فرهنگ امروز/ محسن آزموده:
در روزگاری زندگی می‌کنیم که در جیب هر یک از ما پنجره‌ای گشوده به جهان هست که به سادگی مرزهای میان حوزه خصوصی و عمومی را از میان برداشته و ضرورت بازتعریف این مرزها را پدید آورده است. خانواده یکی از نهادهایی است که در چنین شرایطی دستخوش تحولات اساسی شده و در بسیاری موارد دچار معضلات و آسیب‌های اساسی شده است. سطح گسترده روابط در شبکه‌های اجتماعی جدید، دسترسی فرزندان به فضای مجازی، امکان آپلود کردن عکس‌های خصوصی و شخصی در این فضا و... تنها شمار کوچکی از پدیده‌هایی است که کارشناسان رسانه و اصحاب علوم اجتماعی را واداشته به بازاندیشی در نوع مناسبات ما با فضای مجازی بپردازند. سعیدرضا عاملی معتقد است نحوه مواجهه ما با فضای مجازی به دلیل نشناختن ماهیت این محیط مثل دوستی با خرس در دفتر دوم مثنوی معنوی مولانا است و متوجه تهدیدات این فضا نیستیم، این در حالی است که به تعبیر یونس شکرخواه اگر آگاهانه با این فضا برخورد نکنیم، این فضا به راحتی می‌تواند ما را کنترل کند؛ فضایی که به نظر شاهو صبار مهم‌ترین خطرش آن است که اطلاعات غلط تولید می‌کند و آدم‌ها را بی‌سوادتر می‌کند. در چنین شرایطی دغدغه‌های خانواده‌ها قابل درک است؛ والدینی که به جهات مختلف نگران فرزندان‌شان هستند و می‌خواهند ایشان را مطابق ارزش‌ها و هنجارهای به نظر خودشان درست تربیت کنند. سعید رضا عاملی، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران به تازگی کتاب خانواده مسلمان و فضای مجازی را نوشته که دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را منتشر کرده است. به این مناسبت موسسه شهر کتاب در نشستی با حضور نویسنده، یونس شکرخواه و شاهو صبار به بررسی این کتاب پرداخت که گزارشی از آن از نظر می‌گذرد.
پرسش‌های زندگی در دو فضا
علی اصغر محمدخانی
معاون فرهنگی موسسه شهر کتاب
در ابتدای نشست علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی موسسه شهر کتاب به اقتضائات و شباهت‌ها و تفاوت‌های زندگی در فضای حقیقی و مجازی پرداخت و گفت: امروز انسان در دو فضای مجزا زندگی می‌کند؛ فضای حقیقی و فضای مجازی. پرسش‌های متعددی در این زمینه قابل طرح است مثل اینکه آیا زیستن در فضای مجازی برای یک مسلمان با پیروان دیگر ادیان و آیین‌ها متفاوت است؟ این تفاوت‌ها در چیست؟ آیا می‌توانیم سبک زندگی ایرانی- اسلامی را که در یک دهه گذشته راجع به آن بحث می‌شود، بازتعریف کرد؟ فرصت‌ها و تهدیدهای به سر بردن در زندگی مجازی کدام است؟ نکته دیگر قابل بحث این است که با ایجاد فضای مجازی چه تغییرات بنیادینی در جهان اجتماعی افراد و فضای زندگی ایشان رخ داده است و این تغییرات تا چه حد بر فضای خانواده تاثیر می‌گذارد؟ در کتابی که دکتر عاملی نوشته به قوت‌های فضای مجازی برای خانواده مسلمان اشاره شده است: ١- درونی شدن زندگی روزانه و مرکزیت یافتن خانه؛ ٢- تاثیر فضای مجازی بر حمایت هوشمند از سالمندان؛ ٣- حمایت هوشمند از اعضای خانواده با بیماری‌های جسمی؛ ٤- مدیریت مراقبت از سلامت اعضای خانواده؛ ٥- دورکاری و کار از خانه؛ ٦- یادگیری مادام‌العمر، توسعه هوش فرهنگی و کاهش شکاف میان نسلی؛ ٧- توسعه حوزه ارادی و فردیت؛ ٨- به روز شدن و پویایی هویت؛ ٩- تقویت حس نوستالژیک؛ ١٠- ایجاد پرتال‌های خانوادگی شخصی شده. حالا سوال این است که این نقاط قوت فضای مجازی به خانواده مسلمان محدود شده و چه تفاوتی میان انسان مسلمان با انسان باورمند به سایر ادیان هست؟ پرتال خانواده مسلمان چه تفاوتی با خانواده غیرمسلمان دارد؟ چه مختصاتی باید داشته باشد؟
