از آنجا که طی سال‎های اخیر بیش از نیمی از تولیدات علمی ایران در پایگاه استنادی آی. اس. سی. (پایگاه استنادی علوم جهان اسلام) نمایه‌سازی شده است (دهقانی، ۱۳۹۵؛ مهراد و گزنی[۶]، ۲۰۱۰)، لذا رشد پژوهش‎های ایران حتی بسیار بیشتر از آن چیزی بوده است که شکل‎ها و آمارهای فوق نشان می‎دهند.

۱- اهمیت اثربخشی پژوهش

امروزه دغدغۀ اصلی سیاست‌گذاران پژوهشی حصول اطمینان از مؤثر واقع شدن پژوهش‎ها در دستیابی به اهداف توسعه است. این دغدغه در واژۀ «تأثیرگرایی» نمود یافته و جهت توصیف سازمان‎هایی به کار برده می‎شود که به منظور ایجاد تأثیرات مطلوب در محیط مدیریت می‎شوند، نه فقط برای تولید برون‌داد (اسمیت و سوترلند[۷]، ۲۰۰۲). در عرصۀ پژوهش، تأثیرگرا بودن به معنای آن است که بیشترین اهمیت به «میزان اثربخشی پژوهش» داده شده و تصمیم‎گیری‎ها با نگاه به چشم‌انداز دستیابی به تأثیر صورت‌پذیرند (اسپرینگر-هینز[۸] و همکاران، ۲۰۰۳). بنابراین با گذشت زمان، این «تأثیرگذاری دانش حاصل از پژوهش» است که هرچه بیشتر مورد توجه قرار می‎گیرد (گاوناند[۹] و همکاران، ۲۰۱۵).

اهمیت توجه به «اثربخشی پژوهش‎های ایران» از آنجا ناشی می‎شود که بروز و نهادینه شدن معضل کم‎اثری و یا بی‎اثری پژوهش‎ها به معنای از میان رفتن امکان هرگونه توسعۀ هماهنگ، یک‌پارچه و پایدار در جامعه است. از سوی دیگر، تأکید فراوانی که در سیاست‎های کلی و سایر اسناد بالادستی نظام به مسئلۀ «افزایش کاربرد و اثربخشی پژوهش‎های کشور» دیده می‎شود حاکی از توافق صاحب‌نظران عالی‌رتبۀ ایران در خصوص اهمیت و ضرورت این مسئله است (احسانی و همکاران، ۱۳۹۵ الف)؛ به‌عنوان نمونه، در سند سیاست‌های کلان علم و فناوری، در کنار کمیت تولید علم، «اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولیدشده» نیز به‌عنوان یکی از معیارهای اصلی مورد توجه قرار گرفته است (دهقانی، ۱۳۹۵). همچنین در راهبرد کلان شماره ۷ از نقشۀ جامع علمی کشور بر «جهت‌دهی آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری به سمت حل مشکلات و رفع نیازهای واقعی و اقتضائات کشور» تأکید شده است (شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۹۲).

صاحب‌نظران شناخته‌شدۀ داخلی و مسئولان نظام علم و پژوهش کشور نیز به‌وضوح بر جایگاه محوری «اثربخشی» در میان تمامی جنبه‎های علم و پژوهش تأکید کرده‎اند. در ادامه برخی نقل‌قول‌های مربوطه آورده شده است.

«دربارۀ هر چیز باید با نظر به طبیعت آن حکم کرد. علمی که بالذات به زندگی فایده می‎رساند اگر از فایده‌رسانی بیفتد، از طبیعت خود خارج شده است» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۲۷۴).

«علم اگر سود نداشته باشد علم نیست» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۳۷).

«علم جدید علم بهره‌برداری است و اگر کشوری قادر به بهره‌برداری از آن نباشد، هرچند که صاحب دانشگاه و پژوهشگاه باشد، در حقیقت صاحب علم نیست، بلکه مثالی از علم را با حقیقت و وجود آن اشتباه کرده است» (داوری اردکانی، ۱۳۹۰: ۲۰).

«علم باید دو بعد داشته باشد؛ یا در فهم واقعی جهان هستی و دانش بشری نقش داشته باشد، یا رفع نیازهای محیط را بکند» (گلشنی، ۱۳۹۳: ۷۴).

