارش تحقیقی زمانی معنا دارد که قانون هم باشد. من قانون را در گزارش تحقیقی از منظر تمرکز قدرت و اینکه چگونه قانون با تمرکز قدرت مقابله می‌کند بررسی کرده‌ام. جایی که تمرکز قدرت است قانون شوخی است و آنجا که تفکیک قدرت است قانون معنا پیدا می‌کند. قانون حوزه‌های مختلف را به هم متصل و مناسبات را با هم تنظیم می‌کند. روزنامه‌نگار معتقد است که همه جا باید قانون باشد و بی‌قانونی و هرج و مرج بد است. اگر قانون درست اجرا شود روزنامه‌نگار هم می‌تواند کارش را انجام دهد.  وقتی به تاریخچه روزنامه‌نگاری برمی‌گردیم می‌بینیم که روزنامه‌نگاری توسعه بعد از جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد. قرن بیستم ٥٠ سالش در جنگ جهانی و ٢٠ سالش در جنگ سرد گذشت، اما توسعه وجود داشت و بی‌نهایت رشد کرد، بیست سال از آن هم که جهان وب بود. ٣٠ سال بعد از جنگ جهانی دوم اوج شکوفایی توسعه در دنیا است که در آن دوره روزنامه‌نگاری توسعه هم به وجود می‌آید. روزنامه‌نگاری تحقیقی واکنشی است که به روزنامه‌نگاری توسعه داده می‌شود. چون توسعه در همه جای جهان از نظر مفهوم دو آسیب فساد سیاسی و اقتصادی را با خودش می‌آورد. در مکاتب انتقادی یک ایراد جدی که به روزنامه‌نگاری توسعه وارد می‌کردند این بود که از آن به روزنامه‌نگاری همسو با حکومت یاد می‌کردند. آن وقت بود که مکاتب گفتند ما باید روزنامه‌نگاری انتقادی در مقابل روزنامه‌نگاری توسعه داشته باشیم. روزنامه‌نگاری تحقیقی با واترگیت شروع شد. در اسپاتلایت نیز از مردم امریکا نظرسنجی شد و آنها گفتند تلخ‌ترین حادثه بعد از یازده سپتامبر برای ما افشای فساد جنسی کشیشان بود که توسط روزنامه بوستون‌گلوب اتفاق افتاد و در فیلمی به نام اسپاتلایت به تصویر کشیده شد. مردم امریکا گفتند ما بعد از افشای این حادثه به خانه‌های‌مان رفتیم و گریستیم. برای‌مان تلخ و دردآور بود. این نمونه‌ای از گزارش تحقیقی بود که به نتیجه رسید. در این پرونده ٩٠ کشیش حضور داشتند که به یک نفر از آنها در هیچ جا اشاره‌ای نشده است.
اطلاعات در گزارش تحقیقی به دو قسمت اطلاعات پنهان و اطلاعات کتمان تقسیم‌بندی می‌شود. اطلاعات پنهان مربوط به حوزه‌های امنیتی است و ربطی به روزنامه‌نگار ندارد. اما اطلاعات کتمان مورد نیاز روزنامه‌نگار است و حق قطعی اوست که دنبال آن برود. اطلاعات کتمان به نوعی، اطلاعات آشکار است اما مسوولان یا افراد و نهادها حاضر به پذیرش آن نیستند. در گزارش تحقیقی اطلاعات کتمان مورد نیاز است و سرنخ آن نیز وجود دارد اما نهاد، ارگان یا سازمان مربوطه حاضر به پذیرش آن نیست.
