فرهنگ امروز/ زهرا حقانی: سید محسن امین عاملی، نویسنده کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه»، در سال ۱۲۸۴ قمری در خاندانی مشهور از سادات در قریه شقرا از جبل‌عامل لبنان متولد شد. وی پس از آموزش‌های مقدماتی در زادگاه خود و آموختن منطق و نحو و بیان در یکی از روستاهای جبل‌عامل، در سال ۱۳۰۸ قمری به نجف هجرت کرد و در محضر استادانی نامدار دروس سطح و خارج فقه و اصول را فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید. مرحوم سید محسن امین علاوه بر علوم دینی در ادبیات نیز دستی داشته و در سرودن شعر و نقد شعر توانا بود. وی تا سال ۱۳۱۹ قمری در نجف اقامت داشت. در این سال به‌خاطر دعوت‌نامه‌های فراوان شیعیان دمشق به سوریه مهاجرت کرد و در آنجا علاوه بر تصدی امور دینی به تربیت شاگردان فراوانی پرداخت.
مروری بر آثار سید محسن امین
از وی آثار فروانی به‌جا مانده که «اعیان الشیعه» مهم‌ترین آن‌هاست. این کتاب، دانشنامه گسترده‌ای شامل شرح‌حال زندگانی ائمه (ع) و بزرگان و رجال شیعه است. این دانشنامه، شرح‌حال بزرگان شیعه را از صدر اسلام به‌صورتی جامع و مفصل بیان می‌کند. این کتاب مشتمل بر ۱۰ جلد رحلی بزرگ است که جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن شامل مقدمه و شرح زندگی پیامبر اکرم (ص)، فاطمه زهرا (س) و امامان شیعه بوده و از اواسط جلد دوم تا آخر، دربردارنده شرح‌حال شخصیت‌های شیعه است. سید محسن امین طبق پیش‌بینی خود قصد داشت این دائره‌المعارف را تا ۱۰۰ جلد ادامه دهد که از دنیا رفت و کار ناتمام ماند. فرزندش سید حسن امین در این زمینه، «مستدرکات اعیان‌الشیعه» را منتشر کرد.
از دیگر آثار سید محسن امین می‌توان به «کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب» در رد عقاید وهابیت، «إقناع اللائم علی اقامة الماتم» درباره ضرورت سوگواری بر سیدالشهداء (ع)، «حق‌الیقین فی لزوم التالیف بین المسلمین» درباره ضرورت هم‌آوایی مسلمانان، «لَواعج الاشجان فی مقتل الحسین» در موضوع مقتل امام حسین (ع)، «المجالس السنیة فی مناقب و مصائب العترة النبویه» و رساله «التنزیه لاعمال الشبیه» اشاره کرد.
کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه» پاسخی به ردیه‌های شیخ عبدالحسین صادق، از علمای لبنان، در کتاب «سیماء الصلحاء» است. پیش از این سید محسن امین در کتاب «المجالس السنیة فی مناقب و مصائب العترة النبویه» اشاره‌ای به حرمت قمه‌زنی و محرمات تعزیه و شبیه‌خوانی داشته و انتقادهای خود درباره روش‌های نادرست عزاداری را در پاسخ به یکی از نشریه‌های بیروت به نام «العهد الجدید» مطرح کرد و از این‌رو شیخ عبدالحسین صادق در کتاب «سیماء الصلحاء» با توجیه این روش‌های عزاداری، درصدد رد سخنان سید محسن امین برآمده بود.
(آیت‌الله سید محسن امین عاملی)
مرحوم امین در کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه» با رد توجیه‌های شیخ عبدالحسین صادق، بیان کرده که قمه‌زنی و برخی دیگر از رفتارهای رایج در عزاداری امام حسین (ع) نه تنها ثوابی ندارد، بلکه از نظر شرع مقدس حرام بوده و از وسوسه‌های شیطان برای بی‌ارزش کردن عزاداری‌هاست.
