فرهنگ امروز/ فاطمه شمسی:

در ارتباط با نقش «خواندن برای لذت»[۱] در سال‌های اخیر، مطالعات، تحقیقات و گزارشات متعددی در مقیاس‌های کلان انجام پذیرفته است؛ [۲] از آن جمله می‌توان به تحقیقات دپارتمان آموزش انگلستان (DFE) در سال ۲۰۱۲، سازمان پشتوانۀ ملی هنرهای امریکا (NEA) در سال ۲۰۰۷ و تحقیق کریستینا کلارک و کیت رومبُلد [۳] از مؤسسۀ NLT [۴] در سال ۲۰۰۶ اشاره کرد. هریک از این پژوهش‌ها به طور موجز و مفید، خلاصه‌ای از شواهد موجود ارائه کرده‌اند که بیشتر آن از سال ۱۹۶۳ به بعد منتشر شده است، این شواهد اهمیت و ارزش مطالعۀ آزاد [۵] را بازگو می‌کنند و بخش اعظم تمرکز این مطالعات بر تأثیر این نوع خواندن بر روی کودکان و جوانان و به ‌طور چشمگیری بر توسعۀ سواد و موفقیت تحصیلی بیشتر آن‌ها بود. جدا از لذت حقیقی و تمرین تخیل، از جمله مزایایی که برای این نوع مطالعه در پژوهش‌ها ذکر شده، بهبود سطح سواد، مهارت‌های اجتماعی، سلامت و یادگیری است؛ همچنین این نوع خواندن مردم را در تماس با فرهنگ و میراث تاریخی قرار داده وآن‌ها را قادر می‌سازد تا شهروندانی فعال باشند و در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی شرکت جویند.

بر اساس تحقیقی که در سال ۲۰۰۲ و توسط سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی (OECD) انجام گرفت، لذت بردن از خواندن می‌تواند نقش بسیارمهم‌تری از موقعیت اجتماعی-اقتصادی والدین در موفقیت تحصیلی کودکان، ایفا کند.

مؤسسۀ NLT در سال ۲۰۰۶، «خـواندن برای لذت» را این‌طور تعریف کرد: خواندنی «که با ارادۀ آزاد و به دنبال کسب رضایت خاطر از عمل خواندن انجام می‌پذیرد». این اصطلاح به نوعی از خواندن اشاره دارد که مستقل، به میل خود و در اوقات فراغت انجام می‌پذیرد. کلارک و رومبُلد، محققان اصلی پژوهشی که در ارتباط با تأثیرات خواندن برای لذت، در سال ۲۰۰۶ به چاپ رسید، به این نتیجه رسیدند که خواندن برای لذت می‌تواند راهی مهم برای مبارزه با طرد اجتماعی و بالا بردن استانداردهای آموزشی باشد. همچنین در پژوهش دیگری که توسط تیم تحقیقاتی استانداردهای آموزشی (ESARD) در انگلستان انجام پذیرفت، خواندن برای لذت، تأثیر مثبتی در توانایی خواندن و نوشتن، درک مطلب و دستور زبان، گسترش دایرۀ لغات، گرایش به خواندن، اعتمادبه‌نفس، دانش عمومی، مشارکت اجتماعی و غیره دارد.

مؤسسۀ مشاوره BOP در مارچ ۲۰۱۵، تحقیقی در رابطه با تأثیرات خواندن برای لذت انجام داد؛ این تحقیق به دنبال نتایج گسترده‌تری (فرای سواد، مطالعه و عملکرد تحصیلی) برای این نوع خواندن بود و اینکه آیا در الگوهای تحقیق یا نتایج، تفاوت‌های ملی/منطقه‌ای/بومی وجود خواهد داشت؟ و نقش عوامل اجتماعی (نظیر مؤسسات خیریه، مدارس، معلمان، خانواده‌ها، همسالان و غیره) در رسیدن به این نتایج چه می‌تواند باشد؟