رویکرد دو فضایی
سعیدرضا عاملی
استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران
سعیدرضا عاملی بحث خود را با اشاره به چهار رویکرد به فضای مجازی آغاز کرد و گفت: رویکرد نخست که به خصوص در ایران پر رنگ است، رویکرد آسیب‌گرا است، یعنی دایما فضای مجازی را از منظر آسیب‌های آن مدنظر قرار می‌دهد و آن را فضایی تهدیدکننده برای ارزش‌های فرهنگی و سیاسی و مذهبی و اجتماعی تلقی می‌کند. اما این رویکرد باعث می‌شود که دامنه گسترده قابلیت‌های فضای مجازی مغفول بماند و آن را صرفا از منظر فاضلاب آن دیده است. رویکرد دوم فاوا است، یعنی از منظر فناوری اطلاعات به فضای مجازی بنگریم. این یک رویکرد ابزاری است. اما رویکرد سوم به فضای مجازی، رویکرد راهبردی است، یعنی می‌کوشد مزیت‌ها و نقاط قوت فضای مجازی را ببیند و نقاط ضعف و چالش‌های آن را در نظر بگیرد و از این دو یک برون رفت بیابد. اما رویکرد چهارمی که من نزدیک به ١٤ سال راجع به آن می‌نویسم، رویکرد دو فضایی است. این رویکرد اساسا این اصل را می‌پذیرد که فضای جدیدی به نام فضای مجازی به زندگی انسان اضافه شده است و این فضا آن قدر بزرگ است که نمی‌توان به آن صرفا ابزاری نگریست و آن را تداوم تلویزیون و روزنامه و رادیو دید. این فضا را صرفا رسانه نیز نمی‌توان نامید، این فضا امروز در صنعت، کشاورزی، خدمات، پزشکی، مهندسی، شهرسازی، کنترل ترافیک و بسیاری از پدیده‌های دیگر حضور قدرتمند دارد و فضای بزرگی است. مثلا در پزشکی ١٨ تله پدید آمده است. شهرسازی نیز امروز دو فضایی شده است.
خانواده مسلمان و فضای مجازی
عاملی بعد از اشاره به گسترش بی‌سابقه فضای مجازی به بحث خانواده پرداخت و گفت: نگاه ما به خانواده از این منظر است، خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی و اقتصادی که خرید و فروش می‌کند، خانواده همچنین یک واحد آموزشی است و در تمام مراحل آموزش فرد حضور دارد. در خانواده سبک زندگی نیز حضور دارد و به همین خاطر با مد و موسیقی و سینما و کتاب و سرگرمی‌ها سر و کار دارد. بنابراین خانواده یک واحد اجتماعی است که تک واحد آن انسان است، بنابراین تجمیع شده همه نیازهای انسان با توجه به تفاوت‌های جنسیتی و گروه‌های سنی و گروه‌های شغلی و عوامل مردم نگارانه دیگر در خانواده مطرح است. بر این اساس به پرتالی تک‌پنجره‌ای می‌اندیشیم که بتواند به تمام نیازهای خانواده پاسخ دهد.
وی در ادامه به تفاوت خانواده مسلمان با سایر خانواده‌ها اشاره کرد و گفت: خانواده مسلمان هنجارهای دینی متفاوتی با سایر خانواده‌ها دارد و بر مبنای دین مسیر زندگی‌اش را تعیین می‌کند. البته می‌توان اسم این پرتال را خانواده نامید و مسیر را برای سایر افراد نبست، اما خاص‌گرایی (particularity) ایجاب می‌کند که به نیازهای مشتریان خاص توجه کرد. به قول رولند رابرتسون عام‌گرایی در خاص‌گرایی و خاص‌گرایی در عام‌گرایی پدیده مهمی است. امروز مسلمانان در جهان جمعیت قابل توجهی را تشکیل می‌دهند. غلبه گفتمانی در اینترنت اهمیت دارد. لیبی لستر درباره رسانه‌های جدید (new media) بحث مهمی دارد. رسانه جدید دیجیتال است و آنالوگ نیست، عددی است، شیئی نیست، تعاملی است، یکسویه نیست، هایپرلینک است و پنجره‌های باز به سوی سایر فضاها باز می‌کند. فوریت‌های ارتباطی به وجود می‌آورد و می‌تواند محیط را در کلیک یک ماوس فشرده‌سازی (capsulate) کند. بر این اساس این کتاب مانیفستی برای رسیدن به آن پرتال بزرگ است.
