به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)-نشست معرفی و بررسی کتاب «عدالت و سیاست، مصاحبه تاریخ شفاهی با احمد صدر حاج سید جوادی» با حضور قربانعلی کناررودی، تدوین‌گر این اثر، غلامرضا عزیزی، سندپژوه و علی‌محمد طرفداری، تاریخ‌پژوه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.

کناررودی در این نشست کلیاتی درباره ماهیت کتاب ارائه و اظهار کرد: پروژه تاریخ شفاهی این کتاب از اردیبهشت 96 آغاز شد. کار اصلی مصاحبه و پیاده‌سازی این اثر توسط همکاران اداره تاریخ شفاهی صورت گرفت و پس از آن پروسه تدوین کتاب آغاز شد. در فرایند تدوین مجبور بودیم به فایل اصلی مصاحبه مراجعه کنیم، چون برخی مطالب ناخوانا یا غیرقابل فهم بود. بنابراین با مراجعه به فایل اصلی، بار دیگر مصاحبه شنیده، پیاده و مکتوب شد و اصلاحات لازم به عمل آمد.

وی افزود: پس از انجام این کار تدوین شروع شد و پس از پایان تدوین و مقابله آن با متن قبلی این اثر با نظر شورای پژوهشی پژوهشکده اسناد برای انتشار ارائه و در نهایت در اسفند 96 منتشر و روانه بازار کتاب کشور شد.

این نویسنده ضمن قدردانی از مصاحبه‌کننده‌های این اثر، نقدی را نیز متوجه نوع کار آنها کرد و گفت: در این اثر دو مصاحبه‌گر در دو زمان جداگانه با مرحوم سید جوادی مصاحبه کرده بودند. همین موضوع باعث شده بود بعضی از سوالات و پاسخ‌ها تکراری و مشابه باشند. بنابراین ما برای حذف این سوال و جواب‌های مشابه با یک چالش روبه‌رو شدیم، این‌که با آنها چه کنیم؟ آنها را از متن حذف کنیم که در این صورت کمی دور از انصاف بود چراکه برای آن زحمت کشیده شده بود و یا این‌که اجازه دهیم تمام این سوالات و پاسخ‌های تکراری در متن باقی بمانند و در مقدمه درباره آن توضیح دهیم.

کناررودی ادامه داد: نقد دیگری که بر مصاحبه‌گرها وجود دارد این است که برخی از سوالات، سوالات روتین بودند، درحالی‌که برخی سوالات لازم و ضروری پرسیده نشده است. علت آن هم این است که دو مصاحبه‌گر در دو زمان مختلف مصاحبه را انجام داده‌اند. معتقدم یا مصاحبه‌گر باید یک نفر باشد و یا تدوین‌گر کار مصاحبه را نیز انجام دهد. وقتی تدوین‌گر و مصاحبه‌گر یک نفر باشد به تمام زوایای مختلف شخص مصاحبه‌شونده نفوذ پیدا می‌کند و در نتیجه قضاوت بهتر، درست‌تر و در نتیجه تدوین بهتری از مصاحبه را ارائه می‌دهد.

وی با اشاره به عنوان کتاب «عدالت و سیاست، مصاحبه تاریخ شفاهی با احمد صدر حاج سید جوادی» عنوان کرد: زنده‌یاد سیدجوادی فردی تأثیرگذار و مهم در دو حوزه دادگستری و سیاست بود، بنابراین عنوان «عدالت و سیاست» برای این کتاب انتخاب شد تا گویای هر دو وجه این شخصیت باشد. این کتاب حاصل 9 جلسه مصاحبه با مرحوم سید جوادی بود و به همین دلیل در 9 فصل تنظیم شد.

قاعده‌ای برای گویاسازی متن‌های تاریخ شفاهی وجود ندارد

عزیزی نیز در این نشست به نقد ساختار کتاب «عدالت و سیاست» پرداخت و گفت: سازمان اسناد همواره در بین افرادی که در حوزه تاریخ شفاهی فعالیت می‌کردند متهم به کم‌کاری بوده و این عقب بودن و کم‌کاری سال‌های سال به‌عنوان یک نقطه ضعف برای سازمان مطرح می‌شده است. اما در دو سال اخیر حدود یک‌هزار مصاحبه در حوزه تاریخ شفاهی صورت گرفته است. بنابراین به عقیده من در حال حاضر با توجه به حجم بالای مصاحبه‌ها این‌که مصاحبه‌گر و تدوین‌گر یک نفر باشد امکان‌پذیر نیست‌ بلکه باید کاری کرد تا فاصله بین مصاحبه و تدوین کمتر شود.

وی در ادامه به موضوع گویاسازی متن‌های تاریخ شفاهی اشاره و عنوان کرد: در حال حاضر سه شیوه گویاسازی وجود دارد؛ گروهی متن را براساس اسامی اشخاص گویاسازی می‌کنند. دسته‌ای دیگر آنهایی هستند که چیزهایی را که نمی‌دانند گویاسازی می‌کنند و دسته سوم در حد وسط حرکت می‌کنند. متأسفانه هنوز هیچ قاعده مشخصی برای گویاسازی متن‌های تاریخ شفاهی وجود ندارد. دکتر کناررودی در این کتاب به شیوه گروه سوم گویاسازی کرده‌اند.