رشد عاطفی، شخصی و اجتماعی

نتایج تحقیقاتی که بر روی عموم مردم انجام گرفته، نشان‌دهندۀ پیوندی قوی میان خواندن برای لذت و رشد عاطفی و شخصی است؛ مطالعات نشان داده است که خواندن برای لذت، همدلی، خودشناسی و توانایی درک هویت خویش ودیگران را افزایش می‌بخشد. بیلینگتن [۶] در سال ۲۰۱۵ تحقیق وسیعی در انگلستان در مورد مزایای خواندن برای لذت در بزرگ‌سالان به راه انداخت، در این مطالعه، در یک نظرخواهی آنلاین از ۴۰۰۰ نفر از اقشار متنوع، ۱۴ پرسش مطرح شد تا دریافت شرکت‌کنندگان را از نگرش عمومی، سعادت و سطح تعامل اجتماعی آن‌ها با خواندن استخراج کند. یافته‌ها حاکی از آن بود که خواندن برای لذت به نحوی مثبت با احساس یگانگی بیشتر، حسی قوی‌تر از ادغام اجتماعی، توانایی بالاتر در لذت بردن از مناسبت‌های عمومی در ارتباط است.

خودشناسی و درک دیگران

ریموند مَر در سال ۲۰۰۶ [۷] با تحقیق بر روی ۹۴ دانشجوی لیسانس در کانادا، به بررسی ارتباط میان خواندن و توانایی اجتماعی پرداخت. محققان به این نتیجه رسیدند که خواندن داستان عاملی مهم در پرورش توانایی اجتماعی و به‌ویژه حس همدلی است. براساس این یافته‌ها،‎ درک شخصیت‌ها در یک داستان روایی با درک همسالان در زندگی واقعی مرتبط است.

خواندن برای لذت با افزایش خودشناسی و شناخت شخصیت دیگران مرتبط است. مویر[۸] در سال ۲۰۰۷، در ایالات متحده به بررسی نظرات خوانندگانی پرداخت که مطالعۀ آزاد داشتند؛ بیشتر گزارش‌ها حاکی از توانایی خوانندگان در شناختن خود و دیگران، دانستن در مورد اقشار مختلف و دیگر فرهنگ‌ها و دیگر دوران‌های تاریخی بود؛ کسانی که به طورمکرر مطالعه می‌کردند، دارای توانایی بالاتر در درک طبقه، قومیت، فرهنگ و دیدگاه سیاسی افراد بودند.

واسکیز[۹] در تحقیق خود در سال ۲۰۰۵، با بررسی هویت قومی دانشجویان کالجی که در کلاس‌های هفتگی ادبیات شرکت می‌کردند، متوجه شد که خواندن، توانایی دانشجویان در درک پیشینۀ قومی خود و دیگران و نقش آن در شکل‌گیری هویت را بالا می‌برد. مباحث ادبی نیز به نحوی مثبت با افزایش درک از فرهنگ خود ودیگران و جهان در ارتباط است.

افزایش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی

لذت، آرامش و واقعیت‌گریزی اغلب به‌عنوان نتایج و امتیازات کلیدی خواندن عنوان می‌شدند. اصطلاح «خواندن برای لذت» نباید باعث شود «لذت» را تنها ثمرۀ این نوع مطالعه بدانیم، ظاهراً فراتر از لذت، شواهد دیگری نیز وجود دارد که مطالعۀ آزاد را با افزایش خودشناسی و شناخت هویت‌های اجتماعی، همدلی و دانش در مورد فرهنگ‌های دیگر مربوط می‌سازد. یافته‌های پژوهشگران نشان‌دهندۀ وجود ارتباطی مثبت میان مطالعۀ آزاد و مفاهیمی نظیر وابستگی، پیوند اجتماع و افزایش سرمایۀ اجتماعی بوده است؛ هرچند پژوهش‌های بیشتری لازم است تا بدانیم چگونه خواندن باعث می‌شود مردم به هم نزدیک‌تر شوند.

