فرهنگ امروز/سمیه ایمانیان: «در ثبت جهانی یک پرونده، عنصر ثبت‌شده صرفا به نام آن کشور سند زده نمی‌شود، هر کشور که آن آئین را اجرا و زنده نگه می‌دارد، می‌تواند بصورت مستقل یا مشترک با دیگر کشورها برای ثبت آن اقدام کند، اتفاقی که یونسکو به دنبال آن است تا از جهانی شدن یک فرهنگ در دنیا جلوگیری کند.»
روز پنج‌شنبه ۱۶ آذر دو پرونده‌ی ایرانی یعنی «چوگان‌بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی» و «هنر ساختن و نواختن کمانچه»، در دوازدهمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو در کره‌جنوبی به ثبت رسیدند و با این اتفاق، تعداد پرونده‌های ناملموس ایرانی در فهرست یونسکو به عدد ۱۳ رسید.
مرتضی رضوانفر، مسئول تدوین شش پرونده ثبت جهانی از ۱۳ پرونده ثبت شده ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو، تا کنون پرونده‌های «چوگان»، «آیین پهلوانی و زورخانه‌ای»، «فرش شهری بافت کاشان»، «فرش روستایی بافت فارس»، «تعزیه» و «موسیقی بخشی» را مدیریت کرده و همه آنها در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، می‌گوید: کار تهیه پرونده ثبت جهانی چوگان با پیشنهاد حمزه ایلخانی‌زاده، رئیس سابق فدراسیون چوگان آغاز شد، از سوی دیگر گروه‌های غیر دولتی و مردمی از پیشنهاد تا تکمیل پرونده و نهایی کردن آن تلاش‌های زیادی انجام دادند، همچنین کار دبیرخانه ای آن نیز در اداره کل ثبت میراث انجام شد.
کشورهایی که بازی چوگان دارند، می‌توانند آن را ثبت کنند
وی با اشاره به اختلاف بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حوزه «قره‌باغ» که بیشتر در اجلاس‌های بین‌المللی جلوه می‌کند، ادامه می‌دهد: امسال نیز پرونده ارمنستان اعتراضِ آذربایجان را برانگیخت و از سوی دیگر دو پرونده «دُلمه» به صورت مستقل و «کمانچه» به صورت مشترک با ایران توسط ارمنستان مورد اعتراض قرار گرفت، هر چند نماینده ارمنستان اعلام کرد که «اعتراض‌های مطرح شده نسبت به پرونده مشترک ایران و آذربایجان در پرونده‌ی «کمانچه» فقط مربوط به آذربایجان است و بخش مربوط به ایران از نظر ما کامل است وهیچ مشکلی ندارد.»
او با بیان این‌نکته که در ثبت جهانی یک پرونده، عنصر مربوط به نام آن کشور سند زده نمی‌شود، می‌گوید: برای مثال هر کشوری چوگان دارد می‌تواند بصورت مستقل یا مشترک با دیگر کشورها برای ثبت آن اقدام کند.
وی با تاکید بر اینکه یونسکو کشورها را برای تهیه پرونده‌های مشترک ترغیب می‌کند، ادامه می‌دهد: آذربایجان «چوگان قره‌باغ» را ثبت کرد و ایران نیز پرونده‌ی «چوگان» خود را، بنابراین هر کشور ظرفیت ثبتِ مستقل یا مشترک این آئین را دارد.
او با اشاره به وجود پنج معیار برای ثبت جهانی پرونده‌ها، نخستین معیار را «تبدیل شدن آن عنصر به بخشی از هویت جامعه» می‌داند و ادامه می‌دهد: کشوری که عنصری را به یونسکو ارائه می‌دهد باید دست کم سه یا چهار نسل (با در نظر گرفتن هر نسل حدود ۲۵ سال) آن را درون خود داشته باشند و نیاز به تاریخ بیشتری نیست.
