به‌گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ همایش «کاربرد دایرة‌المعارف در پژوهش؛ اهمیت و الزامات» از صبح امروز سه‌شنبه (۲۸ آذرماه) با حضور آیت‌الله مصطفی محقق داماد، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و نعمت‌الله صفری فروشانی در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
حدادعادل در این مراسم با بیان اینکه علم در دوران گذشته محدود و جامع بود گفت: در قرون گذشته اگر کسی فیلسوف نامیده می‌شد به‌معنای این بود که علوم مختلف مانند طبیعیات، ریاضیات و الهیات را می‌دانست و به همین دلیل کتاب‌هایی را هم که نوشته می‌شد جامع بود. به‌طور مثال دانشنامه علایی و شفا آثار جامعی هستند که نگارش شدند. بنابراین این سنت در جهان اسلام باعث به‌وجود آمدن کتاب‌هایی شده که شبیه دایرة‌المعارف امروزی است.
وی ادامه داد: نوع دیگری از کتاب در تمدن ما سابقه دارد که نکات بدیع و جدید از هر دست توسط مولف گردآوری و به‌صورت کشکول‌وار نگارش می‌شده و به همین دلیل این قبیل اطلاعات بیشتر به درد اهل‌منبر و وعاظ می‌خورده است.
رئیس بنیاد سعدی درباره ظهور دایرةالمعارفنویسی در اروپا نیز سخن گفت و افزود: دایرةالمعارفنویسی در اروپا یکی از نتایج و آثار دوره تجدد و رنسانس به بعد است به دلیل انقلاب کبیر فرانسه رشد فوق‌العاده‌ای در کمیت علوم پیدا شد و سپس تحولات فلسفی و مبنایی درباره علم به‌وجود آمد و نیازهای مختلفی را ایجاد کرد. نگاه تازه به انسان و جهان موجب شد که دایرة‌المعارف فرانسه شکل بگیرد و گروهی با محوریت افرادی چون دیدرو، مونتسکیو و ... که به اصحاب دایرة‌المعارف معروف شدند دایرة‌المعارف فرانسه را نگارش کردم.
به گفته حدادعادل در دنیای اسلام از صدسال پیش دایرة‌المعارف تدوین شده است و نخستین مکان هم بیروت در لبنان بوده که مرکز تماس بین اروپا و دنیای عرب بوده است. در کشور ما نیز در دوره قاجار تلاشی صورت گرفت که دایرة‌المعارف به سبک اروپایی تدوین شود و به همین دلیل دایرة‌المعارف نامه دانشوران در چند جلد منتشر شد که بعدها متوقف شد.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در ادامه با بیان اینکه در ایران کمتر دایرة‌المعارف‌ها کامل شده است، گفت: متاسفانه نمونه‌های زیادی از دایرةالمعارفنویسی در ایران وجود دارد که تکمیل نشده است. بعدها در دهه ۴۰ سه جلد دایرة‌المعارف فارسی تدوین شد که نمونه خوبی از انضباط علمی بود. همچنین دانشنامه ایران اسلام نیز قبل از انقلاب ترجمه شد بعدها در سال ۶۲ به دستور مقام معظم رهبری که رئیس‌جمهوری وقت بودند بنیان، بنیاد مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی پایه‌گذاری شد که من نیز یکی از اعضای آن بودم و تاکنون نیز به فعالیت خود ادامه داده است.
حدادعادل در ادامه گزارش مفصلی از فعالیت‌های این مرکز ارایه کرد و گفت: تاکنون موفق شدیم ۲۲ جلد دایرة‌المعارف دانشنامه جهان اسلام منتشر کنیم که جلد ۲۳ام آن زیر چاپ است و از حرف «ب» شروع می‌شود و اکنون به حرف «سین» رسیده‌ایم. پیش‌بینی ما این است که مجلدات این دایرة‌المعارف‌ها به ۵۰ جلد برسد.
وی با اشاره به گروه‌های مختلف پژوهشی بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی افزود: تلاش ما در گروه‌های پژوهشی این است که کارها به‌صورت تخصصی و عمقی انجام شود. اکنون نیز ۲هزار و ۵۰۰ مولف طی ۳۴ سال فعالیت این بنیاد مدخل‌های مختلفی از این دانشنامه‌ها را تالیف و ترجمه کردند البته ترجمه دانشنامه‌ها از زبان‌های ترکی، انگلیسی و عربی در حد ۱۰درصد بوده که اکنون به یک درصد رسیده است.