 

گزارش تحقیقی یک گروه می‌خواهد
شرایط تحقق گزارش تحقیقی بر ٨ اصل استوار است. اول اینکه گزارش تحقیقی باید تیمی برگزار شود چون شخصی امکانپذیر نیست. در دو مدل بین‌المللی آن نیز این طور عمل شده است. در هر رسانه گزارشگر تحقیقی یک دبیر و تیم مشخص می‌خواهد. تیمی که بتواند حوزه‌های مختلف را پوشش بدهد. به‌طور مثال یک حقوقدان باید در این تیم باشد تا بتواند اطلاعات حقوقی را به صورت درست در اختیار گروه قرار دهد. ما گزارش‌های تحقیقی ناکام داشته‌ایم. اما در یک مورد جزیی من به همراه گروهم عمل کردیم که نتیجه بخش بود. ١٤ سال پیش به ما گفتند قبض‌های جریمه‌ای صادر می‌شود که دروغی است. یکی از شهروندان به روزنامه آمد و گفت: «من در محور خاش به زاهدان جریمه شده‌ام. ماشین پراید دارم و همسرم معلم است. ما در کرج زندگی می‌کنیم و فرصت نداریم تا چالوس برویم چه برسد به اینکه ما تا خاش برویم. او گفت می‌تواند مستنداتی بیاورد که نشان دهد او در آن ساعت کجا بوده و چه می‌کرده.» من تیمی آماده کردم و به آنها گفتم که در صف پرداخت قبض جریمه بدون متخلف بروند و حرف‌های مردم را که به خاطر قبض‌های‌شان معترض بودند جمع‌آوری کنند. وقتی کارشان را انجام دادند به آنها گفتم که در قالب روزنامه‌نگار به آنجا مراجعه کنند و خودشان را معرفی کنند. خلاصه قضیه تا آنجا ادامه پیدا کرد تا ما پایگاهی را پیدا کردیم که افراد آخر شب‌ها در آنجا قبض‌های دروغی پر می‌کردند. من و دوستانم گزارش این ماجرا را نوشتیم و آن را در روزنامه به عنوان تیتر یک کار کردیم. آن موقع خودم سردبیر آن رسانه بودم. در آخر ماجرا معلوم شد که مبلغ ١٠ میلیارد تومان مربوط به قبض‌های جریمه‌ای بود که هیچ متخلفی نداشتند. تیتر گزارش را هم گذاشتم «قبض‌های جریمه بدون متخلف» طوری شد که توانستم این ١٠ میلیارد تومان قبض را باطل کنیم.  گزارش تحقیقی حتما باید با حضور سردبیر باشد. چون باید از این تیم پشتیبانی بسیار قوی انجام شود. اگر قطعات پازل‌های آن حتی در یک مورد به نتیجه نرسد گزارش ناتمام می‌ماند. آنچه مهم است اینکه در گزارش تحقیقی موانع و مشکلات بسیار زیادی وجود دارد و این تنها مختص ایران نیست. باید مدیر رسانه را درگیر کرد تا عوامل و فشارهای درونی را بتواند متعادل کند.  کسی که گزارش تحقیقی را انجام می‌دهد باید به جنبه‌های حقوقی آشنا باشد تا اطلاعات پنهان را با اطلاعات کتمان اشتباه نگیرد. مشاور حقوقی یا کسی که اطلاعات حقوقی دارد در پیگیری یک گزارش تحقیقی یک الزام است. در گزارش تحقیقی باید دقت داشت چون اطلاعات آشکار هم مانند اطلاعات کتمان ارزشمند هستند و نباید از دید مخفی شوند. یک گزارش تحقیقی خوب زمانی ساخته می‌شود که اطلاعات پنهان آن در کنار اطلاعات آشکار آن باشد. این را باید با شناخت مدیریت کرد. قلمی که با آن گزارش تحقیقی نوشته می‌شود با قلمی که گزارش توصیفی یا تحلیلی نوشته می‌شود متفاوت است. در گزارش تحقیقی تخیل و ادبیات باید قوی باشد اما در گزارش تحقیقی استحکام قلم مهم است. مهارت نگارش تحقیقی تداوم سکانس‌های موجود در آن است. چون اگر در جایی محل قرارگیری این سکانس‌ها باهم اشتباه شود، گزارش با نقص مواجه می‌شود. ادبیات تسلط در گزارش تحقیقی و توصیفی به مهارت بستگی دارد. در گزارش تحقیقی باید زمان زیادی را صرف کرد. به‌طور پیوسته آن را دنبال کرد. این قانونی است که در همه جای دنیا وجود دارد. به‌طور مثال امسال گزارشی را شروع می‌کنید و در تابستان سال آینده به نتیجه می‌رسید. گزارش تحقیقی مداومت در صرف بودجه دارد. یعنی زمان را طولانی می‌کند و هزینه و بودجه را نیز افزایش می‌دهد.
