به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛  آنچه در ادامه می آید ایده پردازی و گفت‌وگوی اخلاقی دانشجویان با استاد حجت الاسلام دکتر حسینعلی رحمتی استاد فلسفه و اخلاق در کلاس مجازی فلسفه اخلاق است. موضوع بحث، «کپی لفت» copy left  است. هدف از این مباحثه آشنا شدن دانشجویان با روش بررسی اخلاقی موضوعات نوپدید است و از آن باید در همین اندازه انتظار داشت.

استاد: کپی لفت امروزه درباره استفاده از آثار دیگران (مثلا دانلود کتاب ها به صورت رایگان و بدون اجازه از صاحبان آنها) به شدت مورد توجه قرار گرفته است (به ویژه با توجه به گسترش روزافزون فضای مجازی).

سوال این است که: آیا کپی لفت از نظر اخلاقی قابل دفاع است؟

آنچه از شما انتظار است انجام دهید:

۱. جست و جوی منابع فارسی و انگلیسی درباره این موضوع و معرفی آن

۲. شناخت دقیق موضوع و اهداف و کاربرد و تاریخچه آن

۳. شناخت شقوق و فرض های مختلف مسئله

۴. ارزیابی اخلاقی هر فرض

دانشجو: ️۱. تعریف کپی لفت: کپی لفت نوعی بازی با کلمه‌ کپی‌رایت است. کپی‌لفت عملی را توصیف می‌کند که در آن با استفاده از قانون حق تکثیر (کپی‌رایت)، تضمین می‌شود که اجازه‌ نسخه‌برداری و ویرایش یک اثر برای همگان محفوظ می‌ماند و هیچ شخصی اجازه ندارد حق ویرایش و نسخه‌برداری را از دیگر افراد سلب کند. در واقع کپی‌لفت نوعی استفاده از کپی‌رایت اما در جهت خلاف مقصود اولیه استفاده‌کنندگان از آن است، یعنی به جای درآوردن اثر به حالت انحصاری، از انحصاری‌شدن آن جلوگیری می‌کند. کپی‌لفت را می‌توان به تمامی آثاری که شامل حق تکثیر می‌شوند، همانند موسیقی، کتاب، نرم‌افزار و… اعمال کرد.

۲. تاریخچه: کپی‌لفت مربوط به زمانی است که ریچارد استالمن بر روی مفسر لیسپ کار می‌کرد. شرکت  Symbolics  از استالمن خواست تا به آنها اجازه دهد از این مفسر استفاده کنند. استالمن پذیرفت. Symbolics  بر روی این مفسر کارکرده و عملکرد آن را بهبود بخشید. اما هنگامی که استالمن از آنان درخواست کرد تا نسخه ی بهبود یافته را در اختیارش قرار دهند، Symbolics امتناع کرد. پس از آن استالمن شروع به مبارزه و ریشه‌کن کردن این طرز رفتار نمود. از آنجایی که استالمن می‌پنداشت هرگز نمی‌توان قانون فعلی کپی‌رایت و چنین رفتارهای نادرستی را از بین برد، تصمیم گرفت راهی قانونی برای این کار بیابد. وی ایده انقلابی خود را در ارتباط با مفهومی به نام نرم‌افزار آزاد (Free Software) را در سال ۱۹۸۴ در قالب بیانیه‌ای منتشر کرد که به جنبشی در صنعت نرم‌افزار تبدیل شد.

۳. درست و خوب بودن کپی لفت: امروزه، بشر روش نوینی را برای انتشار اطلاعات ابداع کرده است؛ کامپیوترها و شبکه‌ها. این دو کپی‌برداری و دستکاری اطلاعات، شامل نرم‌افزار،‌ موسیقی، کتاب، و فیلم را تسهیل، و دسترسی بدون محدودیت به تمامی انواع اطلاعات را مهیا کرده‌اند(بهشت اطلاعات). کپی لفت فوایدی هم در بر دارد. برای مثال، کپی‌لفت برای برنامه‌نویسان دیگر انگیزه‌ای ایجاد می‌کند که نرم‌افزار آزاد بنویسند. همچنین کپی‌لفت به برنامه‌نویسانی که تمایل دارند، این اجازه را می‌دهد که به بهبود نرم‌افزار آزاد کمک کنند. (منبع: پروژه گنو، بنیاد نرم افزارهای آزاد www.gnu.org )