این سندپژوه افزود: طرفداران روش تدوین‌گر این کتاب معتقدند استفاده از این شیوه کار خواننده را تسریع و تسهیل می‌کند. اما منتقدانی مانند من معتقدند این کار هیچ اطلاعی به علم نمی‌افزاید و تنها حجم کتاب را افزایش می‌دهد. یکی دیگر از ایرادهای کتاب این است تدوین‌گر از کنار برخی اسامی به راحتی گذشته و توضیحات کاملی درباره آنها ارائه نداده است. البته این ایراد بیشتر متوجه مصاحبه‌گر است چون او باید خودش را جای خواننده کتاب بگذارد و سوالاتی که ممکن است برای او ایجاد شود را از مصاحبه‌شونده بپرسد.



عزیزی با بیان این‌که منابع تاریخ شفاهی که منتشر می‌شود ارزش مضاعفی را تولید می‌کند، گفت: این آثار برخاسته از دیدگاه و زاویه دید مصاحبه‌شونده است و می‌تواند به‌عنوان یک منبع برای تحقیق‌های عادی مورد استفاده قرار گیرد و همچنین باید مانند تمام منابع تاریخی دیگر مورد نقد و راستی‌آزمایی قرار گیرد.

وی در ادامه ایرادهایی از این کتاب را برشمرد و عنوان کرد: تکرار در فهرست اعلام، ایرادهای چاپی و نادیده گرفته شدن ترتیب و توالی صفحات در نمایه برخی از نقص‌های این کتاب است. علاوه بر این موارد منطق آوردن عکس‌ها در کتاب نامفهوم است، ضمن این‌که منابع این عکس‌ها نیز آورده نشده است.

تاریخ شفاهی در ایران اپیدمی شده است

طرفداری در این نشست ابتدا به بیان نکاتی درباره تاریخ شفاهی پرداخت و عنوان کرد: نکته اول که باید بیان شود این است که بحث‌های زیادی پیرامون تاریخ شفاهی وجود دارد، من به‌عنوان یک مورخ بدون این‌که قصد ارزش‌گذاری داشته باشم، معتقدم هر داده‌ای که ارزش تاریخی دارد به هر شکل و شیوه‌ای ثبت شود، مفید و ضروری است. کشور ما کشور اپیدمی‌هاست و تاریخ شفاهی نیز یکی از موضوعاتی است که در ایران اپیدمی شده و مراکز بسیاری در این راستا شکل گرفته است. ایراد این‌جاست که در این اپیدمی برخی موضوعات جدی به فراموشی سپرده می‌شود.

وی افزود: نکته دیگر این است که در این آثار (تاریخ شفاهی) می‌توان مدون، مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده را نقد کرد. اما نقد مصاحبه‌کننده جدی‌تر است چرا که نقش محوری دارد. معتقدم بهترین مدون اثر، مصاحبه‌کننده است، چراکه شاهد زنده مصاحبه بوده و نکات را بهتر درک و فهم کرده است.

این تاریخ‌پژوه نشر الکترونیک را بهترین راهکار برای در دسترس قرار دادن مصاحبه‌های تاریخ شفاهی برای مخاطبان دانست و گفت: نشر الکترونیک تیراژ بسیار بالایی دارد، سرعت کار را افزایش می‌دهد و هزینه‌های چاپ را پایین می‌آورد.

وی ادامه داد: نکته دیگر این‌که خاطرات یا تاریخ شفاهی ماهیتا حامل یک نوع نگاه هستند و در نتیجه نمی‌توانند بی‌طرف باشند. گرفتاری که در تاریخ مدرن داریم این است که تاریخ‌نگاری مدرن تقریبا در سراسر جهان با ایدئولوژی ملی‌گرایی ممزوج شده است. این ملی‌گرایی ذهنیت انسان را از بی‌طرف بودن خارج می‌کند. ما در سطح ملی این نگاه را هم به‌صورت آکادمیک و هم در تاریخ‌نگاری فردی داریم.

طرفداری همچنین نکاتی را درباره کتاب «عدالت و سیاست» بیان کرد که به گفته خود ارزش مورخانه دارد. وی در این‌باره اظهار کرد: یکی از این نکات زندگی اولیه آن مرحوم است که در زمانه‌ خود با افراد بسیاری هم‌دوره بوده است و طبیعتا تحولات و روایت‌هایی که بیان می‌کند همزمان و متقارن با دیگر افراد حاضر در عصر اوست و با آن یک هم‌پوشانی غیرارادی دارد. افزون بر این در لابه‌لای مطالب این کتاب نکاتی وجود دارد که برای روزگار ما ارزش اسنادی دارد، نکات ارزشمندی درباره خاستگاه اشراف و روحانیون بیان شده است، فضای سیاسی محیط‌های دانشگاهی دهه 30 را برای خواننده ترسیم می‌کند، به بیان تحولات دستگاه قضایی و تأثیرپذیری مسائل اقتصادی از فضای سیاسی می‌پردازد. اما یکی از نکاتی که مصاحبه‌کننده به راحتی از کنار آن گذشته، بحث دایره‌المعارف تشیع است که مرحوم سید جوادی نقش بسیار مهمی در تهیه و تدوین آن داشته است.