نسبت بسیار بالایی از پژوهش‌هایی که به تأثیر عمل خواندن برای لذت پرداخته‌اند بر روی کودکان و جوانان انجام شده تا دیگر اقشار؛ این امر بدیهی به نظر می‌رسد، چراکه یادگیری و رشد مثبت در این مرحله تأثیر زیادی بر زندگی آیندۀ آن‌ها خواهد داشت. براساس نتایج پژوهش‌هایی که تاکنون انجام پذیرفته است، خواندن به‌مثابه یک عمل لذت‌بخش به‌خودی‌خود نه‌ تنها نتیجۀ مطالعۀ آزاد، بلکه به‌مثابه یک عامل انگیزشی تلقی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد چنانچه کودکان وجوانان کنترل بیشتری بر فرصت‌های مطالعاتی خود داشته باشند، بیشتر به مطالعه خواهند پرداخت؛ و همچنین چنانچه کودکان از طریق انگیزه‌های درونی و نه انگیزه‌های بیرونی به خواندن روی آورند، به احتمال زیاد نتایجی فراتر از احساس لذت (از جمله موفقیت تحصیلی) حاصل خواهد آمد. تحقیقات نشان داده است که مانند بزرگ‌سالان، عمل خواندن در افراد کم‌سن‌وسال‌تر نیز باعث افزایش دانش نسبت به خود و دیگران شده و این امر به سطوح بالاتری از تعامل می‌انجامد و موجب افزایش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی می‌شود. پژوهش‌های دیگر نشان داده است که کودکان وجوانانی که مطالعات آزاد بیشتری دارند، قدرت تخیل بهتر و همچنین حالت تمرکز و تچان،[۱۰] آرامش و نظم بیشتری دارند.

سلامت عمومی جسم و روح

بیلینگتن در سال ۲۰۱۵ با استفاده از یک نظرسنجی آنلاین از بیش ۴۰۰۰ نفر از یک نمونۀ معروف در بریتانیا آشکار کرد کسانی که به طور منظم به خاطر لذت بردن مطالعه می‌کنند کمتر از کسانی که مطالعه نمی‌کنند دچار افسردگی و اضطراب می‌شوند و کتاب خواندن بیشتر از تماشای تلویزیون یا سروکله زدن با محصولات دیجیتال آن‌ها را آرام می‌کند. این مطالعه همچنین نشان داد کسانی که به خاطر لذت بردن مطالعه می‌کنند از سطوح بالاتری از اعتمادبه‌نفس برخوردارند و توانایی بیشتری برای مقابله با موقعیت‌های دشوار دارند. خواندن برای لذت همچنین در کیفیت خواب نیز تأثیر مثبت دارد. پانکراتو در سال ۲۰۱۳ به بررسی اثرات خواندن مطالب مرتبط با ورزش و احساس جذابیت در زنان سال اول دانشگاه پرداخت؛ ۱۷۳ نفر از شرکت‌کنندگان مطلبی دربارۀ سلامتی، تناسب اندام یا مطلبی معیار را خوانده و سپس به تکمیل پرسش‌نامه‌هایی پرداختند که به منظور بررسی دلایل ورزش کردن، اهمیت دادن به تناسب اندام و تمرین خودشناسی طراحی شده‌ بودند؛ این بررسی نشان داد شرکت‌کنندگانی که مطلب مربوط به سلامتی را خوانده بودند، سلامت را یکی از دلایل مهم برای ورزش کردن می‌دانستند، درحالی‌که این نقطه‌نظر در بین کسانی که مطلب معیار را مطالعه کرده بودند کمتر بود.

 بنابراین، مشخص می‌شود که مطلب مربوط به سلامتی توانسته بود شرکت‌کنندگان را به این فکر وادار کند که ورزش برای سلامتی آن‌ها مفید است؛ آن‌هایی که مطلب مرتبط به تناسب اندام را خوانده بودند بیش از آنکه به شکلی منفی دربارۀ تصویر اندام خود فکر کنند، نگاهی انتقادی به متن داشتند.این یافته‌ها به ما یادآوری می‌کند که علاوه بر واکنش‌های مشخص به خواندن متون مختلف، باید خود به واکنش‌های انتقادی به آن نیز آگاه باشیم. اسپیسی[۱۱] در سال ۲۰۱۲ به منظور بررسی آثار خواندن برای لذت، تحقیقی بر روی بزرگ‌سالان نابینا و کم‌بینا انجام داد.مصاحبه‌های انجام‌شده با ۱۰۸ نفر از شرکت‌کنندگان در سراسر بریتانیا در کنار نظرسنجی‌های آنلاین نشان داد که اثرات و انگیزه‌های خواندن برای لذت در افراد نابینا بی‌شباهت به افراد بینا نیست؛.طبق نتایج به دست آمده، بیشتر شرکت‌کنندگان رسیدن به آرامش، فرار از واقعیت و یادگیری چیزهای جدید را مهم‌ترین انگیزه/اثر خواندن برای لذت می‌دانستند.