استاد: تشکر از معرفی کپی لفت. نخستین گام برای بررسی اخلاقی یک موضوع این است که آن را به درستی و از زوایای مختلف شناسایی کنیم،  تعریف آن را بدانیم، با تاریخچه آن آشنا شویم، ابعاد گوناگون آن را بشناسیم، با ادله موافقان و مخالفان آن آشنا شویم، بعد خودمان به تجزیه وتحلیل آن بپردازیم و یک موضع مشخص را انتخاب کنیم و ادله خود را بیان نماییم.

دانشجو: ️می توان گفت کپی لفت موجب گسترش علم در جوامع جهانی و همچنین باعث کاهش یه سری از مشکلات مثل سختی و رنج افراد می شود. بنابراین این سود رسانی به مردم از طریق کپی لفت، یک عمل اخلاقی است.

استاد: از یک طرف موجب سود و منفعت فراوان است و از سوی دیگر باعث ضرر و زیان دیگران. چه باید کرد؟ بالاخره از نظر اخلاقی درست است یا خیر؟

دانشجو:  برای اینکه نرم افزاری را تحت کپی لفت استفاده کنند ابتدا اظهار می کنند  که این اثر دارای حق نشر (کپی رایت) است. سپس برپایه قانون حق نشر برای آن شراطی توزیع را تعیین می کنند به طوری که همه بتوانند کد برنامه یا مشتقات آن را استفاده کنند، تغییر دهند یا آن را باز نشر کنند  اما تنها به شرط اینکه شرایط توزیع نرم افزار که در نتیجه جدا کردن کد برنامه از مجوزش به طور قانونی ناممکن می شود. مثلا جی پی ال  اجازه نامه جامع و عمومی گنو است و برای اعمال به کتابخانه های نرم افزاری پدید امده است و به کاربران این اجازه را می دهد کتابخانه هایی که تحت قوانین این اجازه نامه انتشار یافته اند را با نرم افزار های مالکیتی ترکیب کنند. بر اساس مستندات آزاد گنو نرم افزار ازاد باید دارای مستندات آزاد نیز باشد این اجازه نامه به کاربران اجازه می دهد تا مستندات را ویرایش کنندو دوباره توزیع کنند  و در عین حال تضمین می کند آزادی ویرایش و توزیع مجدد آن برای دیگران نیز محفوظ بماند.

استاد: با مشخص شدن موضوع، نظرتان را درباره اخلاقی بودن یا نبودن آن بیان کنید.

دانشجو:️ به نظر بنده باتوجه به اندک مطالعه ای که انجام دادم و در نظر گرفتن مطالب دوستان از نظر اخلاقی درست نمی باشد.

استاد: در هر بحث اخلاقی ابتدا باید موضوع و محل بحث را به درستی شناسایی کنیم و گرنه در بررسی آنها به اشتباه می افتیم. استفاده از آثار دیگران بدون ذکر نام آنها در هر صورت کاری غیراخلاقی است و از این جهت ربطی به بحث کپی لفت ندارد. در کپی لفت به طور ساده داستان از این قرار است:

 ۱. انجام تغییراتی در نرم افزارهای دیگران و ارتقا دادن آن و ثبت نسخه جدید (که تغییر یافته است) به نام خود، بدون پرداخت حق الزحمه ای به تهیه کنندگان اولیه

۲. دانلود آثار دیگران (مثلا کتابهای علمی) بدون اجازه صاحبان آن یا دادن حق الزحمه به آنها. (نه این که از  آثار دیگران استفاده کنیم و نامشان را ذکر نکنیم. این که قطعا غیراخلاقی است) بحث سر «دانلود کردن« بدون اجازه و بدون حق الزحمه است. حتی اگر هنگام استفاده از این آثار نام نویسنده شان را هم بیاوریم. بعد از آشنایی با موضوع، باید حکم اخلاقی آن را بیان کنید و دلیلتان را ذکر کنید.

