به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست «میراث زبان فارسی در هند» از سلسله نشست‌های ایرانشناسی و ایران‌شناسان است که با همت موسسه خانه کتاب عصر امروز (۲۵ بهمن‌ماه) و با حضور مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل موسسه خانه کتاب، احسان شکراللهی، مدیر بخش نسخ خطی کتابخانه ملی، حمیدرضا قلیچ‌خانی، عضو انجمن نسخه‌های خطی اسلامی انگلستان، هومن یوسف‌دهی، پژوهشگر دایره المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند، در سرای اهل قلم برگزار شد.
مجید غلامی جلیسه در ابتدای این نشست اظهار کرد: به دنبال آن هستیم که جریانی ایجاد کنیم تا کسانی که در حوزه زبان فارسی در شبه‌قاره هند فعالیت می‌کنند، مورد حمایت قرار گیرند و مطرح شوند. از طرفی همه ما به اهمیت میراث زبان فارسی در شبه‌قاره هند واقف هستیم اما متاسفانه با وجود چنین اهمیتی کاری جدی و شایسته‌ای تا به امروز برای حفظ و گسترش زبان فارسی در این منطقه انجام نشده است.
وی ادامه داد: در واقع باید گفت که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات، کتابخانه ملی و حتی نهادهای دانشگاهی هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری جدی در حوزه زبان فارسی در شبه قاره نداشته‌اند و فکر می‌کنم درد اصلی ما در همین نکته پنهان مانده است.
مدیرعامل موسسه خانه کتاب با اشاره به راهکارهای توجه به زبان فارسی در شبه‌قاره هند اظهار کرد: اقدامات انجام نشده زیاد است که باید رفته‌رفته به آنها پرداخته شود چراکه هرچه می‌گذرد ضررهای بیشتری به نسخ خطی و چاپ سنگی وارد می‌شود. آینده زبان‌فارسی در شبه‌قاره تحت شعاع این بی‌مهری‌ها قرار گرفته است؛ در چنین وضعیتی باید به دنبال کاری جدی و اساسی باشیم زیرا با گذشت زمان ما ایرانی‌ها هستیم که ضرر می‌کنیم.
وی افزود: بدون شک یکی از وظایف ما گسترش زبان فارسی در کشورهای پیرامون‌مان است؛ حال اگر در فکر گسترش زبان فارسی نیستیم، حداقل باید به فکر حفظ آن باشیم. ما تا به امروز به‌هیچ وجه برنامه جدی و هدفمندی نداشته‌ایم که بتواند خیال‌مان را بابت حفظ زبان فارسی در شبه‌قاره راحت کند؛ این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌های بسیار جدی توسط برخی نهادهای خصوصی، دولتی و نیمه دولتی کشورهای اروپایی و امریکایی پیرامون زبان فارسی در هند انجام می‌شود که بدون شک آنها به دنبال اهداف خاصی از این گونه سرمایه‌گذاری‌ها هستند.
برای فهرست‌نگاری نسخ خطی به دایره‌المعارف ۲۵۰ جلدی نیاز است
حمیدرضا قلیچ‌خانی که دیگر سخنران این نشست بود با اشاره به موضوع نشست اظهار کرد: صحبت کردن درباره زبان فارسی در شبه قاره کار خیلی سخت و دشواری است چراکه تاریخ آن به هزاران سال پیش برمی‌گردد و زمانی که در هندوستان حکومت مرکزی وجود نداشته است و در این دوره برخی حاکمان از زبان فارسی استقبال و برخی آن را رد می‌کردند در واقع می‌توان گفت زبان فارسی فراز و فرودهای زیادی داشته است که برای فهم آن باید به صورت تخصصی به آن پرداخت.