هم‌شکل شدن انسان‌ها گروه‌های مختلفی مانند طالبان و داعش را به وجود می‌آورد
رضوانفر با تاکید بر اینکه یونسکو به خاستگاه و محل رویش آئین‌ها و سنت‌ها کاری ندارد، اظهار می‌کند: تلاش کنوانسیون یونسکو مقابله با مضرات جهانی شدن است. یعنی از نظر یونسکو بخش‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جهانی شدن فواید زیادی دارند، اما در حوزه فرهنگی آسیب‌های زیادی در جهانی شدن وارد شده است که آن اتفاق، یک نوع هم شکلی را ایجاد کرده است.
او در توضیح این هم‌شکلی می‌گوید: انسان‌ها در آرزوها، لباس‌ها و رفتارها و غیره شبیه یکدیگر شده‌اند، در این هم شکلی می‌توان به هم‌شکلی‌آمریکایی نیز اشاره کرد، بنابراین از نظر یونسکو این اتفاق تنوعات فرهنگی و تفاوتها را از بین برده و انسان‌ها را بی‌ارزش کرده و باعث شده تا افراد و گروه‌ها برای نشان دادن خود گروه‌هایی مانند داعش و طالبان به وجود آورند.
کشورهایی که امروز آئین‌ها را زنده نگه‌داشته‌اند، جهانی می‌شوند
وی با اشاره به کنوانسیون حفاظت از میراث ناملموس می‌گوید: انسان‌ها امروز، ریشه و فرهنگ گذشته خود را ندارند و غربی شده‌اند، بنابراین برای داشتنِ هویت و نشان دادن یک تفاوت باید بگویند «من هستم» پس مجبور به نشان دادن عمل و عکس‌العمل می‌شوند و در نهایت جامعه به سمتِ ستیز می‌رود.
او ادامه می‌دهد: در این شرایط یونسکو معتقد است، هر کشور که تنوعات فرهنگی خود حتی یک عنصر را بصورت زنده حفظ کرده باشد، پرونده به نام آن کشور باید ثبت شود، مانند «رقص سماع» که به نام ترکیه ثبت شده است، چون این آئین در آن کشور زنده است و بخشی از فرهنگ امروز کشور است نه گذشته آن.
کنوانسیون برای مقابله با مضرات جهانی شدن شکل گرفته
او هدف کنوانسیون یونسکو را حفظ تنوع فرهنگی موجود برای مقابله با بخشی از مضرات جهانی شدن می‌داند و ادامه می‌دهد: اکنون یونسکو به دنبال چیزی است که کشورها امروز دارند، آن همان آئین‌ها و سنت‌های باقی مانده از گذشته و زنده در هر کشور است
وی در ادامه با تاکید بر نقش مهم رسانه‌ها در دامن زدن به تنوع‌فرهنگی و حفاظت از میراث فرهنگی می‌گوید: هر چند مدیران دولتی دوست دارند انتقاد نشنوند و دائما تایید شوند اما رسانه‌ها در این چند ساله با برخوردهای انتقادی خود توانسته‌اند کمک‌های زیادی به میراث کشور و همچنین باز کردن صحنه‌های جدید برای فعالیت‌های مدیران میراثی کنند.
این کارشناس تدوین پرونده‌های ثبت جهانی میراث ناملموس با بیان اینکه تا چند سال پیش به دلیل برخی از حساسیت‌های موجود در حوزه میراث نامملوس ما نمی‌توانستیم برای بعضی از حوزه‌ها اقدام خاصی انجام دهیم، ادامه می‌دهد: در این میان بسیاری از فرصت‌ها برای ایران از دست رفتند.
وی در ادامه با بیان اینکه از دست رفتن چنین فرصت‌هایی همیشه به صورت اختیاری نبوده است، می‌گوید: اگر در طول این چند سال اخباری که رسانه‌ها در ارتباط با پرونده چوگان و کشور آذربایجان به وجود آوردند صورت نمی گرفت، توجه‌ها به این بازی ارزشمند و هویت‌بخش ایرانی به شدت کنونی نبود و مراحل ثبت جهانی آن با جدیت دنبال نمی‌شد.
راه‌حل سخت و پیچیده تهیه پرونده چوگان
این عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و مسوول تهیه پرونده چوگان همچنین از روند سخت و پیچیده بودن تهیه این پرونده می‌گوید و ادامه می‌دهد: تهیه پرونده به عهده گروه‌های غیردولتی و افراد خاص مانند اجرا کنندگان و حاملان چوگان بوده است و دستگاه‌های دولتی در انتهای کار وارد شده و نقش جنبی داشته‌اند.