دانشجو: ️مسئله ی کپی لفت از چند منظر قابل بررسی است. موضوع اول این است که طبق قانون کپی لفت همه ی افراد اجازه دسترسی به محصول مورد نظر را دارند اما موضوع دیگری که قابل توجه است این است که اثر مورد نظر را می توان با اندکی تغییر به نام خود به ثبت رساند . بعضی نرم افزارهای روز دنیا مانند سیستم عامل لینوکس اجازه دسترسی به تمام کاربران خود برای تغییراتی را در سیستم عامل لینوکس می دهد. قانون کپی لفت باعث دسترسی آسان همه به نرم افزار مورد نظر شده که به بهبود  کیفیت ان کمک می کند. از نظر دیگر قانون کپی لفت باعث دسترسی ازاد همه ی افراد به دانش و اثر مورد نظر می شود. اما این قانون به عقیده اینجانب دارای دو جنبه است جنبه اول  که قسمت دسترسی ازاد صاحب اثر به همه افراد و ناشرین برای بهبود خود اثر و دسترسی همه ی افراد به ان است از نظر اخلاقی قابل دفاع می باشد . اما جنبه ی دوم ان که به امکان تغییر اثر مورد نظر و انتشار آن به نام انحصاری خود است از نظر اخلاقی قابل دفاع نمی باشد.

استاد: گفته اید یک وجه آن از نظر اخلاقی قابل دفاع است و یک وجه آن نیست. اینها بیان مدعاست. در هر بحث فلسفی و اخلاقی بیان مدعا شرط لازم است نه کافی. پس از آن باید دلایل خود را برای اثبات مدعایتان بیان کنید. منتظر بیان ادله شما هستم.

دانشجو:  همان طور که قبلا هم گفته شد بحث اخلاقی قانون کپی لفت از دو منظر قابل بحث است قسمت اول آن این است که این قانون اجازه دسترسی به اثر را به صورت رایگان برای همه افراد قرار می دهد که این امکان دسترسی همه افراد به دانش را میسر می کند و حتی در گاهی اوقات به نفع خوده صاحب اثر نیز هست به گونه ای که سیستم عامل لینوکس اجازه دسترسی به سورس و منابع برنامه نویسی خود را برای همه کاربران قرار داده است و کاربران از این طریق میتوانند ایرادات و باگ های این سیستم عامل را رفع کنند این قسمت قانون کپی لفت جنبه مثبت ان است. اما این قانون دارای یک بعد منفی هم است و آن استفاده و تغییر در اثر به نفع خود است . گاهی اوقات بعضی افراد در یک اثر تغییراتی را ایجاد کرده اما شاکله اصلی اثر مربوط به همان شخص اصلی است اما آنها با تغییراتی این اثر را به نام خود به ثبت می رسانند که این جنبه از قانون کپی لفت جنبه منفی آن است.

استاد:  باز هم دارید وضعیت موجود را تبیین می کنید ولی هنوز مشخص نکرده اید چرا اخلاقی است یا نیست. وقتی می توانید بگویید دلیل آوردم که بتوانید یک رفتار را منتسب به یک یا چند اصل اخلاقی کنید و حرفتان را بتوانید در قالب یک استدلال بیان کنید. مثلا:

۱. کپی لفت موجب گسترش دانش و  سود رسیدن به دیگران و کاهش درد ورنج آنها می شود.

۲. هرکاری که موجب سود رسیدن به دیگران و کاهش درد و رنج آنها شود از نظر اخلاقی مجاز است.

پس:  کپی لفت از نظر اخلاقی مجاز است.

شما درواقع مقدمه دوم را نیاورده اید.

دانشجو: ️برای کپی لفت دو جوز استدلال می شود کرد: الف) ۱-کپی لفت باعث انتقال ساده و رایگان اطلاعات و دسترسی همه افراد به دانش می شود.  ۲-دسترسی همه ی فراد به دانش رایگان و افزوده شدن علم یک مهم و هدف است. پس کپی لفت از نظر اخلاقی مجاز است.

ب) ۱- کپی لفت باعث سو استفاده بعضی افراد از زحمت و دست رنج افراد  می شود. ۲-دست رنج و ماحصل تلاش افراد ارزشمند و قابل احترام است. پس کپی لفت از نظر اخلاقی منفی است.

