فرهنگ امروز/ علی مغازه‌ای:
آیین‌های مذهبی در تمام دنیا پیوند عمیق و ناگسستنی با موسیقی دارند. اساسا هیچ آیینی را نمی‌توان یافت که موسیقی یکی از اجزا و عوامل سازنده آن نباشد؛ از جمله این آیین‌ها می‌توان به «آیین قربانی کردن»، «آیین تشرف یا گذرآیین» و «آیین‌های مرتبط با سوگواری‌ها و اعیاد ملی یا مذهبی» در ایران باستان اشاره کرد که همه با موسیقی شکل می‌گیرند. همچنین در یک نگاه باستانشناختی به ادیان و مذاهب در تمام جهان و به طور ویژه فلات ایران که شامل بین‌النهرین تا هند می‌شود، آشکارا می‌بینیم که اکثر تمدن‌ها و مذاهب آیین‌هایی مشابه هم دارند و موسیقی روح این آیین‌ها را تشکیل می‌دهد و به جرات می‌توان گفت اگر موسیقی نبود، این آیین‌ها جان و حیات نداشتند و شاید از ابتدا شکل نمی‌گرفتند. جدا از بحث تاریخی، در کشورهای مذهبی مثل ایران، معمولا همه آیین‌های مذهبی با گونه‌های مختلف موسیقی پیوند دارند و به طور طبیعی برخی از آنها در بازه‌های مختلف زمانی با ساز و موسیقی آمیخته شده‌اند. اگرچه از لحاظ طبقه‌بندی سازها، و کاربرد ساز و آواز در آیین‌های مذهبی محدودیت‌هایی در مقاطع تاریخی مشاهده می‌شود ولی آواز به صورت ویژه و در موارد مشخص سازها بخش‌های اصلی مناسک و آیین‌های ماه‌های رمضان و محرم را بر دوش می‌کشند. مشخص است وقتی در این آیین‌ها از موسیقی صحبت می‌شود، گونه آوازی آن بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اما تعدادی از این آیین‌ها با سازهایی مثل سازهای کوبه‌ای که در دو گونه پوست صداها (ممبرانوفون ها) و خودصداها (ایدیوفون ها) و بادی‌ها (آئروفون ها) در ارتباط ارگانیگ هستند. مثل نقاره کوبی یا نوبت‌زنی یا نوبت نوازی. که در نقاره‌خانه‌ها هم‌زمان با سازهای کوبه‌ای سازهای بادی نظیر سرنا و کرنا نیز همراه شده‌اند. از نمونه‌های معتبر و برجسته این آنسامبل کوچک آیینی به نقاره خانه مشهد در بارگاه امام رضا یا نقاره خانه کرمان که اخیرا گشایش یافته یا نقاره خانه شاهچراغ در شیراز یا آستانه حضرت معصومه یا آستانه اشرفیه می‌توان توجه داد. البته در تاریخ ایران اسلامی نمونه‌های زیادی از این نقاره‌خانه‌های محلی وجود داشته که از آن حاکمان محلی بوده. در ارتباط با تاریخ، نقاره‌کوبی یا نوبت‌نوازی و گروه نوبت‌کوبی در استاد به یک روایت تاریخی اشاره شده است. اینگونه که در اصل مبدا گروه نوازندگان نقاره‌خانه مشهد توسط شاه‌سلطان حسین بایقرا به ایران آورده شده است. روایت شده که او وقتی برای زیارت به مشهد مقدس آمده در مسیر بازگشت می‌گوید: «پادشاه واقعی امام رضا (ع) است» و گروه نوازندگان خود در ایران و مشهد را به بارگاه امام رضا (ع) تقدیم می‌کند. در کنار این آیین ما آیین‌های سحری‌خوانی و سحری‌نوازی را در مناطقی از ایران داریم که خوانندگان و نوازندگان پیش از اذان صبح با اجرای موسیقی و مناجات‌خوانی، مومنان را به منظور تناول غذای سحری و آماده شدن برای روزه‌داری از خواب بیدار می‌کردند. و درست در پی چنین مراسمی به وقت اذان باز صدای موذن را با بانگ رسا از مناره‌ها بدون هیچ ابزار صوتی الکترونیکی مزاحم، شنیده می‌شده که با زیبایی هر چه تمام و به صورتی هنری و عارفانه مومنان را به نیایش با خداوند رحمان دعوت می‌کردند. صوت و ترتیل قرآن در مساجد نیز خود حکایتی دیگر است و نیازی به بیانش نیست. در مناسک شب‌های قدر و احیا هم به صورتبندی‌های مختلف و مفصل موسیقی نقش‌آفرین است و خود بحثی جداگانه دارد. اما برجسته‌ترین آیین مذهبی در مذهب شیعیان جهان به خصوص در ایران مناسک سوگواری دهه اول ماه محرم است که مومنان در زنده نگاه داشتن واقعه تاریخی قیام امام حسین از گونه‌های مختلف موسیقی استفاده‌های هنری و اعتقادی توامان می‌برند و هر ساله به نوعی بزرگ‌ترین آیین غمگسارانه جهان را به حرکت در می‌آورند. این آیین برجسته خود به عنوان نماد و اساس هویت شیعه در کل جهان بدل شده است اما باز می‌بینیم نقش ساز و آواز تا به جایی در این مراسم رفیع است که با حذف آن برگزاری این آیین با چنین ابعاد چشمگیری بر کسی متصور نیست. از دیگر سو مولودخوانی، چاوشی و چاوش‌خوانی‌ها، پرده‌خوانی‌ها و از همه مهم‌تر تعزیه و تعزیه خوانی در طور چند صد سال اخیر و به طور مشخص از صفویان به این سو، تاثیر دوسویه بر موسیقی و فرهنگ و مذهب داشتند. می‌دانیم که در مقاطعی از تاریخ بحث محرمات در حیات و تداوم موسیقی بسیار نقش داشته است و در این مقاطع بستر مذهب خود پناهگاه موسیقی محسوب شده و هنرمندان و موسیقیدانان و اهل ادب و فرهنگ توانستند اساس علم و هنر موسیقی را در سپر دین و مذهب حفاظت کنند.
اما از این مقدمات که بگذریم، مساله اصلی این است که ما باید بین کاربرد و کارکرد این عناصر و صورتبندی موسیقی تفکیک قائل شویم. هر انسانی می‌تواند از موسیقی کاربرد یا مصرف شخصی داشته باشد که می‌تواند شامل مناجات یا ترانه‌های عاشقانه را شامل شود. مثل نیایش‌های شخصی کاربرد خصوصی دارد و هر کسی می‌تواند در هر دین و مذهب و مرامی هم که باشد از کاربرد موسیقی بهره بجوید ولی همین موسیقی وقتی به شکل سمبلیک و آیینی در یک جای مشخص با یک گروه اجرا می‌شود کارکرد ایدئولوژیک پیدا می‌کند.
کارکردهای ایدئولوژیکی که ما با استفاده از سازهایی مانند سازهای کوبه‌ای در سوگواری‌ها و آیین‌های مذهبی و آیین‌های تشرف استفاده می‌کنیم به این سازها وجه قدسی می‌دهد. به این ترتیب کارکرد آنها از حوزه شخصی و هنری به حوزه مذهبی و معرفتی تغییر ماهیت می‌دهد. موسیقی‌های مذهبی ما در مناسبت‌های مختلف کارکردهای متفاوتی پیدا می‌کنند که می‌توانیم در مناسبت‌های متفاوت آنها را از دو بعد کاربردی و کارکردی مورد ارزیابی مفصل قرار دهیم.
روزنامه اعتماد