به گفته این مقام مسئول، دایرةالمعارفنویسی سنتی است که جای رها کردن عنان قلم نیست بلکه نیازمند انضباط علمی و حرف جدی و منطقی است. نویسندگان نیز باید تلاش کنند تا در نوشتن مداخل موضع‌گیری نکنند.
حدادعادل با بیان اینکه تاکنون ۱۸ هزار مدخل در وبگاه بنیاد دایرة‌المعارف قرار گرفته است، گفت: ما تجربه ۳۴ ساله خودمان را مستندسازی کرده‌ایم و در قالب کتاب دوهزار صفحه‌ای تا سال آینده آن را روانه بازار نشر خواهیم کرد.
رئیس بنیاد سعدی در ادامه با اشاره به اینکه به گفته یکی از کتاب‌شناس‌ها در ایران نزدیک به ۲۰۰ دایرة‌المعارف و موسوعه تالیف شده است، گفت: در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی دانشنامه زبان و ادب فارسی در ۶ جلد تالیف شده که تا نمایشگاه کتاب سال آینده منتشر می‌شود و ۲۲ سال زمان صرف نگارش آن شده است. همچنین دانشنامه شبه‌قاره هند که مشتمل بر ۶ جلد است و ۴ جلد آن منتشر شده دو جلد پایانی آن نیز روانه بازار خواهد شد. دانشنامه زبان و ادبیات فارسی در آسیای صغیر نیز یکی دیگر از آثاری است که به زودی منتشر خواهد شد.
وی ادامه داد: همچنین ما با تاسیس انتشارات مرجع و کتابفروشی آن تمامی آثار مرجع را در این کتابفروشی به فروش می‌رسانیم. در اقدام دیگر نیز ۵۰ کتاب ۱۵۰ تا ۳۰۰ صفحه‌ای را از دایرة‌المعارف‌ها تحت عنوان کتابخانه دانشنامه جهان اسلام استخراج کرده‌ایم که حدسمان این است تا ۵۰۰ جلد ادامه داشته باشد و بتواند برای رشته‌های خاص در کارشناسی ارشد به‌عنوان کتاب درسی مفید واقع شود.
حدادعادل در ترجمه دانشنامه جهان اسلام به زبان عربی نیز خبر داد و گفت: تاکنون ۱۰ جلد از این دانشنامه به زبان عربی ترجمه شده که در جایگاه خود اقدام بسیار حایز اهمیتی است.
وی با اشاره به مجموع اقداماتی که در این حوزه انجام شده دریافت بودجه ۹ میلیارد تومانی را برای این حوزه ناکافی دانست و گفت: این در حالی است که در فضای مجازی عنوان می‌شود که حدادعادل بودجه ۴۸میلیارد تومانی برای بنیاد سعدی و سازمان‌های دیگر خود می‌گیرد حال اینکه با توجه به نوسانات ارز و کاهش بودجه و نیز حجم اقداماتی که صورت می‌گیرد مبلغ نهایی بسیار کم است.
حدادعادل در پایان گفت: تلاش ما این است که کتاب‌شناسی هم از منابع دانشنامه جهان اسلام منتشر کنیم چرا که این مجموعه می‌تواند کمک شایانی به پژوهشگران باشد. براساس طرحی که ارایه کردیم می‌خواهیم در سال ۹۸ تعداد دانشنامه‌های جهان اسلام را به ۳۵ جلد برسانیم و این بدین معنی است که ما سالی ۳جلد دانشنامه منتشر می‌کنیم و این بالاترین سرعت دانشنامه‌نویسی در جهان با توجه به زیرساخت‌هاست.
تألیف دایرة‌المعارف در ادبیات فارسی
محقق داماد در این مراسم درباره تألیف دایرة‌المعارف در ادبیات فارسی سخن گفت و افزود: دایرةالمعارفنویسی کاری نیست که ما آن را به تازگی آغاز کرده باشیم و اگر بخواهیم نظیر آن را مانند آنچه که امروز نوشته می‌شود در گذشته پیدا کنیم به کتاب الحروف فارابی می‌رسیم. محسن مهدی بر این کتاب تحقیق کرده است و می‌توان گفت این کتاب فارابی به‌ترتیب حروف الفبا مطالب فلسفه را شامل می‌شود هرچند که فلسفه در آن دوره بسیار عام‌تر از چیزی است که امروزه از فلسفه تبیین می‌شود و همه علوم را از جمله طبیعیات در برمی‌گرفت. بنابراین این کتاب یک دایرة‌المعارف قابل مقایسه با دایرة‌المعارف‌های امروزی است.