وی در ادامه به علت اهمیت این پرتال اشاره کرد و گفت: اینترنت و فضای مجازی جای ابرقدرت‌ها است. روزانه ٢٦٠ میلیارد ایمیل ارسال می‌شود. فضای ارتباطات به شکل انفجاری توسعه یافته است. تعداد وب‌سایت‌های جهان حدود یک میلیارد و سیصد و هفتاد میلیون است. با وجود تعداد بالای این وب سایت‌ها این گوگل است که اگرچه در گاراژ خانه لری پیج با صد هزار دلار سرمایه‌گذاری شروع شد، اما امروز در قیمت‌گذاری گوگل و آلفابت که کمپانی پدر گوگل است، بالای ٤٥٠ میلیارد دلار ارزش دارد. گوگل داده‌های ١٣٠ زبان دنیا را ویرایش می‌کند و یک ابرقدرت است و خبرگزاری‌های بزرگ دنیا در قبال آن بسیار کوچک محسوب می‌شوند. نگاه ما نیز این است که یک ابرپرتال بسازیم که مثلا دیجی کالا یکی از لینک‌های آن شود.
سوررئال به رئال بدل شده است
عاملی گفت: در فضای مجازی سوررئال به رئال بدل شده است. در فضای مجازی ذهنیت و خیال و آرمان یعنی واقعیت زیرا جنس الکتریسیته مغز عددی است و این محیط نیز عددی است، به همین خاطر هر چیز در ذهن می‌آید را می‌توان به یک واقعیت عددی کرد. امروز از عصر الگوریتم سخن می‌گوییم. پایه‌گذار الگوریتم خوارزمی بوده و به اسم اوست. با الگوریتم آنچه در ذهن است به صورت صفر و یک بیان می‌شود که البته بین صفر و یک کوانتوم وجود دارد. اما فضای مجازی محیط را به صفر و یک بدل می‌کند. فضای مجازی یعنی فضای متکثر.
وی گفت: به نظر باربارا شویک معماری اینترنت سه خصیصه دارد: نخست اینکه یک محیط خوشه‌ای است و این خوشه‌ها به هم متصل می‌شوند، دوم اینکه لایه است، یعنی مثلا می‌تواند بگوید خانواده مسلمان یا پزشکان یا... یعنی می‌تواند محیط را مثلا برای یک پزشک شخصی (personalize) کند. همچنین در اینترنت فرامحلی شدن رخ می‌دهد، یعنی دیگر دیوار خانه مانع نیست. محیط اینترنت وجود همه جا حاضر است. به همین خاطر ما تلاش کردیم جایگاه خانواده را در این فضا با این ویژگی‌ها نشان دهیم.
عاملی در ادامه به تحولات نهاد خانواده در جامعه جدید اشاره کرد و گفت: آنتونی گیدنز وقتی خانواده را تعریف می‌کند، نمی‌گوید که خانواده از یک مرد و زن تشکیل شده است بلکه صورت‌های متفاوتی از خانواده پدید آمده است و با هم بودن‌های متفاوتی به عنوان خانواده شکل گرفته است. امروز ٣٠ درصد جوانان در شهرهای بزرگ در آپارتمان‌های مجردی زندگی می‌کنند. امروز با هم بودگی بدون ازدواج (cohabitation) رواج می‌یابد. به هر حال این مسائل به جامعه ایران هم ورود پیدا کرده است. اینترنت محیطی ادامه‌دار (continuous) است، یعنی می‌تواند گسترش یابد و ساختار متصلبی ندارد. بنابراین در آن تکامل امری طبیعی است. محیط مجازی برای تکامل عددی طراحی شده است. امروز اقتصاد اینترنت پنج تریلیون دلار است و پنجمین اقتصاد جهان است. بنابراین بسیاری از تراکنش‌های اقتصادی از این فضا در می‌آید. ٩٠ درصد کشورهای پیشرفته خریدهای‌شان را از طریق اینترنت انجام می‌دهند.