مهدی مسائلی، مترجم و محقق این کتاب با اشاره به این موضوع که کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه»، عصاره و حاشیه‌ای بر دیگر کارهای پژوهشی سیدمحسن امین درباره امام حسین (ع) و موضوع عزاداری است، به خبرنگار ایبنا، گفت: عزاداری امام حسین (ع) موضوع محوری و برجسته کتاب است. از جمله مواردی که نویسنده در کتابش به آن پرداخته، انتقاد به رفتارهای خشونت‌آمیز مانند قمه‌زنی است. طرفداران چنین سنتی، با این اثر مخالفت کرده و این کتاب را ضد عزاداری معرفی کردند، در حالی‌که در کتاب تاکید شده که عزاداری یک حرکت اصیل دینی است. انتقاد و ذکر موارد اصلاحی درباره اینگونه بدعت‌گذاری‌ها و رفتارهای خشونت‌آمیز، عکس‌العمل‌هایی را به دنبال داشت. در کتاب «عار یا شعار؛ قمه زنی در ترازوی عقل و شرع» که در دومین دوره کتاب سل عاشورا به‌عنوان اثر برگزیده معرفی شد، به‌طور جامع به نقد و بررسی دلایل طرفداران قمه‌زنی و تبیین دلایل حرمت آن پرداخته‌ام.
نویسنده کتاب «پیشوایان شیعه، پیشگامان وحدت»، افزود: طیف گسترده‌ای از انحرافات در عزاداری‌ها، مربوط به روضه‌های دروغین و نادرست و بیان روایات ضعیف و غیرمستند است. موضوع مهم دیگری که در سایه موضوع قمه‌زنی چندان به آن توجه نشد، بحث موسیقی عزاداری است که سید محمد امین معتقد بود در شان عزاداری سیدالشهدا نبوده است. امروز هم برخی همخوانی‌ها و اشعار، موسیقی عزاداری و نوحه‌خوانی را به سمت موسیقی سبک پیش برده است.
مسائلی ادامه اظهار کرد: شبیه در اصطلاح ما به معنی همان شبیه‌خوانی یا تعزیه بوده که شامل ترکیبی از آیین نمایشی و خواندن اشعار و متن‌هایی با اشاره به موضوعات مختلف وقایع دینی به‌ویژه موضوع عاشوراست. سید محسن امین در این کتاب با اشاره به موضوع تعزیه بیان کرده که نباید هر روضه اشتباه صرفا برای به گریه انداختن مردم در تعزیه مورد استفاده قرار گیرد و شبیه‌خوانی باید از انحرافات پیراسته شود. مجاز نیستیم هر روشی را برای گریستن مردم در سوگ اهل بیت پیامبر (ص) انتخاب کنیم. نویسنده در انتهای کتاب هم بیان کرده که من مخالف برگزاری تعزیه نیستم، بلکه معتقدم این آیین باید به‌طور نیک و پسندیده و در شأن اهل بیت پیامبر (ص) برگزار شود. نباید به هر روشی برای نشان دادن مظلومیت اهل بیت (ع) متوسل شد. به بیان سید محسن امین این روش‌ها، شیطانی است.
واکنش‌ها به انتشار «التنزیه لاعمال الشبیه»
انتشار این اثر، واکنش‌های مثبت و منفی زیادی را در محافل شیعی در پی داشت. موافقان قمه‌زنی، ردیه‌های فراوانی علیه سید محسن امین نوشتند و رایگان در میان مردم توزیع کرده و برخی نیز به تحریک مردم ناآگاه در برابر این عالم دینی و طرفداران او پرداختند. برخی از نویسندگان و خطبا در برافروختن احساسات مردم نقش موثری داشتند که از آن‌جمله می‌توان به سید صالحی حلی، خطیب، واعظ و شاعر معروف آن دوره اشاره کرد.
