به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست «نقش اسناد در تالیف کتاب» با سخنرانی دکتر شهرام یوسفی‌فر، معاون آرشیو ملی، دکتر مجید تفرشی، تاریخ‌پژوه و سندشناس، جمشید کیانفر، محقق، مصحح و سندشناس، غلامرضا عزیزی، رییس پژوهشکده اسناد و حوریه سعیدی، عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی سه‌شنبه (۱۹ اردیبهشت‌ماه) در سرای اهل‌قلم سی‌امین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
دست و پا زدن جامعه ایرانی در فرهنگ شفاهی
یوسفی‌فر گفت: وقتی از سند نام می‌بریم معمولا ذهن مردم به نوع خاصی از سند که با آن سروکار دارند، می‌رود. این اسناد که معمولا دست به دست می‌شود، اسنادی صادره از سازمان ثبت املاک است اما ما وقتی از سند صحبت می‌کنیم، منظورمان اسنادی مانند مهر، فرمان، دست‌نوشته و ... است. این اسناد مکتوب، حامل‌هایی هستند که اطلاعات درخوری در آنها وجود دارد که می‌تواند در جاهای مختلف مورد استفاده قرار بگیرد. تکرار و تنوع استفاده از اسناد به صرف اطلاعاتی است که در آنها نهفته است.
وی افزود: در جامعه ما استفاده از سند به یک قشر از دانش‌آموختگان رشته‌های خاص از جمله دانش‌آموختگان رشته تاریخ و آرشیو و ... محدود شده است اما در میان سایر رشته‌های علوم انسانی و از آن سو به‌ویژه رشته‌های فنی استفاده از اسناد مشتری ندارد. ضمن اینکه جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان نیز به‌ندرت از اسناد بهره می‌گیرند. همچنین عده معدودی نیز در تالیف کتاب‌های تاریخی از اسناد استفاده می‌کنند. حال این پرسش پیش می‌آید که چرا در جامعه ما استفاده از اسناد چندان مورد استقبال قرار نمی‌گیرد؟
معاون آرشیو ملی ادامه داد: پاسخ این پرسش را باید در فرهنگ عمومی جامعه ما جستجو کرد. این عدم توجه به اسناد در جامعه ما می‌تواند ناشی از بی‌علاقگی جامعه به پیشینه‌کاوی باشد، یعنی اینکه هروقت بخواهیم در زندگی تصمیمی بگیریم عاقلانه این است که پیشینه آن تصمیم را مرور کنیم که مرور این پیشینه بحثی ضروری است اما معمولا در جامعه ما تصمیمات مهم با توجه به توان کارشناسی شخصی انجام می‌شود و علاقه‌ای به پیشینه‌کاوی وجود ندارد. این رفتار برخاسته از روحیه ایرانی ماست.
یوسفی‌فر اظهار کرد: نکته دیگر این است که روحیه ایرانی ما علاوه بر اینکه علاقه‌ای به پیشینه‌کاوی ندارد، از سوی دیگر به آینده‌نگری هم علاقه‌ای نشان نمی‌دهد. زیرا وقتی در یک جامعه رصدکردن گذشته برای تصمیمات مهم ضرورتی ندارد، نگاه به سوی آینده نیز چندان ضرورتی پیدا نمی‌کند. این نوع نگاه و فقدان آینده‌نگری باعث می‌شود به مستندسازی هم توجهی نکنیم به‌طوری که بی‌اعتنایی به مستندسازی در جامعه ما بیداد می‌کند.
وی افزود: وقتی توجه به سند در یک جامعه اندک باشد، مطالبات سندی هم پایین می‌آید، بنابراین هنگامی‌که در تلویزیون، رادیو، مطبوعات و ... مطلبی گفته می‌شود جامعه، سندی در رابطه با این گفته‌ها یا مطالب مُطالبه نمی‌کند. در نتیجه همچنان در فرهنگ شفاهی دست‌وپا می‌زند. به‌همین دلیل در جامعه ما توجه به سند محصور و معدود به عده خاصی است و در حالی که بحث مستندسازی در دنیای مدرن بسیار اهمیت دارد.