وی افزود: اگر کشورهایی که تحت حکومت ایران بودند را کنار بگذاریم، هند تنها کشوری است که تحت حکومت ایران نبوده اما زبان فارسی را پذیرفته است و می‌توان از این رابطه به‌عنوان یک استثنا یاد کرد چراکه اگر کل استانبول را بگردیم به اندازه انگشتان یک دست کتیبه فارسی پیدا نمی‌کنیم اما هر گوشه هندوستان گنجینه‌ای از کتیبه‌ها و دست‌نوشته‌های فارسی مشاهده می‌شود. همه موارد بیانگر آن است که توجه به زبان فارسی در هندوستان چه اهمیت ویژه‌ای دارد.
این پژوهشگر حوزه زبان‌شناسی با اشاره به گسترش زبان فارسی در هند گفت: در دوره‌ای ادبیات فارسی در هندوستان به شکلی جدی دنبال می‌شد و شاعران بزرگی مانند امیرحسن دهلوی و امیرخسرو دهلوی پدید آمدند و شرایط به گونه‌ای شد که این افراد حتی با شاعران درجه یک ایران رقابت می‌کردند و در برخی حوزه‌ها مانند فرهنگ‌نویسی و تاریخ‌نویسی از ما نیز پیشی گرفتند.
وی ادامه داد: برای دستیابی به سند این موضوع می‌توان به لغت‌نامه دهخدا مراجعه کرد و دید که بعد از هر توضیحی چندین منبع از فرهنگنامه‌های هندی به‌عنوان ارجاع‌دهنده مطرح شده است. از طرفی خود هندی‌ها نیز برای مطالعه تاریخ میانی کشورشان به زبان فارسی نیاز دارند و بدون تسلط به زبان فارسی امکان تحقیق و پژوهش جدی وجود ندارد؛ جالب است که بدانید در این شرایط دولت هند هنوز هم برای چاپ کتاب‌های فارسی ردیف و بودجه مشخص می‌کند.
قلیچ‌خانی در توضیح پتانسیل‌های دانشگاه‌های هندوستان در حوزه زبان فارسی گفت: پتانسیل‌های خوبی در حوزه دانشگاهی وجود داشته است که خیلی از این دپارتمان‌های زبان فارسی این روزها در حال نابودی است. در مجموع اهمیت زبان فارسی برای هر دو کشور بسیار زیاد است چراکه زبان فارسی، زبان رسمی ماست و حدود ۷۰۰ سال زبان رسمی آنها بوده است.
وی با اشاره به سابقه خوشنویسی در هند اظهار کرد: نخستین کتیبه‌نویسی در هند به اواخر قرن ۶ برمی‌گردد که به صورت خوشنویسی نوشته نشده است. در واقع در سده ششم و هفتم زبان فارسی تنها در شبه‌قاره وجود داشته است اما هنرمندان به آن ورود نکرده بودند تا اینکه در دوره مغول توجه به زبان فارسی رونق می‌گیرد. بعد از آن دوباره در دوره صفوی شاهد رشد سبک‌های هنری در هند هستیم. عبدالرشید دیلمی و محمدحسین کشمیری دو تن از این هنرمندان هستند که به شکلی جدی به خوشنویسی آثار پرداخته‌اند.
این عضو انجمن نسخه‌های خطی اسلامی انگلستان در توضیح برخورد هندی‌ها با هنرهای کشورهای دیگر اظهار کرد: هندی‌ها عادت دارند که یک هنر وقتی وارد فرهنگ‌شان شد آن‌را هضم و بومی کنند و خوشنویسی نیز نمونه‌ای از آن است. با گذشت زمان فعالیت آنها در حوزه خوشنویسی افزایش یافت و ما شاهد آن هستیم که محمدحسین عربی تذکره منظوم خوشنویسان را در این دوره منتشر می‌کند. همچنین جالب است که بدانید اولین تذکره خوشنویسان توسط هندی‌ها منتشر شده است.