«علم، پژوهش و فناوری مفهوم‎هایی هستند ... که تنها به اثربخشی آن‌ها در جامعه باید توجه کرد» (منصوری، ۱۳۹۲ ب: ۱۱۴).

«تکیۀ صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به‌عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هرچند در طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان‌های علمی کشور بوده است، اما ارائۀ سند سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است؛ این سند تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش‌های اسلامی را به‌عنوان یک اصل مطرح و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولیدشده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می‌دهد» (دهقانی، ۱۳۹۵).

اغلب صاحب‌نظران و پژوهشگرانی که پیش از این با رویکردی «تأثیرمدار» به پژوهش‎های ایران نگریسته‎اند اذعان داشته‎اند که این پژوهش‎ها در مجموع از اثرگذاری قابل قبولی برخوردار نبوده‎اند (معصومی همدانی، ۱۳۸۲؛ داوری اردکانی، ۱۳۸۶؛ فتاحی، ۱۳۹۰؛ منصوریان، ۱۳۹۲ الف؛ منصوری، ۱۳۹۳؛ گلشنی، ۱۳۹۵؛ یثربی، ۱۳۹۵). نجفی و همکاران (۱۳۹۴) نشان دادند که به ازای هر «یک درصد رشد در تعداد مقالات تألیف‌شده»، «تولید ناخالص داخلی» در دنیا ۷%، در ترکیه ۱% و در ایران تنها ۰/۳% رشد یافته است. فتاحی (۱۳۹۳) معتقد است در یک دهۀ گذشته میان نرخ رشد تولیدات علمی و نرخ توسعۀ اقتصادی-اجتماعی ایران شکاف عمیقی وجود داشته و نرخ توسعه به همان سرعت نرخ تولیدات علمی پیش نرفته و حتی معکوس شده است.

داوری اردکانی (۱۳۹۰: ۱۶۹) با استفهام انکاری بیان می‎کند که «فعالیت‎های علمی و پژوهشی دانشمندان، پژوهشگران و دانشجویان ما چه هنگام به بار می‎نشیند؟» و گلشنی (۱۳۹۳: ۷۴) در خصوص اثربخشی پژوهش و مقاله‎های فزایندۀ کشور اظهار می‎دارد:

«مقاله‌نویسی باید یا در تولید علم و نوآوری اثر داشته باشد، یعنی بگویند این فرمول یا ایده یا قانون مال یک ایرانی است و مرزهای دانش را جلو می‎برد، یا باید در رفع نیازهای جامعه مؤثر باشد ... از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ تعداد مقالات پنج برابر شده، اما آیا میزان صادراتمان پنج برابر شده، یا وارداتمان یک‌پنجم تغییر کرده است؟ علم باید دو بعد داشته باشد؛ یا در فهم واقعی جهان هستی و دانش بشری نقش داشته باشد، یا رفع نیازهای محیط را بکند؛ ولی [در ایران] الآن هیچ‌کدام نیست. تا این مسئله را علاج نکنند، توسعه پیدا نخواهیم کرد.»