سید محسن امین درباره دلایل نگارش «التنزیه لاعمال الشبیه» و برخوردهای تند و غیراخلاقی مخالفان نوشته است: «از جمله انحرافاتی که در برپایی سوگواری رخنه کرده، قمه‌زنی و اعمالی مشابه آن است. این امور به نص شرع و حکم عقل حرام است، زیرا مجروح ساختن سر، ایذای نفس بوده و عقلا و شرعا حرام می‌باشد و هیچ فایده دینی و دنیوی بر آن مترتب نیست. البته گذشته از ضرر جسمی، ضرر دینی را نیز به دنبال دارد و آن اینکه چهره‌ای وحشی و تمسخرآمیز از شیعه اهل بیت ارائه می‌دهد. بی‌شک انجام این کارها که موجب وهن مذهب تشیع می‌شود، ناخوشایند خداوند و رسول (ص) و اهل بیت (ع) است و در زشت بودن این اعمال تفاوتی نمی‌کند که ما نام دسته‌های عزاداری یا برپایی شعائر دینی بر آن‌ها بگذاریم یا هر نام دیگری که داشته باشد؛ زیرا حقیقت اشیاء با تغییر نام، نیکو نمی‌شود و عادت ناپسند مردم نیز دلیل بر تغییر احکام شرعی نیستند.»
در این میان عده‌ای از علما و مراجع نجف نیز از سید محسن امین حمایت کردند که از آن‌جمله می‌توان از آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله شیخ عبدالکریم جزائری، آیت‌الله شیخ علی زاهد قمی، آیت‌الله شیخ جعفر بدیری، آیت‌الله سید محمدمهدی قزوینی، آیت‌الله هبة‌الدین حسینی شهرستانی و شیخ محسن شراره، نام برد.
(حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مسائلی)
مسائلی، مدرس حوزه علمیه اصفهان و نویسنده «سرآغاز اصلاح عزاداری» با اشاره به حاشیه‌های انتشار این اثر، گفت: «التنزیه الاعمال الشبیه» اثر یکی از علمای بزرگ شیعه بوده که در سوریه زندگی می‌کرد و از معدود کتاب‌هایی است که در عصر خود با موضوع اصلاح عزاداری به رشته تحریر درآمد. این اثر محور یکی از جنجالی‌ترین رویدادهای تاریخ تشیع است که حدود یک قرن پیش حواشی بسیاری در حوزه علمیه نجف ایجاد کرد و مخالفان کتاب از آن به عنوان فتنه بزرگ یاد کردند. سید محسن امین در این کتاب با اشاره به انحرافات در عزاداری‌ها، نکات مهمی درباره رفتارهای جامعه شیعه و اصلاح عزاداری مطرح کرده که با گذشت حدود ۱۰۰ سال از تالیف آن هنوز بحث و گفت‌وگوها درباره آن ادامه دارد.
تحریف «التنزیه لاعمال الشبیه»
این رساله گاهی کمیاب بوده، ولی در سال‌های اخیر در قالب‌های مختلفی به چاپ رسیده است. محمدقاسم حسینی در کتاب «ثورة‌التنزیه» این رساله را به ضمیمه چندین مقاله مرتبط با آن گردآوری و انتشارات دارالجدید در بیروت آن‌را منتشر کرد. نکته مهم درباره این اثر این است که در تدوین آن از نسخه تحریف شده «التنزیه لاعمال الشبیه» مربوط به چاپ دوم آن استفاده شده که در آن عبارات فراوانی حذف شده است. به دلیل کمیاب بودن چاپ نخست، بسیاری از پژوهشگران به این نسخه رجوع کرده‌اند.
در میان افرادی همچون محمد حسون در مجموعه «رسائل الشعار الحسینیه» نکات حذف شده آن‌را بررسی و از نسخه معتبر و مصححه مربوط به چاپ اول کتاب در صیدا، توضیحات و تعلیقات ارزشمندی افزوده است.