این پژوهشگر خوشنویسی اضافه کرد: ما در برخی از کشورها کتاب‌هایی داریم که فهرستی از آنها منتشر شده است اما اگر بخواهیم در مورد کتاب‌های فارسی موجود در هند کاری کنیم باید دایره‌المعارفی ۲۵۰ جلدی بنویسیم چراکه منابع و اطلاعات بسیاری به زبان فارسی در هند موجود است. بنابراین کارکردن روی این پروژه کار بسیار سخت و طولانی است اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که این پروژه کار نشدنی نیست و با کمی همت قابل انجام است.
وی ادامه داد: برای پرداختن به این کار باید به نهضت ترجمه و گزینش آثار روی آوریم تا بتوانیم این آثار را به سرعت فهرست‌نگاری کنیم. متاسفانه دادوستدهای فرهنگی و دانشگاهی در سال‌های گذشته بسیار کم شده است و اگر این رابطه‌ها افزایش یابد و اساتیدی از کشور ما به هند مأمور شوند می‌توانیم شاهد گسترش رابطه‌ها میان دو کشور باشیم.
ایرانی‌ها جای کوه‌نور و دریای‌نور زبان فارسی را به هندی‌ها هدیه دادند
احسان شکرالهی دیگر سخنران این نشست با اشاره به پیشینه زبان فارسی در هند گفت: اگر پیشینه ورود زبان فارسی به هند نگاه کنیم به این نتیجه می‌رسیم که درست است که پادشاهان ایرانی به قصد غارت به هند لشکرکشی کردند اما آنها به جای کوه نور و دریای نور، زبان فارسی را به ملت هند هدیه دادند. البته هدف پادشاهان تنها سودجویی بود و به قصد گسترش زبان فارسی لشکرکشی نکردند اما هندی‌ها از این حملات بهره ادبی و فرهنگی برده‌اند.
وی ادامه داد: حضور ایرانی‌ها در هندوستان تاثیرگذار بوده است. اولین تذکره زبان فارسی در شبه‌قاره پدید می‌آید و بعدها این فرهنگ تذکره‌نویسی گسترش می‌یابد. تفاوت جالبی نیز بین تذکره‌های فارسی و هندی وجود دارد زیرا در تذکره‌های ایرانی فقط به قله‌ها پرداخته شده است اما در تذکره‌های هندی اگر شخصی یک بیت شعر خوب نیز سروده بود در آن آمده است.
نسخه‌های خطی، فرهنگ فارسی را به فرهنگ هندی متصل می‌کنند
مدیر بخش نسخ خطی کتابخانه ملی در توضیح سیر تاریخی ورود زبان فارسی به هند عنوان کرد: اگر بخواهیم سیر ورود زبان فارسی به شبه‌قاره را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که زبان فارسی ابزار معرفی دین اسلام بوده است و هم‌اکنون نیز برخی متون آموزش دینی به زبان فارسی در این کشور منتشر است. به اعتقاد من نسخه‌های خطی گره‌هایی هستند که فرهنگ فارسی و هندی را به هم وصل می‌کنند.
وی افزود: اگر متون فارسی را مانند یک کوه یخ تصور کنیم در حال حاضر یک سوم متون خطی که از آب بیرون زده است، در ایران و دو سوم زیر آب در هند پنهان مانده است. متاسفانه هنوز کتاب‌هایی در هند هستند که شناسایی نشده‌اند چراکه ما اطلاعات دقیقی از کتابخانه‌های هند و تعداد این کتاب‌ها نداریم.
شکراللهی با اشاره به دلایل انجام نشدن اقدامی در راستای فهرست‌نویس نسخ خطی فارسی موجود در هند گفت: شاید برای عده‌ای سوال باشد که چرا در حوزه فهرست‌نگاری نسخ فارسی اقدامی انجام نشده است که در جواب آنها باید گفت این کار نیاز به همت زیادی دارد.