۲-تأثیرات مورد انتظار از پژوهش

صاحب‌نظران بر این باورند که پیش‌نیاز بررسی تأثیرات ناشی از پژوهش، ارائۀ تعریفی شفاف از تأثیرات مورد انتظار از پژوهش است (دوریا[۱۰] و همکاران؛ ۲۰۰۷، گروه راسل[۱۱]؛ ۲۰۰۹، گرنت[۱۲] و همکاران، ۲۰۱۰؛ پنفیلد[۱۳] و همکاران، ۲۰۱۴). تأثیرات مورد نظر را می‎توان به دو دستۀ کلی تقسیم نمود: اول، «تأثیرات علمی» یا «گسترش مرزهای دانش» که عبارت است از مشارکت نظری در توسعه و غنی‌سازی یک رشتۀ علمی؛ و دوم، «تأثیرات بیرونی اجتماعی-اقتصادی» که فراتر از محیط علم و دانشگاه بوده و به رفع مشکلات و بهبود جامعه مربوط می‎شود (گلشنی، ۱۳۹۳؛ نشاط، ۱۳۹۴؛ دهقانی، ۱۳۹۴؛ ایی. آی. اِی. آر. دی.[۱۴]، ۲۰۰۳؛ پنفیلد و همکاران، ۲۰۱۴) که طی دهۀ گذشته شاهد تأکید فزاینده‌ای بر این دسته از آثار مورد انتظار از پژوهش (آثار اجتماعی-اقتصادی) بوده‎ایم (فتاحی، ۱۳۹۳؛ دیویس[۱۵] و همکاران، ۲۰۰۵). در حیطۀ آثار علمی و دانشگاهی، واژۀ تأثیر معمولاً به میزان اثرگذاری مقالۀ استخراج‌شده از پژوهش در جلب استنادها اطلاق می‎شود، درحالی‌که در حیطۀ آثار اجتماعی-اقتصادی پژوهش واژۀ «اثر» جهت دلالت بر مفهوم متفاوتی مورد استفاده قرار می‎گیرد. هنگامی که در خصوص «اثربخشی پژوهش» در جامعه صحبت می‎کنیم، لازم است تفاوت مفهوم واژه‎های «برون‌داد»، «نتیجه» و «تأثیر» را مورد نظر قرار دهیم (پنفیلد و همکاران، ۲۰۱۴) که به ترتیب به نشر یافته‎های حاصل از پژوهش (مانند چاپ مقاله)، پیامد‎های اولیۀ ناشی از نشر یافته‎ها (مانند ایجاد فناوری‎های سخت‎افزاری یا نرم‎افزاری بر اساس یافته‎ها) و تغییرات نهایی اقتصادی-اجتماعی ناشی از رواج و کاربرد فناوری‎های ایجادشده اشاره دارند (هاگس و مارتین، ۲۰۱۲). در نظام جدید ارزیابی کیفیت پژوهش در مؤسسات آموزش عالی بریتانیا، چارچوب تعالی پژوهش[۱۶]، «تأثیر پژوهش» بدین نحو تعریف شده است: «هرگونه اثرگذاری، تغییر یا منفعت برای اقتصاد، جامعه، فرهنگ، سیاست یا خدمات عمومی، سلامت، محیط زیست یا کیفیت زندگی، به شرط آنکه فراتر از محیط علمی و دانشگاهی باشد» (آر. ایی. اف.[۱۷]، ۲۰۱۰).

پس از مطالعه و بررسی مدل‎های موجود برای «ارزیابی تأثیر پژوهش[۱۸]»، نهایتاً مدل مفهومی زیر (شکل ۳) جهت ارزیابی اثربخشی مجموعۀ پژوهش‎های یک کشور طراحی گردید.

۳-پرسش‎های پژوهش

پژوهش حاضر به منظور پاسخ‎گویی به دو پرسش کلی انجام پذیرفته است:

۱- مجموعۀ پژوهش‎های فزایندۀ کشور طی ۳ دهۀ اخیر چقدر اثربخش بوده‎اند؟

۲- مجموعۀ پژوهش‎های فزایندۀ کشور طی ۳ دهۀ اخیر چقدر قابلیت اثرگذاری داشته‎اند؟

بر اساس مطالب پیشین، پرسش کلی اول به دو پرسش جزئی‎تر تقسیم می‎شود:

۱-۱ -مجموعۀ پژوهش‎های مورد نظر چقدر بر «گسترش مرزهای دانش» اثربخش بوده‎اند؟

۲-۱ -مجموعۀ پژوهش‎های مورد نظر چقدر در بهبود وضعیت کشور اثربخش بوده‎اند؟

پرسش ۱-۲ نیز از دو نقطه‌نظر متفاوت قابل بررسی است:

۱-۲-۱ -پژوهش‎های فزایندۀ ایران طی ۳ دهۀ اخیر چقدر بر «وضعیت شاخص‎های توسعۀ کشور» اثربخش بوده‎اند؟ (پرسش ۱-۲ از نقطه‌نظر ادبیات توسعه)