 

موانع گزارش تحقیقی در ایران
مبنای گزارش تحقیقی آزادی بیان است که در مثلثی به اضلاع آزادی اندیشه، آزادی اطلاعات و آزادی انتخاب تعریف می‌شود. ما در ایران قانونی به نام انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات داریم. این قانون نواقصی هم دارد و آن اینکه گردش اطلاعات آزاد است اما دسترسی به آن مشروط است. وقتی اطلاعات مشروط باشد گردش آن هم به‌طور نیمه آزاد خواهد بود. این قانون ایرادهای زیادی دارد که حقوقدان‌ها آن را مطالعه کرده‌اند و درباره آن نظر داده‌اند که کاملا عالی است. در این قانون وقتی صحبت از اطلاعات فردی می‌شود راه فراری است برای اینکه اطلاعات شخصی مخدوش شود. شما وقتی از کسی درباره اطلاعات فردی‌اش می‌پرسید، این شناسه است که شامل اسم و فامیل و کدملی می‌شود. اما وقتی از او درباره اطلاعات شخصی او می‌پرسید شامل تحصیلات، تاهل یا تجرد، میزان سلامت روحی و روانی، سرمایه‌اش، فعالیت‌هایش، مکان‌هایی که در آن حضور داشته می‌شود.  گفته می‌شود اطلاعات عمومی در موسسات عمومی آزاد است. پس در موسسات خصوصی تکلیف چیست؟ جالب این است که ما بسیاری از اطلاعات عمومی را داریم که دولت آنها را به سازمان خصوصی‌سازی برون سپاری کرده است. حقوقدان‌ها می‌گویند اطلاعات عمومی به مرجع نگهدارنده آن نیست بلکه به ذات اطلاعات است. این عبارت خیلی دقیق است. هرگاه موسسات عمومی اطلاعات را نگهداری کنند، عمومی است و هرگاه آن را نگهداری نکنند عمومی نیست. اطلاعات عمومی است چه موسسات خصوصی از آن نگهداری کنند و چه موسسات خصوصی.
 

مصونیت خبرنگار
گفته‌اند اگر لازم شد خبرنگارها باید منبع خبری خود را افشا کنند. اگر قرار است خبرنگارها مصونیت داشته باشند و بر مبنای مصونیت خبر را به دست بیاورند منبع آن را هرگز نباید افشا کنند. اگر او منبع خبر را افشا کند با یک شهروند عادی چه تفاوتی دارد؟ در قانون نباید خبرنگار را به افشای منبع مجبور کنیم. اگر این کار را انجام دهیم برای خبرنگارها ایجاد محدودیت کرده‌ایم. آن وقت گزارش تحقیقی هم معنایی ندارد.  در چندین جای قانون این واژه را به کار برده که گفته در اینجا فلان چیز آزاد است مگر اینکه قانون آن را منع کرده باشد. اطلاعات زمانی آزاد است که منعی برای آن گذاشته نشود. وقتی بگویند موسسات اطلاعات را منتشر کنند آن هم به شرط اینکه خودشان تشخیص بدهند یا به شرط آنکه قانون منع نکرده باشد، این می‌شود اطلاعات مشروط. یا می‌گویند نهادهایی که زیرنظر رهبری هستند اجازه دارند اطلاعات را بدهند اما به شرط آنکه ایشان اجازه این کار را بدهد. هر منعی که گذاشته شود با اصل ١٠٧ قانون اساسی مغایرت دارد. چون همه در برابر قانون یکسان هستند. اطلاعات مشروط نمی‌شود اگر مشروط شد چه نهادها و موسسات عمومی و خصوصی باشند که بگوییم باید اجازه داشته باشند که اطلاعات را آزاد کند یا اینکه قانون منع نکرده باشد، آن وقت گردش اطلاعات آزاد نیست. این جایی است که روزنامه‌نگار این اطلاعات را می‌خواهد و به دنبال آن است. این نقص‌های شش‌گانه این قانون است.