فرهنگ یادداشت روزانه در ایران وجود ندارد!
تفرشی در ادامه این نشست گفت: وقتی صحبت از سند می‌شود و استفاده از آن در کتاب‌های تاریخی مدنظر است، این سوال پیش می‌آید که اساسا منظور از سند چیست؟ آنچه امروز ما به آن سند می‌گوییم مکتوبات به‌جا مانده از گذشته است که در دنیای امروز به‌شدت در حال تغییر است و مکتوبات دیجیتال به مرور جای آن را می‌گیرد.
وی اظهار کرد: از طرفی وقتی بحث از درستی یا نادرستی اسناد می‌شود لزوما به معنای این نیست که هر سندی که استفاده می‌کنیم، سند درستی است، در این میان اسناد شخصی و خانوادگی وجود دارد که امروزه دستمایه اصلی تالیف کتاب‌های خاطرات و تاریخی است. در میان این اسناد ممکن است اشتباهات بسیاری وجود داشته باشد که ناشی از اطلاعات و مطالبی است که افراد در میان یادداشت‌های خود که معمولا روزنگار نیست، انعکاس داده‌اند.
این سندپژوه ادامه داد: اشکالاتی که در خاطرات‌نگاری یا یادداشت‌های ایرانیان وجود دارد به‌این دلیل است که برخی پس از گذشت سالیان به فکر این می‌افتند که خاطرات خود را مکتوب کنند و چون این خاطرات روزنگار نیست به‌دلیل ضعف حافظه و برخی مسایل دیگر ممکن است بعضی از اطلاعات یا رویدادها به درستی و با جزییات دقیق منعکس نشود. متاسفانه در ایران فرهنگ و عادت یادداشت روزانه‌نویسی وجود ندارد، در حالی‌که در کشورهای غربی از کودکی به آنها آموزش داده می‌شود که به ثبت یادداشت‌های روزانه خود بپردازند. اما در ایران به‌دلیل محدودیت‌های سیاسی این روزانه‌نگاری انجام نشده است.
انبوه کتاب‌های تاریخ معاصر فاقد راستی‌آزمایی
سعیدی با اشاره به رونق کتاب‌های تاریخ معاصر پس از پیروزی انقلاب اسلامی گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با دوره‌ای مواجه هستیم که مردم به کتاب‌های تاریخ‌معاصر و به‌ویژه تاریخ پهلوی روی آوردند، دلیل این علاقه عامه مردم و حتی برخی دانشجویان و استادان به این نوع کتاب‌ها به‌دلیل دانستن علت و پیروزی انقلاب و شناسنامه و هویت مردم بود. به‌همین دلیل کتاب‌های متفاوت و متنوعی در حوزه تاریخ معاصر به‌چاپ رسید که گاه با انبوه کتاب‌های تاریخ معاصر مواجه می‌شدیم که برخی از آنها نیز فاقد راستی‌آزمایی بودند.
وی افزود: وقتی صحبت از بحث راستی‌آزمایی در کتاب‌های تاریخی می‌شود و محققان با هدف شناخت واقعه تاریخ معاصر سراغ این نوع کتاب‌ها می‌روند، سند یکی از پارامترهایی است که می‌تواند در راستی‌آزمایی این نوع کتاب‌های تاریخی به ما کمک کند. اگرچه گاه ممکن است ما دچار دلهره جعلی‌بودن یا سندسازی شویم. از طرفی باید دید محقق تا چه اندازه در استفاده از اسناد تبحر دارد تا بتواند یک سند را علاوه بر اینکه درست بخواند جعلی‌بودن آن را تشخیص دهد.