همچنین آثار بسیاری دربارۀ تأثیر خواندن در مدیریت و تغییر علائم بیماری منتشر شده است، طبق این تحقیقات، مطالعه به کاهش علائم بیماری‌های روانی همچون افسردگی و زوال عقل کمک می‌کند؛ این آثار بر بعضی از حوزه‌های در حال بررسی همچون تأثیر خواندن برای لذت بر روی شرایط عصبی تأکید می‌کنند. دوریک[۱۲] در سال ۲۰۱۵ تحقیقی انجام داد تا نتایج یک برنامۀ مطالعۀ گروهی با عنوان «مشغول مطالعه باش» را بر روی افراد دچار افسردگی مورد بررسی قرار دهد؛ این برنامه به مدت ۱۲ ماه و هر دو هفته یک بار انجام می‌شد؛ تحلیل داده‌های کمّی که در قالب پرسش‌نامه‌هایی گردآوری شد که قبل و بعد از برنامه پر شده بودند، و داده‌های کیفی که از طریق ثبت دیجیتال تمام جلسات به دست آمد، کاهش علائم افسردگی در شرکت‌کنندگان را نشان می‌داد؛ این نتایج مثبت به طور ویژه مرهون خواندن به‌مثابه یک فعالیت گروهی بود که در محیطی به دور از فشار و قضاوت انجام شده بود؛.حضور یک پیش‌برندۀ متخصص ادبیات که شرکت‌کنندگان را دربارۀ موضوع مورد بحث راهنمایی می‌کرد نیز در ایجاد آرامش نقش محوری داشت و هم‌زمان به تمرکز شرکت‌کنندگان نیز کمک می‌کرد.

بلینگتون در سال ۲۰۱۳ به بررسی تأثیر ادبیات بر افراد سالخورده‌ای پرداخت که به زوال عقل دچار بودند؛ او در تحقیق خود از روش‌های ترکیبی، از جمله ارائۀ پرسش‌نامه و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با بیماران و کارکنان آسایشگاه‌ها و بیمارستان‌ها استفاده کرد؛ یافته‌ها نشان داد که میزان علائم در طول دورۀ مطالعه پایین‌تر ازابتدای مطالعه بوده است؛ بیماران به طور خاص ابراز داشتند که از برنامه لذت برده‌، احساس صحت کرده، تجربه‌ای مفید را از سر گذرانده‌ و حس تازه‌ای از هویت فردی را تجربه‌ کرده‌اند. بیماران همچنین گزارش دادند که شنوایی، حافظه و دقت آن‌ها افزایش یافته است. مطالعات دیگر نیز نشان می‌دهند خواندن برای لذت چگونه می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به زوال عقل مؤثر باشد.

تعداد دیگری از مطالعات به بررسی آثار خواندن برای لذت بر روی بزرگ‌سالان کم‌سواد و افرادی می‌پردازد که از طبقۀ محروم جامعه می‌آیند و با طیفی از چالش‌های مضاعف دیگر مواجه هستند. مطالعات مختلف نشان می‌دهند ارتباطی مثبت بین خواندن برای لذت و کسب مهارت‌های قابل انتقال وجود دارد (مهارت‌هایی که پتانسیل استخدام و حضور فعال در جامعه را افزایش می‌دهد).

نقش کتابخانۀ عمومی در خواندن برای لذت

بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۰، پژوهشی ملی در کتابخانه‌های مدارس در انگلستان انجام گرفت، بخشی از این پژوهش متوجه فعالیت‌ کتابداران مدارس راهنمایی و دبیرستان می‌شد. براساس این پژوهش، کتابداران، کودکان را به طرق مختلف به لذت بردن از خواندن تشویق می‌کردند، بیشتر کتابداران در ترویج عمل خواندن برای لذت در میان افراد و دانش‌آموزان نقش فعالی داشتند، از جمله، آن‌ها جلساتی برای خواندن کتاب یا دیدار نویسندگان ترتیب می‌دادند و نمایشگاه کتاب و نمایش برگزار کرده و دانش‌آموزان را درگیر برنامه‌های رقابتی برای خواندن می‌کردند. بر اساس این پژوهش، میان استفاده از کتابخانه و خواندن برای لذت ارتباط برقرار است؛ احتمال مطالعه خارج از کلاس و هرروزه در جوانانی که از کتابخانۀ عمومی استفاده می‌کنند، دو برابر است.

(منابع در دفتر مجله موجود است)

پی‌نوشت‌ها: