به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ سرور مولایی، امیرعلی نجومیان و علیرضا نیکویی داوری بخش نقد ادبی این دوره جایزه جلال آل احمد را برعهده داشته‌اند و بنابر گفته دبیر این جایزه از میان ۳۳۰ اثری که مورد داوری قرار داده‌اند، پنج کتاب به مراحل نهایی راه یافته‌اند. راهیابی این آثار به مرحله نهایی، این کنجکاوی را به وجود می‌آورد که این کتاب‌ها چه ویژگی‌هایی داشته‌اند. در ادامه نگاهی اجمالی داشته‌ایم به کتاب هایی که از امتیاز بیشتری برخوردار شده‌اند.
ردیابی فن خطابه در بلاغت اسلامی
کتاب «بلاغت: از آتن تا مدینه»، نوشته داود عمارتی‌مقدم، به بررسی تطبیقی فن خطابه یونان و روم باستان و بلاغت اسلامی تا قرن پنجم هجری قمری می‌پردازد.
دیدگاه غالب درباره خاستگاه بلاغت اسلامی آن است که این پدیده از دل پژوهش‌های قرآنی و نیز بررسی اشعار عربی سر برآورده است. کتاب حاضر این دیدگاه را به چالش می‌کشد، و در مقابل، ریشه‌های بلاغت را در دل فن خطابه یونان و روم باستان می‌جوید: اگرچه فن خطابه در بلاغت اسلامی سمت و سویی دیگر یافته است، خطوط کلی آن در آثار بلاغیان مسلمان قابل ردیابی است. علاوه بر این، با توجه به فقدان منبعی جامع در باب تاریخچه و اصول فن خطابه غرب به زبان فارسی، این کتاب پر کردن این خلاء را نیز به‌مثابه وظیفه‌ای ثانوی بر عهده داشته است.
مؤلف در مقدمه آورده است: بررسی‌های متعددی که پژوهشگران، تاکنون، در باب نهضت ترجمه در اوایل عباسیان انجام داده‌اند، خلاء مهمی را بر خواننده آشکار می‌کند و آن فقدان ترجمه متون بلاغی یونانی و لاتین به سریانی یا عربی است. برای این فقدان می‌توان دلایل متعددی اقامه کرد. رایج‌ترین فرض این است که بگوییم از آنجا که سریانیان و مسلمانان خود پیشینه پرغنایی در شعر و سخنوری داشتند، به آرای یونانیان در این باب چندان احساس نیاز نمی‌کردند. اما، اگر جریان ترجمه و مبادلات فرهنگی را نه صرفاً امری زبانی، بلکه امری مبتنی بر نیازهای فرهنگی خاص در نظر بگیریم، آنگاه این فرض محتمل خواهد بود، هرچند که بسیاری از محققان بلاغت اسلامی را، به‌طور کلی، تحت تأثیر آثار منطقی و بلاغی ارسطو می‌دانند...»
«نقد روانکاوانه» بوف کور
کتاب بوطیقای بوف کور (روان گسیختگی در تکنیک بوف کور) نوشته محمود نیکبخت دیگر گزینه راه‌یافته به این مرحله است. مولف در این کتاب توانسته با خوانش دقیق، تحلیلی و موشکافان متنِ دست‌نویس بوف کور، بوطیقای روایت راوی را روشن سازد و در مرحله بعد نشان دهد چگونه این بوطیقا و شیوه روایت، مخاطب را به ذهن روان‌گسیخته راوی رهنمون کند. نیکبخت با ارائه اسناد بسیار متقن از درون متن بوف کور، و همچنین با پشتوانه نظریات روانکاوی استناد شده، حکم می‌دهد که راوی دچار بیماری «روان‌گسیختگی» است. دو فصل بوف کور، به ترتیب حاصل «توهم دیداری» و «توهم شنیداری» راوی است. در تحلیل‌ها و بررسی‌های انجام شده از این کتاب به عنوان نمونه اعلای «نقد نو» و «نقد روانکاوانه» یاد کرده‌اند.
همچنین در این کتاب اشاره شده که تا به حال بوف کور اشتباه چاپ شده و در نتیجه اشتباه خوانده شده است. نیکبخت معتقد است: در دست‌نویس اولیه هدایت تمام پاراگراف‌های فصل دوم بوف کور در گیومه گذاشته شده که در چاپ‌های بعدی حذف شده است. به اعتقاد نیکبخت این گیومه‌ها یکی از نشانه‌های مهم روان‌گسیختگی راوی است چرا که راوی می‌پندارد در حال نوشتنن تقریرهای شخص دیگری است و به همین جهت آنها را در گیومه قرار می‌دهد.