عاملی در پایان بعد از اشاره به فصل‌های کتاب تاکید کرد: ایجاد تحول در جامعه از طریق نظام آموزشی مسیری طولانی است، راهبرد ما سیستم است. سیستم جبر خیر تولید می‌کند. برای مثال رفع فساد اداری با آموزش بسیار دشوار و زمان بر است، اما می‌توان سیستم و پرتال ایجاد کرد و با این کار جلوی فساد را گرفت. بنابراین خانواده مسلمان مفاهیمی بالاسری دارد که اگر بتوانیم آن مفاهیم را تبدیل به سیستم و الگوریتم کنیم، می‌تواند این پرتال اختصاص به خانواده مسلمان و نیازهای او داشته باشد؛ در عین حال می‌تواند یک لایه عمومی هم تامین کند که متعلق به همگان است.
رفتار سایبر اپیس
یونس شکرخواه
پژوهشگر رسانه و فضای مجازی
یونس شکرخواه سخن خود را با اشاراتی نسبت به کتاب و مباحث آن آغاز کرد و در ادامه گفت: آنچه به نظر من کتاب را از جهتی بسیار مهم می‌کند، قرار دادن آن در چارچوب‌های نظری و ایده‌ای آقای عاملی است. ایده آقای عاملی فضاهای دوگانه جهانی و
dual cyber space است و به این نظریه در جهان ارجاع می‌شود. امروز دیگر جهان تکی نداریم. ایشان از رسانه نوین (new media) سخن می‌گوید و کاری به رسانه‌های قدیمی ندارد. مساله ایشان سیستم‌های آنالوگ مثل رادیو و تلویزیون نیست. مساله ایشان رسانه دیجیتال مثل رکوردری که روی میز است نیست، بلکه مساله ایشان رسانه آنلاین است. ما در دیدگاه ایشان با کهکشان گوتنبرگ و رسانه‌های چاپی هم کار نداریم. البته من معتقدم کار ایشان در حوزه رسانه آنلاین نیز نیست. ما در رسانه آنلاین با شرایط یک سویه گرفتن قرار داریم. وقتی فرد در حالت عادی به اینترنت وصل می‌شود، مظهر دانلود است، نه مظهر آپلود مگر اینکه فرد دست کم یک وبلاگ داشته باشد یا بخواهد مدخلی را در ویکیپدیا اضافه کند یا وب‌سایت داشته باشد. در شرایط اخیر فرد دیگر صرفا آنلاین نیست، بلکه رفتار سایبراسپیسی دارد.
شکرخواه با تاکید بر اینکه کتاب خانواده و فضای مجازی به سایبراسپیس تعلق دارد، گفت: در سایبراسپیس سیستم از فرد نقش بیشتری به عهده می‌گیرد. در فضای آنلاین فرد صرفا به صورت واکنشی و انفعالی دریافت می‌کند و نسبت آپلود و دانلود قابل قیاس نیست. به این در دنیا سندروم دانلود گفته می‌شود. ما در فضای آنلاین دچار سندروم دانلود هستیم، اما در رسانه‌های سایبر بحث‌هایی از این دست مثل خانواده مسلمان بسیار جدی می‌شود. مادری که امروز در امریکا می‌بیند فرزندش در داعش است سکته می‌کند. در فضای سایبری تلاش کاربرد به سمت صفر میل می‌کند؛ در حالی که تلاش سیستم به سمت ١٠٠ گرایش می‌یابد. در فضای سایبر به تدریج اختیار انسان به دست سیستم می‌افتد و از دست خود او می‌رود. سیستم فرد را هدایت می‌کند.
نگرانی‌های اخلاقی
این استاد ارتباطات در ادامه گفت: در سایبر اسپیس ملاحظه اخلاقی (info ethics) اهمیت می‌یابد. یعنی این نکات مهم می‌شود که چرا سیستم بر فرد و تصمیمات او اثر می‌گذارد؟ من که در حوزه ارتباطات کار کرده‌ام، نگران هستم. از منظر ارتباطی نظریه کشت (cultivation theory) داریم. تلویزیون خوب کشت می‌دهد. این نظریه در فضای سایبر نیز کار می‌کند. این نظریه می‌گوید فرد در معرض هر رسانه‌ای باشد، آن رسانه می‌توان فرد را کشت دهد. اما چه چیز را کشت می‌دهد؟ باید میان سیستم باور و سیستم ارزشی تفاوت گذاشت. در سیستم باوری ما مثلا چهارشنبه سوری و سیزده‌بدر هست، اما در سیستم‌های ارزشی خط قرمز حضور دارد. این کتاب باید راجع به سیستم ارزشی صحبت می‌کرد، نه سیستم باوری. در این کتاب سیستم‌های باوری و اسطوره و... منظور نیست. وب می‌تواند سیستم باور افراد را هضم و حتی حذف کند. اما فرد نباید میان سیستم باور با سیستم ارزش خلط کند.
