تا قبل از عالم جدید، بشر آینده نگری نداشته است

رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم با طرح این سوال که آینده چیست و کجاست و وقتی درباره آینده حرف می‌زنیم به کجا باید نگاه کنیم، گفت: در زمان‌های قدیم، تا قبل از عالم جدید، بشر آینده نگری نداشته است زیرا که تاریخ آرام آرام، سیر خودش را به صورت طبیعی می‌پیموده است. به همین جهت پیشرفت به معنایی که اخیراً مطرح می‌شود در تاریخ گذشته اتفاق نمی‌افتاده است. از ۵۰۰ سال پیش علمی به وجود آمد که این علم خودش را قادر به پیش بینی می‌دانست و می گفت برای بهتر شدن زندگی است. آینده نگری امری بود که تا ۱۰۰ سال پیش کسی از آن چیزی نمی‌گفت.

آینده نگری سیاست عقلی و علمی است

وی افزود: آینده نگری نوعی سیاست و علم است. اگر چه تعبیرش علمی است. البته سیاست علمی است، نه علم سیاست. به بیان دیگر آینده نگری سیاست عقلی و علمی است. جهان تجدد طرحی هماهنگ را برای خودش آماده کرد و ایده آلی را در نظر آورد که این ایده آل شبیه بهشت زمینی بود. در این طرح نبود بیماری، نبود فقر، داشتن مسکن و باسواد بودن همه ایده آل اعلام شده قرن ۱۸ بود. این ایده آل نمی توانست محقق شود ولی بیجا و بیراه نبود. ایده‌آل همیشه  چیزی است نرسیدنی ولی نرسیدنی به معنای نرسیدن به هیچ بخش آن نیست. ما می توانیم به جزئیاتی از این ایده آل برسیم. چنانچه جهان امروز بهداشت دارد، از آزادی سخن می‌گوید و رویای آزادی و عدالت دارد. اگر هم حقیقت آنها متحقق نشود به رویایش راضی است.

آینده نگری تلفیق علم و اهتمام است

رئیس فرهنگستان علوم با تاکید بر اینکه آینده نگری همت لازم دارد ادامه داد: نزدیکترین معنی به همت، عشق است. در قرآن کریم نسبت بین یوسف و زلیخا با کلمه همت ذکر شده است. درست است که کارها با علم انجام می شود ولی علم به تنهایی کافی نیست. آینده نگری تلفیق علم و اهتمام است. در بسیاری از جهان های توسعه نیافته، بین علم و همت فاصله وجود دارد.  کشورهای توسعه نیافته دانشمندان بزرگ دارند اما به اندازه دانشی که دارند اهتمام در کارها ندارند و در راه توسعه، پیشرفت نکرده‌اند. چرایی این قضیه هم بسیار دشوار است. کشور ما همیشه کشور ممتازی بوده است، ما اگر در گذشته در «ری» بیمارستان داشتیم یا در «جندی شاپور» بیمارستان داشتیم، نباید فکر کنیم که همه دنیا این مزایا را داشته‌اند. جهان قدیم چنین تمناهایی نداشته است. ما ایده‌آل هایمان را از غرب گرفتیم و غرب همچنان می‌خواهد ایده آل قرن ۱۸ خود را متحقق کند.