نیکبخت از چهره‌های مطرح نقد ادبی است که از شمار یاران جنگ اصفهان می‌باشد و مقالاتی از او در شماره‌های مختلف منتشر شده است. «از گمشدگی تا رهایی» گسترش یافته مقاله «نقبی به سوی نور» است که در جنگ اصفهان به چاپ رسیده بود. نیکبخت همچنین از مترجم‌های شاخص شعر است که آثاری از شاعران انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی و.. ترجمه‌هایی کرده است.
پیشنهاد برای شناسایی و بررسی گفتمان روایی در زبان فارسی
این کتاب با جملاتی از رولان بارت، فیلسوف و بدون مقدمه‌ای از نویسنده چنین آغاز می‌شود: «آنچه در روایت اتفاق می‌افتد دقیقاً هیچ است: آنچه رخ می‌هد صرفاً زبان است، ماجرای زبان مراسم بی‌وقفه ظهورش (...) . در مورد ریشه‌های روایت به ندرت چیزی بیش از ریشه‌های زبان می‌دانیم».
نویسنده در ابتدای کتاب نوشته است: هدف از پژوهش حاضر پیشنهاد چارچوبی است برای شناسایی و بررسی گفتمان روایی (از جمله رمان، داستان کوتاه، لطیفه، قصه عامیانه، حکایت منظوم و مانند اینهاست) در زبان فارسی. منظور از گفتمان روایی هم بازنمود زنجیره‌ای از رویدادهای واقعی یا خیالی است که بر محوری از زمان چیده شده‌اند و در حوزه روایت‌شناسی مجموعا داستان خوانده می‌شوند. چنین بازنمودی در هر صورت – خواه کلامی باشد یا غیرکلامی، مانند فیلم سینمایی، عکس خبری، آگهی بازرگانی، داستان مصور، نمایش بی‌کلام و جز اینها – ساختار فکر و فرهنگی جامعه را پی می‌ریزد. بنابراین شاید بتوان معرفی مبانی و مفاهیم لازم برای تحلیل گفتمان روایی را در خود طرحی دانست که قرار است با تحلیل پاره روایت‌هایی از زبان فارسی اجرا شود.
در توضیحات پشت جلد کتاب نوشته شده است: بنابر ساختارگرایی سوسوری، دستگاه زبان پس از افتراق نشانه‌های کلامی و چینش بعضی از آنها در پی یک‌دیگر، مدلول‌های معینی را در پاره‌ای از متن گرد می‌آورد و از وحدت مضمونیِ آن در شرایط ناپایدار بافتی محافظت می‌کند. بسیاری از منتقدان عرصه‌ی ادبیات نیز به پیروی از بوطیقای ساختارگرا، نقد ادبی را با سخن‌کاوی اثر در راه کشف آن به مقصود آفریننده‌اش برابر گرفته‌اند. در این‌جا اما به‌جای کوششی بی‌فرجام برای وصول به فلان مدلول در بهمان اثر سترگ ادبی، به چندوچون در این باره می‌پردازیم که اساساً دلالت‌مندی پردامنه‌ی متن از کجا(ها) مایه می‌گیرد و چرا نمی‌توان فزایندگی خوانش را به روال‌های مکانیکی سخن‌کاوی فرو کاست و هدف از نقد ادبی را نیل به مضمونی بی‌بدیل انگاشت.
جامعه‌شناختی شخصیت‌پردازی در رمان بعد از انقلاب
صدای زمانه اثر مشترک کارولینا راکوویتسکا و عسگر عسگری حسنلو است. در این کتاب نقش عوامل جامعه‌شناختی شخصیت‌پردازی در رمان بعد از انقلاب در شکل‌گیری رمان مدرن چندصدایی بررسی شده است. در فصل اول ضمن مروری بر تعاریف رمان، نظریه‌های جامعه‌شناختی در باب رمان معرفی و تحلیل شده است و به بررسی مسائل فرد و جامعه در رمان پرداخته شده است. در فصل دوم مسائل مربوط به شخصیت و شخصیت‌پردازی در رمان مطرح شده و نظریه‌های سنتی و جدید در برخورد با مقولۀ مهم شخصیت و شخصیت‌پردازی در رمان تشریح شده است.