فقدان آموزش خبرنگار در ایران
فقدان آموزش یکی دیگر از موانع گزارش تحقیقی در ایران است. به این معنی که ما در ایران گزارشگر تحقیقی تربیت نکرده‌ایم. از طرف دیگر گزارش‌نویس توصیفی نیز کم داریم. ما وقتی روایت تحقیقی خوبی از شب تا صبح در بیمارستان لقمان درباره خودکشی انجام می‌دهیم؛ جامعه را تکان می‌دهد. اینکه چه اندازه از این خودکشی‌ها با قرص برنج و در میانگین سنی زیر ٣٥ سال انجام می‌شود مهم است. این آسیب‌ها کم نیست اما گزارشگر ماهر می‌خواهد. سیاسی شدن فساد در ایران نیز یکی از موانع گزارش‌های تحقیقی است. به گزارشگر و روزنامه‌نگار مربوط نیست که این جناح است و این فساد... ولی در ایران می‌بینیم که این مانعی در گزارش‌نویسی است. ما در برابر برخی از فسادها سکوت کرده‌ایم و در برابر برخی از فسادها بسیار سروصدا می‌کنیم. تا وقتی که در ایران با این مشکل مواجه هستیم گزارش تحقیقی معنایی نخواهد داشت چون مبنای آن پرسشگری است تاحقیقت را کشف کند. هزینه سیاسی و اقتصادی گزارش تحقیقی در ایران بسیار بالاست. هزینه سیاسی بالاست چون روزنامه‌نگار از نظر شغلی در ایران مصونیت ندارد. تقریبا تمام روزنامه‌نگارها در رسانه‌های مختلف این گلایه را دارند که آن طور که باید از آنها حمایت نمی‌شود. مصونیت حقوقی یک خبرنگار مسوولیت اجتماعی خبرنگار را به دنبال دارد. ما در درجه اول باید به خبرنگار مصونیت بدهیم و بعد از او مسوولیت بخواهیم. ضعف اقتصاد در رسانه نیز یکی از موانع گزارش تحقیقی است. در ایران اگر روزی از راه برسد که یک رسانه روی پای خودش بایستند آن‌وقت طلیعه گزارش تحقیقی دمیده می‌شود. به‌طور مثال دیگر فشار صاحبان آگهی به عنوان یکی از پایه‌های فیلتر خبری وجود نخواهد داشت.
 
 انجمن آزاد روزنامه‌نگاری  را به رسمیت بشناسیم
در پایان جلسه  تعدادی از دانشجویان و علاقه‌مندان سوالاتی را مطرح کردند.
به نظر شما سهم رسانه‌های دیجیتال به عنوان عاملی که مخاطب‌ها را از روزنامه‌خوانی دور می‌کند، چقدر است؟
 تا به حال که خیلی زیاد بوده است.
درباره گردش آزاد اطلاعات در ایران چرا ضابطه‌ای وجود ندارد؟ چرا ارگان‌هایی که برای دادن اطلاعات کم کاری می‌کند مجازات نمی‌شوند؟ مثلا گزارش این کم کاری را به وزیر اطلاعات بدهند؟ چطور است که در قانون مطبوعات اگر روزنامه‌نگاری مرتکب نقصی می‌شود او را محاکمه می‌کنند اما برعکس این نیست؟
 موانع زیادی سر راه گزارش تحقیقی وجود دارد که این هم یکی از آنهاست. به‌طور مثال رییس اتاق بازرگانی ما در اتاق ایران می‌گوید بخش خصوصی به هیچ جایی نخواهد رسید مگر آنکه اطلاعات اقتصادی شفاف شود. بعد گزارشی تهیه می‌کنند و می‌گویند که در خاورمیانه از هر سه شرکت یک شرکت رشوه می‌دهد. و در هر سال یک میلیارد و ششصد میلیون دلار رشوه در خاورمیانه ردو مبدل می‌شود. فقط به خاطر اینکه اطلاعات اقتصادی شفاف نیست. آن وقت عده‌ای معتقدند که اگر اطلاعات اقتصادی شفاف شود این اتفاق نخواهد افتاد. چرا ما باید در کشور با واژه‌ای به نام رانت اطلاعاتی مواجه شویم؟ اما بارها دیده شده که کسی با ١٠ میلیارد به اندازه دویست میلیارد کار می‌کند. البته این مشکل در اطلاعات سیاسی کشور هم وجود دارد. مانند برخی حزب‌ها که قبل از انتخابات راه می‌افتد و بعد از انتخابات دیگر وجود خارجی ندارد. چرا قانون کپی‌رایت رعایت نمی‌شود تا اطلاعات علمی شفافیت پیدا کند؟
یک تحریریه ایده‌آل را در نظر بگیریم که می‌تواند از لحاظ اقتصادی هزینه‌هایش را تامین کند آیا در این جامعه می‌تواند به حیاتش ادامه دهد؟
من معتقدم باید در ایران به سمت گسترش انجمن آزاد روزنامه‌نگاری برویم و خبرنگارهای آزاد را به رسمیت بشناسیم.

منبع: اعتماد