هرگز فکر نمی کنم ایده آل بشر، پیشرفت علم و تکنولوژی باشد

چهره ماندگار فلسفه تصریح کرد: جهان توسعه نیافته، ایده آل های خود را از تجدد می گیرد. من هرگز فکر نمی کنم ایده آل بشر، پیشرفت علم و تکنولوژی باشد. حدود ۱۵۰ سال «رومن رولان» نویسنده جوان فرانسوی به دیدار «ارنست رونان» که کتاب آینده علم را نوشته بود رفت و با او درباره این کتاب گفتگو کرد. رونان خطاب به نویسنده جوان فرانسوی گفت آرزو و امید بشر به دَرَک، بگذار علم پیشرفت کند این یک نوع آینده بینی درست است. او با درک کلی و خرد عملی خودش آینده ای را دیده و گفته آینده، علم، تکنولوژی، رشد و توسعه است. مشکل ما، مشکل توسعه علم و تکنولوژی است. اینها باید توسعه پیدا کنند، اما این باید آرزوی ماست؟ یعنی دلمان این را می‌خواهد؟ همه ما دلمان می‌خواهد که کشورمان پیشرفت کند اما شرایطش چیست؟ ما مدرسه داریم، بیمارستان، دانشگاه و دادگستری داریم، مدیریت هم داریم ولی مدیریتمان خیلی بد است. ما سازمان‌های اداری‌ای داریم که اصلا با توسعه و آینده سرو کار ندارد. چنین سازمان هایی فقط کارهای خودشان را انجام می‌دهند، نه کاری که مربوط به کشور است.

آینده نگری باید یک جمع هماهنگ از فکر، عقل، سلامت، دوستی و عدالت باشد

داوری اردکانی ادامه داد: همه کشورها نمی‌توانند یکسان آینده نگری کنند. ما نمی‌توانیم مثل ژاپن و آلمان آینده نگری داشته باشیم. آینده نگری باید یک جمع هماهنگ از فکر، عقل، سلامت، دوستی و عدالت باشد. این که اینجا یک چیز خوب است و جای دیگر چیز دیگری خوب است درست و مناسب نیست. آینده نگری یک درد است. شما وقتی یک پرستار بیمار هستید از او پرستاری می‌کنید به امید اینکه خوب شود. متاسفانه ما برنامه می‌نویسیم که نوشتن برنامه خود یک نوع آینده نگری است ولی پس از نوشتن آن به امید خدا رهایش می‌کنیم. ممکن است این برنامه محقق نشود، ایرادی هم ندارد اما وقتی محقق نشد باید متأسف باشیم که چرا انجام نشده است و باید رسیدگی کنیم چه چیزی مانع تحقق آن شده است. اینکه آن محقق شدن را فراموش می‌کنیم و دوباره کاری را شروع می‌کنیم یعنی پروای آینده نگری نداریم و فقط می‌خواهیم خودمان را به کاری مشغول کنیم. برنامه ریزی باید با محاسبه امکان های مادی و اخلاقی باشد. ما کشوری هستیم که در جهان نظیر ندارد، بیشترین منابع زیرزمینی و مناطق آزاد را داریم. دانش و سابقه تاریخی خوبی هم داریم پس باید به آسانی بتوانیم برنامه‌هایمان را اجرا کنیم.

دانشمند کسی است که بیشتر به جهل خودش نظر داشته باشد

این استاد فلسفه با اشاره به اینکه دانشمندی که جهل خود را نبیند دانشمند نیست، اظهار کرد: دانشمند کسی است که بیشتر به جهل خودش نظر داشته باشد. ما نمی‌خواهیم ناتوانی‌های خود را ببینیم. بیست سال برای یک کار مداومت می‌کنیم اما وقتی متحقق نمی‌شود به روی خودمان نمی‌آوریم. با چنین روحیه‌ای، آینده‌نگری محقق نمی شود.

وی در پایان گفت: آینده نگری، آینده تاریخ است و زمان تاریخی هر لحظه‌اش با لحظه دیگری متفاوت است. اگر فردای ما با امروزمان تفاوت نداشته باشد، ما آینده نگر نیستیم. مهم نیست در علم آینده نگری چه حرفهایی می‌زنیم. آینده نگری علاوه بر علم به تدبیر عملی و سیاست خردمندانه نیاز دارد و بدون علم متحقق نمی‌شود. جهان امروز بدون علم راهش را گم می‌کند. علم راه نیست ولی چراغ راه است. اگر آینده نگری را می‌خواهیم باید به فکر آینده باشیم و به آن تعلق خاطر داشته باشیم. اگر تعلق به آینده وجود نداشته باشد، همچنان امروز و هر روز خود را دوره می‌کنیم.