۲-۲-۱ -پژوهش‎های فزایندۀ ایران طی ۳ دهۀ اخیر چقدر بر «کاهش وابستگی کشور به رانت نفتی» اثربخش بوده‎اند؟ (پرسش ۱-۲ با تمرکز بر یکی از اهداف محوری ایران که مورد توافق تمامی صاحب‎نظران، مسئولان و جناح‎های سیاسی می‎باشد)

در پژوهش جاری، قابلیت اثرگذاری مجموعۀ پژوهش‎های کشور از دو نقطه‌نظر متفاوت و مکمل برآورد شده است؛ ابتدا با استفاده از تحلیل استنادی[۱۹]، کیفیت این پژوهش‎ها مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با استفاده از مدل مفهومی پژوهش، روند تغییرات اجزای زنجیرۀ پیامدهای مورد انتظار از پژوهش بررسی شده‎اند. در ادامه منطق استفاده از این دو دیدگاه توضیح داده شده است.

مفهوم «قابلیت اثرگذاری» ارتباط تنگاتنگی با مفهوم «کیفیت» دارد که ارتباط‌دهندۀ «کمیت» هر فعالیت با میزان «اثرگذاری» آن می‎باشد، به‌عبارت‌دیگر، از هر فعالیتی به نسبت کیفیت اجرای آن می‎توان انتظار اثرگذاری داشت؛ بنابراین، هرچه یک فعالیت باکیفیت‌تر باشد، قابلیت اثرگذاری بیشتری دارد (پُزو، ۲۰۰۳). کیفیت پژوهش‎ها عمدتاً از طریق تحلیل استنادی ارزیابی می‎شود که به معنای تجزیه-تحلیل وضعیت استنادهای صورت‌گرفته به آن‌ها بوده و نشان‌دهندۀ میزان جذابیت این پژوهش‎ها برای سایر پژوهشگران است.

از نقطه‌نظر دوم، جهت ارزیابی قابلیت اثرگذاری مجموعۀ پژوهش‎های کشور بر بهبود جامعه لازم است نتایج واسطه‎ای یا زنجیرۀ تغییرات از پژوهش تا بهبود نهایی ردیابی شده و مشخص گردد که این مسیر تأثیر[۲۰] از کجا قطع شده است. به‌عبارت‌دیگر، اگر پیامدهای مورد انتظار از پژوهش در مراحل مختلف محقق شده و صرفاً هدف نهایی که بهبود جامعه است محقق نشده باشد، می‎توان نتیجه گرفت که پژوهش‎ها قابلیت اثرگذاری داشته‎اند و عدم تحقق هدف نهایی (بهبود جامعه) ناشی از دخالت برخی عوامل ناخواستۀ بیرونی بوده است؛ اما اگر آثار واسطه‎ای مورد انتظار از پژوهش نیز محقق نشده باشند، باید پذیرفت که این پژوهش‎ها اصولاً فاقد قابلیت تأثیرگذاری برای بهبود جامعه بوده‎اند. بنابراین پرسش کلی دوم به دو پرسش زیر تقسیم می‎گردد:

۱-۲ -کیفیت و به تبع آن قابلیت اثرگذاری پژوهش‎های علمی داخلی در مقایسه با پژوهش‎های سایر کشورها چگونه بوده است؟

۲-۲ -به موازات رشد چشمگیر کمیت پژوهش‎های ایران طی ۳ دهۀ اخیر، تغییرات اجزای مدل مفهومی مسیر تأثیر پژوهش چگونه بوده است؟