وی ادامه داد: در کنار این اثر کتاب‌های دیگری نیز مانند کتاب «امالی» سیدمرتضی وجود دارد که شامل موضوعاتی چون تاریخ، علوم اجتماعی، حدیث، ادبیات، شعر و ... می‌شود این کتاب هم یک دانشنامه است و علوم مختلف در آن گردآوری شده است. در کنار این اثر در قرن چهارم هجری تعدادی از زنان در انجمنی گردهم جمع شدند و با نام «اخوان الصفا و خلان الوفا» فعالیت خود را ادامه دادند اعضای این انجمن هرکدام قرار گذاشتند تا در حوزه‌های تخصصی خود در علوم مختلف مقاله‌هایی را منتشر کنند که با عنوان رسائل اخوان الصفا مشهور شد.
این استاد فلسفه در ادامه سنت دایرةالمعارفنویسی به مجموعه بحارالانوار علامه مجلسی اشاره کرد و گفت: این کتاب نیز قطعا کار یک نفر نبوده و مجموعه‌ای از احادیث در آن گردآوری شده که نمونه‌ای از کار دائره‌المعارف‌نویسی است. البته مجموعه احادیثی که در دوران اهل‌بیت تحت رسایلی با عنوان کتب اربعه بعدها نوشته شد نیز می‌تواند نمونه‌های مشابهی از دایره‌المعارف‌نویسی باشد.
آیت‌الله محقق داماد در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه در قرون بعدی افراد دیگری به صورت انفرادی به کار دایرةالمعارفنویسی همت گماشته‌اند، گفت: از آن‌جمله می‌توان به عبدالحسین حائری، کشکول شیخ بهایی، کشکول مرحوم نراقی کاشی، سفینة‌البحار حاج عباس قمی و ... اشاره کرد. تمامی این افراد مباهاتی در تمدن اسلامی هستند که سنت دایرةالمعارفنویسی را ادامه دادند.
وی در بخش پایانی سخنانش با اشاره به فعالیت‌های دانشنامه جهان اسلام و دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی گفت: اینکه عده‌ای مواد اولیه و اطلاعات لازم برای تحقیق محققان را گردآوری می‌کنند فعالیت بسیار مهمی است و باید آن را ارج نهاد.
ابتکار و تحلیل در مقالات دایره‌المعارف
صفری فروشانی نیز در ادامه این نشست ویژگی‌هایی که یک مقاله دایرة‌المعارفی باید داشته باشد را برشمرد و گفت: این مقاله باید جامع بوده و موجز و چکیده باشد بدین معنی که نتوان عباراتی را از آن حذف کرد. همچنین مقاله باید روشمند، پراستناد، دارای ساختار منطقی، غنی و پرمحتوا باشد. اگر مقاله‌ای این شرایط را داشته باشد می‌تواند ادا کند که مقاله مرجعی است.
وی با طرح این سوال که آیا مقاله دایرة‌المعارف می‌تواند ابتکار و نوآوری داشته باشد گفت: برخی معتقدند مقاله دایرة‌المعارف تنها باید مروری بر اطلاعات گذشته باشد و انباشت علمی داشته باشد اما من معتقدم که مقاله می‌تواند خود حاوی ابتکار و تولید دانش باشد از سوی دیگر عده‌ای معتقدم مقاله دایرة‌المعارف نمی‌توان تحلیل و نظر خاص مولف را داشته باشد در حالی که من معتقدم مولف می‌تواند نظرات خود را با رعایت شرایطی در مقاله ارایه کند.
صفری فروشانی در بخش پایانی سخنانش با تاکید بر اهمیت دایرة‌المعارف در دوره معاصر گفت: فعالیت‌های دانشنامه جهان اسلام و دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی از زمان تاسیس‌شان تاکنون فرهنگ‌ساز و گفتمان‌ساز بودند و به هر موضوعی که وارد شده‌اند توانسته‌اند تاثیرگذاری لازم را داشته باشند.