وی ادامه داد: مرحوم احمد منزوی کتاب‌های کشور پاکستان را فهرست‌نگاری کرد بعد از آن به هند رفت اما به دلیل مناقشات سیاسی اجازه اقامت به او ندادند. استاد منزوی سال‌ها در اتاقی در هند کار می‌کرد که نیم‌متر آن را آب گرفته بود حال شما تصور کنید که کدام یک از محققان ما حاضر هستند برای انجام یک پروژه فرهنگی چنین سختی‌هایی را تحمل کنند.
این پژوهشگر نسخ خطی با ابراز تاسف از نبودی برخی از این نسخه‌ها اظهار کرد: اکثر نسخه‌های خطی به دلیل شرایط اقلیمی در حال نابودی هستند و اگر به سرعت برای نسخه‌برداری از آنها اقدامی انجام نشود، این منابع ارزشمند از دست خواهند رفت. یکی از کارهای موثر در این حوزه تشویق خود هندی‌هاست تا این کار را انجام دهند، کاری که رایزن فرهنگی دهلی آن را شروع کرده است اما بدون شک تعداد منابع به قدری زیاد است که به تنهایی قادر به انجام چنین پروژه‌ای نیستند.
وی افزود: نباید اعتماد میان دو کشور از بین برود، متاسفانه در سال‌های گذشته کسانی به هند رفتند که قصد داشتند این نسخ خطی که جزو سرمایه‌های این کشور محسوب می‌شود را از آنجا خارج کنند؛ به همین دلیل ما نزد دولت هند اعتبارمان را از دست داده‌ایم. باید دقت کنیم که نباید به این گنجینه ارزشمند طمع داشته باشیم و سعی کنیم تنها تصویر آنها را منتقل کنیم چراکه عکس‌های این نسخه‌ها نیاز پژوهشگران ما را برطرف می‌کند.
پنج میلیون نسخه خطی فارسی در هند وجود دارد
هومن یوسف‌دهی نیز در این نشست گفت: با مشاهده آثار امیرخسرو دهلوی و امیرحسن دهلوی که زبانی سالم و خوش‌آهنگ داشته‌اند می‌توان گفت که قدمت زبان فارسی در این کشور بسیار قدیمی‌تر از آن چیزی است که ما فکر می‌کنیم.
وی ادامه داد: حاکمان بخش‌های مختلف هند، توجه ویژه‌ای به زبان فارسی داشته‌اند و از تاجران و شاعرانی که به هندوستان می‌رفتند، استقبال می‌کردند و سعی داشتند او را حفظ کنند.
این پژوهشگر دایره المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند با اشاره به دلایل اهمیت این نسخ خطی اظهار کرد: با بررسی نسخ خطی می‌توانیم شاعران بزرگ هندی را پیدا کنیم، شاعرانی که به زیبایی در هند شعر می‌گفتند اما تا به امروز دیده نشده‌اند و پژوهشگران روی آنها کار نکرده‌اند. ما حلقه‌های مفقوده‌ای در زبان فارسی داریم که این حلقه‌ها با نسخ خطی هندی نمایان خواهد شد.
وی افزود: ۴۶ عنوان تذکره فارسی در هند نوشته شده است که حجم متفاوتی دارند در واقع تذکره‌نویسی از قرن ۱۱ و ۱۲ در هند رواج پیدا کرد و به همین دلیل تذکره‌های مختلفی در این کشور نوشته شده است. از طرفی اهمیت تاریخی این نسخ خطی بسیار زیاد است زیرا معمولاً تاریخ هر کشور را افراد نزدیک به دربار می‌نوشتند و این نوشته‌ها با توجه به سلایق حاکمان بوده است اما در هند تاریخ‌نگاران ذی‌نفع نبودند، بنابراین اطلاعاتشان خیلی مفید است و حقایق بسیاری را برای ما روشن خواهد کرد.
یوسف‌دهی در توضیح تعداد نسخ خطی موجود در هند عنوان کرد: یکی از اساتید در گفت‌وگو با مجله‌ای بیان کرد که نزدیک به ۵ میلیون نسخه خطی و ۲۰ میلیون سند فارسی در هندوستان وجود دارد. این موضوع بیانگر آن است که کارهای بزرگ و اساسی باید در این حوزه انجام شود.