شکرخواه در ادامه گفت: آقای عاملی باید چند سال دیگر این کتاب را بازنویسی کنند، زیرا امروز داستان واقعیت افزوده جدی‌تر شده است. همچنین نظریه این کتاب می‌تواند نظریه مدار فرهنگ باشد. در این نظریه می‌گوییم چه کسی چه چیزی تولید و چطور این محصول را توزیع کرده است؟ مرحله بعدی مصرف و مرحله بعد از آن بازتاب است، یعنی چطور دیگران محصول را بازتاب می‌کنند و به یکدیگر چطور آن را توصیه می‌کنند همچنین مهم است که افراد چطور محصول را بازنمایی می‌کنند. در نظریه مدار فرهنگ پایه پنجم هویت (identity) است، یعنی چطور یک محصول یک هویت می‌سازد. محصول بازنمایی‌های متفاوتی از مخاطبان می‌دهد. عنوان رولکس برای مصرف‌کننده ارزش افزوده ایجاد می‌کند و به او هویت می‌دهد. نظریه دیگری که کار آقای عاملی را پوشش می‌دهد، (UG uses and gratifications) است که ترجمه‌های متفاوتی از آن شده مثل کاربری و اقناع یا کاربری و رضامندی. به هر حال منظور از این عنوان این است که فرد از چیزی استفاده می‌کند و از آن راضی است و به همین خاطر همیشه از آن استفاده می‌کند.
وی در پایان گفت: یک اختلاف نظر هم با دکتر عاملی در این کتاب دارم. کتاب نگران تاثیرات پرقدرت رسانه‌ها است. من با این موضوع کنار نمی‌آیم و برای رسانه‌ها این حجم از قدرت را قایل نیستم و معتقدم که خود مخاطبان هم اگر از سندروم دانلود فاصله بگیرند، می‌توانند یک جهان متفاوت ایجاد کنند. از این حیث رسانه‌های جدید از نظر من سراسر فرصت است. امروز کسانی که در حوزه محیط زیست سروکار دارند، توانسته‌اند در سیاستگذاری‌های بزرگ دنیا اثر بگذارند. امروز محیط زیست است که سیاست اقتصادی را تعیین می‌کند. بنابراین می‌توان دید که با این رسانه‌ها می‌توان تاثیر گذاشت.
بحران بی‌سوادی
شاهو صبار
عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان
شاهو صبار با اشاره به مغفول ماندن نهاد خانواده در بحث‌های مربوط به فضای مجازی گفت: ما معمولا خانواده را به عنوان یک واحد تعامل در عرصه مجازی در نظر نمی‌گیریم، از این حیث کار دکتر عاملی اهمیت دارد. همچنین نکته مهم دیگر کار این است که کار جهانی است، اما نگرشی بومی دارد؛ ضمن آنکه مخاطب‌های متنوعی دارد. وی در ادامه به رویکرد دوجهانی یا دو فضایی کتاب اشاره کرد و گفت: امروز به هر نهاد و سازمانی مراجعه کنید، می‌بینید که در کنار فضای واقعی، فضای مجازی وجود دارد. اما نگاه کماکان آنالوگ فیزیکی است و انگار تنها نوعی اتوماسیون صورت گرفته است؛ در حالی که باید بنای کار دو فضایی دیده شود. صبار همچنین درباره مجهز کردن خانواده‌ها به سواد انتقادی گفت: ما باید نگران سواد انتقادی فرزندان مان باشیم. امروز اطلاعات غلط، نادقیق و ناردست از طریق شبکه‌های مجازی در حجم وسیعی دست به دست می‌شود. حتی به ویدیوها نیز نمی‌توان اعتماد کرد. ما تجمیع اطلاعات در مغزمان را با فهیم‌تر شدن خلط کرده‌ایم. اگر ما نسبت به انسان‌های گذشته واحد اطلاعات‌مان بیشتر اما غلط باشد، این به آن معناست که ما بی‌سوادتر شده‌ایم. ما هرچه بیشتر مطلب می‌بینیم، بی‌سوادتر می‌شویم. ما اگر بتوانیم خانواده را به نگاه انتقادی مجهز کنیم، کار بزرگ‌تری کرده‌ایم. بحران عصر حاضر انبوه اطلاعاتی است که از منابع غیرموثق می‌آید، تو گویی لشکری آدم نشسته‌اند و پول می‌گیرند تا اطلاعات غلط تولید کنند!
روزنامه اعتماد