۴-روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات علم‌سنجی[۲۱]، رویکرد حاکم بر آن رویکرد کیفی و روش به کار گرفته‌شده مطالعۀ تطبیقی[۲۲] است. در مطالعات تطبیقی به منظور تبیین وجوه اشتراک و تفاوت میان نمونه‎ها از روش‎های پژوهش کمّی و کیفی استفاده شده و چند متغیر، فرایند یا جزء در میان دو یا چند نمونه مورد بررسی و مقایسه قرار می‎گیرند (زمانی، ۱۳۹۵). یک مطالعۀ تطبیقی می‎تواند با روش‎های مختلفی صورت پذیرد و معیار اصلی انتخاب روش مناسب برای هر مطالعۀ تطبیقی ماهیت موضوع مورد مطالعه است (پورحسن، ۱۳۹۳). اگرچه در مطالعات تطبیقی سازمان یا کشور مورد نظر معمولاً با چند نمونۀ محدود که به‌صورت هدفمند و بر اساس تشابهات موجود گزینش شده‎اند مقایسه می‎شود، در اینجا با توجه به رشد چشمگیر سهم ایران از کمیت پژوهش‎های جهان و همچنین ارتقای بی‎نظیر رتبۀ کشور ازاین‌حیث، تغییرات احتمالی شاخص‎های دلالت‌کننده بر میزان تحقق آثار مورد انتظار از پژوهش‎های ایران با مجموع کشورهای جهان (کشورهایی که داده‎های آن‌ها موجود بوده) مورد مقایسه قرار گرفته است. کلیۀ داده‎های مورد نیاز از پایگاه دادۀ معتبر گردآوری ‌شده و تمامی محاسبات و رتبه‎بندی‎ها با استفاده از نرم‌افزار اکسل[۲۳] نسخۀ ۲۰۱۶ صورت پذیرفت.[۲۴]

لازم به ذکر است در این پژوهش، مجموعۀ پژوهش‎های ایران در قالب یک واحد با مجموعۀ پژوهش‎های سایر کشورها مورد مقایسه قرار گرفته و منظور از «اثربخشی پژوهش» میزان تحقق آثار نهایی مورد انتظار از پژوهش است.

در قالب یک هدف فرعی، به موازات پیگیری پاسخ پرسش‎های پژوهش از طریق روش‎های کتابخانه‎ای، طی یک پیمایش برخط[۲۵] از صاحب‎نظران (هیئت علمی دانشگاه‎های دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران در رشته‎هایی چون سیاست‎گذاری علم و فناوری، فلسفۀ علم، علم اطلاعات و دانش‌شناسی و غیره و همچنین هیئت عملی مراکز پژوهشی مرتبط با موضوع پژوهش) نیز خواسته شد به پرسش‎های اصلی پژوهش پاسخ دهند. لینک پرسش‌نامۀ برخط به همراه توضیحات مختصری در خصوص طرح پژوهش از طریق پست الکترونیک برای بیش از ۶۰۰ نفر ارسال گردید که تقریباً از هر ۱۰ نفر یک نفر در این پیمایش مشارکت کرد.

ادامه دارد ...

ارجاعات:

[۱] نوشتار حاضر گزارش مختصری است از بخشی از رسالۀ دکتری اینجانب در خصوص «اثربخشی پژوهش‎‎های ایران» که با راهنمایی دکتر موسی اعظمی (دانشیار دانشگاه بوعلی سینا) و مشاورۀ دکتر سید محمدباقر نجفی (استادیار دانشگاه رازی) و دکتر فرامرز سهیلی (دانشیار دانشگاه پیام نور) در دانشگاه بوعلی سینا انجام پذیرفته است. بخش عمده‎‎ای از محتوای رساله در قالب ۸ مقالۀ علمی در مجلات معتبر داخلی منتشر شده است (رک: فهرست منابع).

[۲] SCImago

[۳] Core Collection

[۴] Thomson Reuters

[۵] Web of Knowledge

[۶] Mehrad and Gazani

[۷] Smith and Sutherland

[۸] Springer-Heinze

[۹] Gaunand

[۱۰] Duryea

[۱۱] Russell Group

[۱۲] Grant

[۱۳] Penfield

[۱۴] EIARD

[۱۵] Davies

[۱۶] Research Excellence Framework (REF)

[۱۷] REF

[۱۸] Research Impact Models

[۱۹] Citation Analysis

[۲۰] Impact pathway

[۲۱] Scientometrics

[۲۲] Comparative Study

[۲۳] Excel

[۲۴] با وجود آنکه جزئیات روش‎‎های به کار گرفته‌شده برای پاسخ‎‎گویی به هریک از پرسش‎‎های پژوهش مهم و متفاوت بوده، در اینجا به منظور رعایت اختصار به بیان کلیات اکتفا گردیده است. علاقه‎‎مندان جهت آگاهی از جزئیات روش‌شناختی می‎‎توانند به مقاله‎‎های مربوطه رجوع کنند.

[۲۵] Online