در فصل سوم رمان فارسی و تحولات سریع آن در سال‌های بعد از انقلاب و همچنین سیر گسترش شخصیت‌های فردیت‌یافته در رمان بعد از انقلاب بررسی شده است. در فصل چهارم سیر هویت زن در رمان فارسی از دورۀ آغازین تا دورۀ اخیر آن بررسی شده است. فصل پنجم به بررسی رمان‌های برگزیده اختصاص دارد.
برای بررسی عوامل جامعه‌شناختی شخصیت‌پردازی در رمان بعد از انقلاب، ده رمان انتخاب شده است. جای خالی سلوچ از محمود دولت‌آبادی، طوبی و معنای شب اثر شهرنوش پارسی‌پور، دل فولاد نوشتۀ منیرو روانی‌پور، جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان از سیمین دانشور، نیمۀ غایب نوشته حسین سناپور، چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم و عادت می‌کنیم از زویا پیرزاد، پرنده من اثر فریبا وفی، سرخی من از تو نوشتۀ سپیده شاملو. همۀ این رمان‌ها از آثار شناخته‌شدۀ بعد از انقلاب هستند؛ اما معیار انتخابشان برای بررسی در این کتاب نه‌تنها ارزش هنری بلکه توجه به ظرایف شخصیت‌پردازی و عوامل جامعه‌شناختی خصیت زن در آنها نیز بوده است. در این فصل ابتدا به معرفی این رمان‌ها و عوامل سنتی شخصیت‌پردازی با تأکید بر شخصیت زن پرداخته شده و سپس عوامل جامعه‌شناسی شخصیت‌پردازی در این رمان‌ها بررسی شده است. فصل ششم شامل بررسی رابطه پیچیده شخصیت و جامعه در رمان‌ها منتخب است. در فصل هفتم با توجه به دستاوردهای فصول پیشین به بررسی و ارزیابی میزان موفقیت نویسندگان در خلق ساختار چندصدایی در رمان بعد از انقلاب پرداخته شده است و بالاخره فصل هشتم و پایانی اختصاص به نتیجه‌گیری نهایی مباحث دارد.
آشنایی با تکوین و تطور نظریه ژانر
این کتاب تالیف مشترک «سیدمهدی زرقانی» و «محمودرضا قربان‌صباغ» است که از سوی انتشارات هرمس منتشر شده است.
سیدمهدی زرقانی درباره این کتاب گفته است: هدف ما در این کتاب، به مرکز کشاندن بحثی بود که در حاشیه قرار داشت و هدف این بود که ببینیم چه کسانی درباره ژانر اظهار نظر کردند، آنها را استخراج کردیم و هدف، سیر تکوین نظریه بود که تا قرن بیستم به این مهم پرداخته شد. مسئله اولین کتاب بودن نیز مهم است که می‌خواهد چشم انداز بدهد؛ این اثر به خواننده ای که بخواهد با تکوین و تطور نظریه ژانر آشنا شود چشم انداز می‌دهد.
او درباره نقل قول‌های مکرر داین کتاب نیز می‌گوید: در استخراج و تدوین نظریه ژانر چاره‌ای نبود که به نقل قول از منابع مختلف ارجاع داده شود زیرا اینها مطالبی کوتاه و پراکنده در کتاب‌های مختلف بود که گردآوری شده بود و چون پاره هایی در منابع مختلف بودند مفصل‌بندی آنها اهمیت داشت.
البته در جلسه‌ای که در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره این کتاب برگزار شد، انتقاداتی به آن وارد شد از جمله اینکه جای خالی طرح مباحث انتزاعی و بحث های بنیادین فلسفی در این کتاب خالی است؛ مثلا راجع به چیستی ژانر، تبار شناسی کلمه و ... که در این کتاب اصلاً پرداخته نشده و اگر هم بررسی شده بسیار سطحی است و عمق ندارد.
منتقد این جلسه دکتر طاهری ایراد دیگر این اثر را این دانسته که به مفاهیم و مسائل جدی مربوط به اقتصاد و سیاست در حیطه ادبیات پرداخته نشده یعنی گفتمان‌هایی که در دهه های اخیر است. ضعف دیگر این کتاب را این دانستند که اشارات زیادی به ژانرهای موجود نمی‌شود؛ مثلاً اشاره عمیقی به ژانرfiction یا رمان یا انواع جدیدی مثل hint fiction یا sudden fiction نشده است و جا دارد به شعر مدرن و ظهور پاوند و این حادثه مهم قرن بیستم که بسیاری از مفاهیم را شامل می‌شود پرداخته شود.