نگاهی به ترجمه‌های کتاب در فاصله ۷۴ سال
این کتاب نخستین‌بار با عنوان «عزاداری‌های نامشروع» به قلم جلال آل احمد، ترجمه شد که شرکت چاپخانه تابان تهران در سال ۱۳۲۲ در ۱۶ صفحه منتشر کرد. این ترجمه، نخستین اثر قلمی جلال بود. وی در این‌باره در «یک چاه و دو چاله و مثلا شرح احوالات» نوشته است: «جزوه‌ای از عربی به اسم عزاداری‌های نامشروع که سال ۲۲ چاپ شد و یکی دو قِران فروختیم و دو روزه تمام شد و خوش و خوشحال بودیم ... نگو که بازاری‌های مذهبی همه‌اش را چکی خریده‌اند و سوزانده. این را بعدها فهمیدیم. (یک چاه و دو چاله و مثلا شرح احوالات، چ۱، تهران: فردوس، ۱۳۷۶، ص ۷۲)».
با توجه به سوزانده شدن کتاب «عزاداری‌های نامشروع»، این کتاب کمیاب و نایاب بوده و نسخه‌های چاپی آن نیز حکم نسخه خطی داشتند تا اینکه در سال ۱۳۷۱، نشر «شروه» در بوشهر این کتاب را به همت سید قاسم یاحسینی تجدیدچاپ و منتشر کرد که توزیع محدودی داشت و آن نسخه هم کمیاب است. این اثر بار دیگر با عنوان «دو رساله و دونامه» به کوشش و مقدمه سید هادی خسروشاهی از سوی انتشارات اطلاعات به چاپ رسید.
مسائلی، برگزیده چهارمین همایش اهل قلم استان اصفهان، ترجمه این کتاب از سوی جلال آل احمد با عنوان «عزاداری‌های نامشروع»، اظهار کرد: برخی از مباحث کتاب بسیار تخصصی بوده و جلال هم به همین علت همه مباحث را به‌طور کامل ترجمه نکرده است. کتاب «سرآغاز اصلاح عزاداری»، ترجمه کامل اثر بوده و سعی شده در عین ترجمه روان و قابل فهم برای عموم، موضوعی مغفول نماند. البته اصل این اثر در قالب یک رساله کوتاه تدوین شده بود و به این دلیل تحقیق مفصلی درباره آن انجام دادم و نقدها و مطالب مختلف مرتبط با آن‌را خواندم. مقدمه مفصلی درباره روند تالیف کتاب و حواشی ایجاد شده در حوزه علمیه نجف، ارائه شده و در صفحات کتاب نیز هرجا لازم بوده توضیحات با ذکر منبع در پاورقی آمده است.
آشنایی با جدیدترین ترجمه «التنزیه لاعمال الشبیه»
جدیدترین ترجمه کتاب سید محسن امین، به همت حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مسائلی، نویسنده، پژوهشگر و مدرس حوزه علمیه اصفهان در سال جاری با عنوان «سرآغاز اصلاح عزاداری» در ۱۲۸ صفحه از سوی نشر آرما در اصفهان منتشر شده است.
در این اثر تلاش شده ترجمه دقیق و کاملی از چاپ اول کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه» ارائه شود. همچنین در پاورقی‌ها به تحقیق بیشتر مطالب کتاب پرداخته شده و استنادات و جزئیات موجود در متن شرح داده شده است.
مهدی مسائلی در ابتدای کتاب، شرح مختصری از زندگینامه مولف و مواردی مرتبط با حاشیه‌ها، تحریف و ترجمه کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه» آورده و در ادامه در بخش مربوط به ترجمه کتاب، مباحث را در ۱۲ فصل با عنوان‌های «نگاهی به انحرافات عزاداری»، «نگاهی به کتاب سیماء‌الصلحاء»، «توجیه احادیث و داستان‌های دروغین»، «توجیه اشتباهات روضه‌خوانی»، «توجیه تحریف و جعل روایات»، «توجیه روایات ضعیف»، «توجیه قمه‌زنی»، «نسبت قمه‌زنی و حجامت»، «بررسی موضوع ضرر در احکام شرعی»، «بررسی عبادت‌های ضروری»، «چرا خودتان قمه نمی‌زنید؟!» و «فتوای علما درباره قمه‌زنی» دسته‌بندی و ارائه کرده است.
ایبنا