او با اشاره به مراحل بسیار سخت و پیچیده تهیه پرونده چوگان که نزدیک به سه سال از ۹۲ تا ۹۵ طول کشید، می‌گوید: همه هیات‌های چوگان و انجمن‌های مربوطه، مورد مشورت قرار گرفتند و تقسیم وظایف صورت گرفت تا کارگروهی شکل بگیرد.
وی با تاکید بر اینکه در پرونده چوگان به تفاوتها در اجرا، آموزش و ترویج آنها مانند بازی چوگان، حوزه موسیقی و روایتگری توجه شد تا جامعیت پیدا کند، ادامه می‌دهد: در این پرونده گستره چوگان در ادبیات، هنرهای سنتی، اساطیر، هویت جمعی و غیره با بیان تفاوتها و جلوه‌های مختلف در کشور مستند و ارایه شدند.
رضوانفر یکی از بزرگترین مشکلات کار، تعدد و گستردگی عناصر مربوط به چوگان در وجوه مختلف زندگی و فضای کشور می‌داند و می‌گوید: پرونده چوگان پس از ۲۰ ماه مراحل بررسی و همچنین بر اساس پنج معیار ثبت جهانی، دارای شرایط ثبت، معرفی شد تا در اجلاس کره، تصمیم نهایی درباره آن گرفته شود و انجام شد.
*ناره‌گیری از ادامه تدوین پرونده‌های جهانی میراث ناملموس
رضوانفر بعد از تهیه و تدوین شش پرونده‌ی میراث ناملموس کشور برای ثبت در فهرست میراث جهانی، می‌گوید: تصمیم دارد از ادامه‌ی این کار در سازمان میراث فرهنگی انصراف دهد، چون نگاه معاونت میراث فرهنگی به کارشناسان تدوین پرونده‌های جهانی یک نگاه ابزاری برای مطرح کردن خود و حفظ پست های دولتی است.
وی ادامه می‌دهد: معاونت میراث فرهنگی، متاسفانه در جریان تهیه پرونده سنگ‌اندازی کرد و حتی زمانی که برای تهیه اسناد پرونده در تاجیکستان سکته کردم و در ایران مورد عمل باز قلب قرار گرفتم یک تماس تلفنی هم نگرفتند در صورتی که من سال‌ها جزو مشاوران و عضو کمیته‌های این معاونت بودم. اگر به نفع مملکت باشد من در جایی از مشکلات موجود در حوزه ثبت‌های جهانی و حفاظت از میراث ناملموس صحبت خواهم کرد.
او با مقایسه وضعیت تدوین پرونده‌های میراث ناملموس در سال‌های گذشته و امروز، ادامه می‌دهد: با وجود خاطراتِ بد سازمان میراث فرهنگی از دولت گذشته و حذف بسیاری از کارشناسان خبره‌ی میراث فرهنگی از معاونت‌های تخصصی خود، اسفندیار رحیم مشایی –رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری- این حوزه را در میراث فرهنگی زنده کرد و به کارشناسان به اندازه کاری که انجام می‌دادند اهمیت داد.
وی می‌گوید: در دوره مشایی کارشناس آنقدر مهم بود که بعد از هر ثبت جهانی مراسم ملی در سالن اجلاس یا اماکن مهم برگزار می‌شد و پژوهشگران و دست اندرکاران پرونده توسط رئیس جمهور تقدیر می‌شدند، اما اکنون کارشناسان حذف می‌شوند تا برخی مدیران به تنهایی مطرح شوند و با توجه به اتفاقات رخ داده به مرور کارشناسان کنار می‌کشند.
او ادامه می‌دهد: این اتفاق باعث آسیب رسیدن به میراث ناملموس کشور می‌شود. امیدوارم مدیریت جدید سازمان میراث فرهنگی کشور برای حفظ حرمت کارشناسان سازمان اقدامات مفیدی انجام دهند، کارشناسان غریبه نیستند، آنها فرزندان میراث کشورندو هویت‌شان در خدمت به میراث فرهنگی است.
منبع: ایسنا