استاد: الان بهتر شد. وقتی که بحث را در چارچوب درستی طرح کنید هم خودتان می دانید چه می خواهید بگویید هم مخاطبتان. همچنین راه برای نقدو بررسی درست باز می شود. اما: در هر دو مورد مقدمه اولتان (صغرای استدلال) درست است ولی مقدمه های دومی تان (کبری) نادرست است چون بیانگر هیچ اصل اخلاقی نیست. برای این که اثبات کنید کاری اخلاقی است باید آن را برسانید به یک اصل اخلاقی. «یک هدف مهم» بیانگر یک ارزش اخلاقی نیست. همچنین «ارزشمند و قابل احترام بودن».مثلا می توانید بگویید دسترسی افراد به دانش رایگان «نوعی شفقت و کمک به دیگران است». شفقت به دیگرانی از نظر اخلاقی درست است. پس کپی لفت و انتقال دانش از نظر اخلاقی درست است.

دانشجو: ️اگر بخواهیم کپی لفت را از منظر اخلاقی بررسی کنیم به خودی خود اخلاقی است و باعث پیشرفت علم می شود زیرا آثار به راحتی در اختیار دیگر افراد قرار میگیرد و دیگران میتوانند تحقیقات و آثار علمی را به راحتی در اختیار داشته باشند. اما برخی افراد با به وجود آوردن اندک تغییراتی حق انحصاری آن اثر را برای خودشان میکنند ودر واقع از آن اثر  سوءاستفاده می کنند. که این گونه برخورد ها اخلاقی نیست.

استاد: مگر هر کاری موجب پیشرفت علم شد اخلاقی است؟ وقتی شما آثار دیگران را بدون اجازه آنها دانلود می کنید و به آنها ضرر وارد می شود می توانید ادعا کنید کارتان اخلاقی است؟

دانشجو: ️منظور من آثاری است که خود صاحب اثر آنرا در اختیار دیگران قرار می دهد و خودش اجازه کپی را می دهد.

استاد: خب اگر خودش در اختیار دیگران بگذارد و اجازه اش را هم بدهد که دیگر از نظر اخلاقی مشکلی ندارد. بحث در جایی است که  بنده کتاب شما را بدون اجازه از شما و بدون پرداخت حق الزحمه آن دانلود کرده ام برای کارهای علمی (نه مثلا چاپ آن برای فروش). آیا این کار اخلاقی است یا خیر.

دانشجو: ️طبیعتا اگر بدون اجازه باشد کاری غیر اخلاقی محسوب می شود.

استاد: چرا غیراخلاقی محسوب می شود وقتی که شخص کتاب را برای مصرف علمی و کمک به دیگران مورد استفاده قرار می دهد؟ شما تصور کنید با دانلود کتابهای علمی توسط دانشجویان کشورهایی که به کتابهای علمی دسترسی ندارند یا پول خرید آن را ندارند چه اندازه سطح علمی کشورها بالا می رود و خیر و منفعت برای همه انسان ها دارد.

دانشجو: ️کپی را در چند بخش باید بررسی کرد:

۱. اینکه این کار با رضایت شخص تولید کننده باشد و این کار برای استفاده درست باشد که در این صورت کاملا بدون اشکال اخلاقی است.

۲. اینکه رضایت تولیدکننده باشد ولی این کار برای سواستفاده و استفاده غیر اخلاقی از محصول باشد که خب مشکل اخلاقی دارد چون هیچ فرد با اخلاقی نه محصولی را برای مقصود غیر اخلاقی تولید میکند و نه محصولی را به قصد استفاده غیر اخلاقی به صورت کپی لفت در می آورد.

۳. اینکه رضایت تولید کننده نباشد و به قصد استفاده غیر اخلاقی از آن کپی لفت اجرا شود.