سابقه کهن بهره‌گیری از اسناد در متون قدیمی
کیانفر در ادامه این نشست گفت: برخی معتقدند که در چند دهه اخیر توجه به اسناد بسیار زیاد شده، اما واقعیت این است که در گذشته نیز توجه به اسناد وجود داشته و قبل از به‌وجود آمدن آرشیو ملی نیز محققان در تألیف کتاب‌های خود از اسناد بهره می‌گرفتند. اما باید دید تا پیش از تاسیس آرشیو ملی اسناد کجا و چگونه نگهداری می‌شده است؟ در زمان قاجار و به ویژه در دوره فتحعلی‌شاه اسناد را در اداره بیوتات دربار نگهداری می‌کردند و در دوره ناصری این اسناد به دو قسمت مالی و سیاسی تقسیم شد که اسناد مالی به وزارت خارجه و اسناد مالی نیز به اداره مالیه منتقل شد.
وی افزود: همان‌طور که اشاره کردم استفاده از اسناد در نگارش تاریخ پدیده تازه‌ای نیست و اگرچه ممکن است بریدگی و گسست داشته، اما استفاده از اسناد در متون تاریخی در کشور ما از سابقه بسیاری برخوردار است. به‌طوری که متونی داریم که مملو از اسناد است. برای نمونه نگارش «تاریخ طبری» از زمان پیامبر شروع شده و شامل مجموعه خطبه‌ها و مکاتبات امام علی (ع) است. همین متون باعث شده ما به برخی اسناد دسترسی پیدا کنیم، اگرچه در آن زمان آرشیو نداشته‌ایم.
این سندپژوه ادامه داد: گاهی اوقات در کتاب‌های قدیمی اسنادی داریم که مولف خود از دیوانیان بوده و مجموعه‌ای از اسناد را در یک کتاب جای داده است که به این کتاب‌ها «منشآت» می‌گفتند مانند «منشآت عبدالحسین نصیری طوسی» که مربوط به دوره صفوی است و یا منشآت ابوالفضل علامی، دسته دیگر از متون سندی مربوط به عهدنامه‌هاست که این دسته متون در دوره قاجار به‌دلیل افزایش روابط دیپلماتیک در این دوره و جنگ‌های ایران و روس به‌وفور تالیف شده است مانند عهدنامه موتمن‌المُلک پیرنیا.
تهمیدات آرشیو ملی برای استفاده دیجیتال از اسناد
غلامرضا عزیزی در پایان این نشست گفت: به واقع اسناد یکی از منابع مهم تاریخ‌نگاری است و علاوه بر ثبت در کتاب‌های تاریخی در مناسبات خارجی نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند، در این رابطه می‌توان به استفاده دکتر محمد مصدق در بحث ملی‌شدن صنعت نفت به اسناد دخالت دربار در انتخابات مجلس اشاره کرد که وی با استفاده از همین اسناد انتصابی بودن نمایندگان مجلس و تردید در قرارداد نفتی را در سازمان ملل ثابت کرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش عنوان کرد: اما درباره استفاده از اسناد باید بگویم، واقعیت این است که بیش از ۵۰ درصد استفاده‌کنندگان اسناد دانشجویان رشته تاریخ هستند و مابقی را افراد غیرتاریخی در بر می‌گیرند. ضمن اینکه محققان رشته تاریخی اسناد را در تالیف کتاب در دو حیطه ساختار و اطلاعات مورد استفاده قرار می‌دهند و هرچه جلوتر می‌آییم استفاده از ساختار کاسته می‌شود و توجه به اطلاعات سند بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ریاست پژوهشکده اسناد آرشیو ملی بیان کرد: در حال حاضر آرشیو ملی تمهیداتی اندیشیده که بازخوانی اسناد به‌شکل دیجیتال مقدور شده و محققان از سراسر ایران می‌توانند با ارایه درخواست به آرشیو ملی به این اسناد دسترسی پیدا کنند.
سیاُمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «یک کتاب بیشتر بخوانیم» و با ریاست سیدعباس صالحی از ۱۳ تا ۲۳ اردیبهشت در مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب میزبان علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی خواهد بود.