وی ادامه داد: از نسخ خطی که عبور کنیم، نسخ چاپ سنگی به مراتب آسیب‌پذیرتر از نسخ خطی هستند و باید به آنها نیز توجهی ویژه‌ای شود چرا که اکثر این کتاب‌ها روی کاغذهای نازک چاپ شده‌اند و در معرض پوسیدگی هستند.
ایرانی‌ها برای حفظ زبان فارسی در هند تنها نیستند
پروفسور اولریش مارزلف، شرق‌شناس و پژوهشگر ادبیات فولکلور ایران که یکی از افراد حاضر در نشست بود در سخنانی کوتاه گفت: ایرانی‌ها برای حفظ زبان فارسی در هند تنها نیستند و موسسات و دانشگاه‌های گوناگونی در اروپا هستند که روی ایرانشناسی در هند کار می‌کنند.
وی افزود: ما در اروپا چند نهاد فرهنگی داریم که برنامه‌های مختلفی برای شناخت فرهنگ هندوستان انجام می‌دهند که یکی از آنها دانشگاه سوربن فرانسه است که در حال حاضر مشغول تهیه دایره‌المعارفی درباره ترجمه کتاب‌های هندی از سانسکریت به فارسی هستند.
محسن جعفری مذهب، پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های ایرانشناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز در این نشست گفت: وقتی صحبت از زبان می‌شود منتظریم تا ادبیات هم بیاید لذا وقتی زبان را می‌گوییم بیشتر با ادبیات سروکار داریم و باید توجه ویژه‌ای به این حوزه داشته باشیم.
وی ادامه داد: هندی‌ها به وسیله ضرب سکه کمک شایانی به انتقال زبان فارسی انجام دادند زیرا این سکه‌ها به زبان فارسی ضرب می‌شد و گاهی شعری در آن درج می‌شد. اگر به حامیان، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان ادبیات دقت کنیم متوجه می‌شویم که اکثراً از طبقه متوسط رو به بالای جامعه هستند اما با انتقال فرهنگ به روی سکه آن را از بالا تا پایین جامعه انتقال می‌دهیم.
این عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های ایرانشناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به انتقال فرهنگ توسط ضر سکه گفت: اولین نمونه‌های انتقال زبان فارسی روی سکه به هندی‌ها برمی‌گردد و این پیشرفت تا جایی انجام شد که ماه‌های شمسی و شعرهای فارسی روی سکه‌های هندی می‌آمد.
وی افزود: ما توهم این را داریم که انگلیسی‌ها وقتی بر هند مسلط شدند، برای کنار گذاشتن زبان فارسی به‌عنوان رقیب خود اقدام کردند اما این تصور درستی نیست زیرا در انگلستان قانونی تصویب شد که براساس آن همه کشورهای تحت استعمار باید به زبان انگلیسی صحبت می‌کردند و هیچ قصد و غرضی در کار نبوده است. حتی مشاهده می‌کنیم که تمام مدال‌هایی که در حوزه اقیانوس هند بر سینه افسران انگلیسی نصب شده در ضرابخانه کلکته و به خط‌فارسی ضرب شده است. همچنین در این دوره مدال‌های جرج ششم در امپراتوری انگلستان نیز به زبان فارسی است.
جعفری مذهب در توضیح راهکارهای حفظ زبان فارسی در هند اظهار کرد: باید رفت و آمدهای فرهنگی را افزایش دهیم تا بتوانیم منابعی که هنوز در این کشور کشف نشده و در مساجد و مدارس شهرهای مختلف پنهان مانده‌اند را پیدا و فهرست‌نگاری کنیم. هندوستان قلمرو زبان فارسی است، بنابراین ما باید محافظ آن باشیم.