و نتیجه اینکه کپی لفت را به من نظر بنده باید از منظر وظیفه گرایی نگریست و در صورتی که حق ناشر حفظ شود و برای پیشرفت باشد(نه سوء استفاده) مشکلی ندارد در غیر اینصورت از نظر اخلاقی مشکل دارد چرا که از نظر اخلاقی حق هیچ انسانی نباید ضایع شود شخص تولید کننده ممکن است تمام زندگی خود را خرج آن محصول کرده باشد تا بتواند به نان و نوایی برسد و فردی بدون رضایت و بدون پرداخت حق الزحمه این شخص (چه با نظر حسن و چه با نظر سوء که بدتر از مورد اولیست) بخواهد این محصول را در اختیار عموم قرار بدهد یا به قولی کپی لفت انجام دهد که در اینصورت زحمات شخص تولید کننده از بین میرود و حتی ممکن است باعث ازبین رفتن زندگی او شود  و از محصولات بعدی وی جلوگیری کند.

استاد: کار درستی کردید که مطالب را دسته بندی کردید. این کار به فهم بهتر موضوع کمک می کند و زمینه را برای ارزیابی اخلاق مهیا می کند.  یک فرض چهارم را هم باید اضافه کنید و آن این که شخص بدون اجازه از آثار دیگران استفاده می کند ولی برای استفاده های مفید. مثلا برای کارهای علمی که منفعتش به انسان های زیادی می رسد. چرا این فرض غیراخلاقی باشد؟و سوال دیگر: اگر دیگران (مثلا مردم خیر یا نهادهای دولتی) ضرر صاحبان اثر را جبران کنند آیا باز هم کپی لفت غیراخلاقی است؟

دانشجو: ️کپی لفت چند وجه دارد:

الف) کپی لفت به مثابه ابزاری برای سودجویی: سودجویی در این تعریف تنها به جنبه منفی آن مورد نظر نیست. پس می‌توان گفت کپی اثری اگر بدون هیچ بهبودی و جرح و تعدیلی کپی شود، به نحوی که فقط غایت مادی آن مد نظر باشد، اخلاقی نیست. زیرا حق مولف را زیر پا می‌گذارد، اما جهت مقابل آن را نیز می‌توان از آن جهت مثبت تلقی کرد که اثری با ارزش افزوده‌، تغییرات محتوایی و فرمی عرضه شود که این عمل از نظر اخلاقی بلااشکال است، زیرا زحمت فرد در پیشبرد ایده و اثر مؤلف نباید نادیده انگاشته شود.

ب) کپی لفت برای پیشبرد اهداف علمی، فرهنگی و...:  می‌توان به اخلاقی بودن این قسم اینگونه اذعان کرد که کپی لفت در فضاها و نهادهای اجتماعی اگر منجر به پیشبرد اهداف آن جامعه شود و در خدمت منافع ملی، علمی یا همگانی قرار گیرد، زیرا چه بسا این مهم از اهداف مؤلف نیز باشد که به نحو کلان‌تری تحقق می‌یابد.

ج) قانون کپی لفت ابزاری برای توزیع عادلانه اطلاعات: باتوجه به بروز بودن تحولات علمی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... جوامع کمتر توسعه‌یافته به وسیله قانون کپی لفت می‌توانند مشارکت بهتری در این تحولات داشته باشند و لذا اطلاعات در انحصار افراد خاصی قرار نمی‌گیرد و لذا أین قانون به همین دلیل اخلاقی است.

د) قانون کپی لفت ابزاری برای ایده‌های بهتر و خلاق‌تر شدن مولفان: این قانون چون به رقابت می‌انجامد، مولف می‌داند که اگر اثری ضعیف تولید کند ممکن است از لحاظ اقتصادی موفق نباشد. اما اگر بداند که خلاقیت او می‌تواند ایده‌اش را منحصر کند قطعاّ اثر بهتری را ارائه می‌کند و لذا اخلاقی است، چون قانون کپی لفت منجر به تولید محصولاتی با کیفیت در محتوا و قالب آن می‌شود و مخاطبان از آن رضایت خواهند داشت. درنهایت می‌توان گفت این قانون در اکثر موارد به جز مواردی که صرفاً به متضررشدن مؤلف می‌انجامد غیر اخلاقی است. البته نهادهای دولتی-حاکمیتی یک کشور می‌توانند به وضع قوانینی دیگر برای بهره‌مندی مولف از حقوق مادی باشند تا  صرفاً متکی به سو حاصل از اثر مؤلف نباشد تا بتوان خلل‌های غیراخلاقی کپی‌لفت را نیز جبران کرد.