فرهنگ امروز / حسین متـقی: 

محمّد فؤاد سزگین (Fuat Sezgin)، شرق شناس مسلمان و پژوهشگر پرتلاش در سال  ۱۹۲۴م در استانبول متولّد شد، وی ابتدا وارد دانشکده هندسه استانبول شده ولی مدّتی بعد آن را باب میل خود ندید و پس از اندک زمانی با مؤسّسه شرق شناسی وابسته به دانشگاه استانبول که آن روزها تحت ریاست شرق شناس برجسته هلموت ریتّر قرار داشت، آشنا شده به تحصیل در آن دانشگاه پرداخت. وی با تلاش مستمر توانست در ۱۹۴۷م در سن ۲۳ سالگی مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته مطالعات شرق‌شناسی و به‌دنبال آن، دکترای خود در رشته علوم اسلامی پژوهش‌های ایرانی و فلسفه را در ۱۹۵۰م اخذ کند[۱]. این پژوهشگر بنا به دلائل سیاسی در سال ۱۹۶۰م به آلمان مهاجرت کرد و اینک بیش از ۵۰ سال است که در برخی دانشگاه‌های آلمان به تدریس و نیز در مؤسسه تاریخ علوم عربی ـ اسلامی[۲] خود که وابسته به دانشگاه فرانکفورت است، به تحقیق در میراث مکتوب مسلمانان، اشتغال داشته است.

تاریخ نگارش‌های عربی

دکتر فؤاد سزگین، از همان سالهای نخستین ورود به آلمان (۱۹۶۱م) با این نیت که کار سترگِ کارل بروکلمان با نام تاریخ ادبیات عرب[۳] (GAL) را با افزودن دستنویس‌های موجود در کتابخانه‌های استانبول، دنبال و تکمیل نماید، نگارش کتابشناسی کم‌نظیر و ارزنده خود با نام تاریخ نگارشهای عربی[۴] (GAS) را شروع کرد، لیکن در اثنای چاپ جلد نخست، از آن تصمیم منصرف و کار خود را به نحو مستقل پی‌گرفت و اینک با چاپ دوازدهمین جلد کتاب، مرحله نخست کار وی وارد مراحل پایانی شده است که اختصاص به معرفی کتابشناختی آثار و نگاشته های عربی تا حدود سال ۴۳۰هـ. است. دوره دوم اختصاص به معرفی آثار عربی نگارش یافته از سال ۴۳۰هـ.  تا سده ۱۱هـ. و دوره سوم نیز سده ۱۱هـ به بعد شامل خواهد بود.

شیوه نگارش کتاب تاریخ التراث العربی به ترتیب موضوعی است. مؤلف در آغاز هر علم است، ابتدا مقدمه‌ای راجع به پیشینه پژوهشی غربی و شرقی آن دانش نموده و سپس به‌ترتیب سال وفاتِ مؤلفان پیش از سال ۴۳۰هجری (یا دوره حیاتِ وی) و به دنبال آن، به ترتیب الفبا به آثار آنان پرداخته و ضمن توضیح کوتاه درباره مؤلفان، به تفصیل به معرفی می‌پردازد. در معرفی مؤلف و آثار به منابعی که از آن استفاده شده نیز اشاره می‌کند و در موضوعاتی که مستقیماً با تاریخ علوم ربط دارند فصلی را با عنوان "منابع" می‌آورد. در این بخش، هر علم را پیش از آنکه وارد فرهنگ عربی ـ اسلامی شود، به تفصیل بحث می‌کند. بیشتر این منابع یونانی، سریانی، هندی، و ایرانی هستند و در ذیل نام مؤلفان به‌ترتیب شرح حال مؤلفان، تألیف‌ها، شرح‌ها و ترجمه‌ها، تلخیص‌ها، گزیده‌ها، و ردیه‌های نوشته شده بر آن آثار را به تفصیل می‌آورد و در ضمن آن به نسخ خطی آن آثار نیز در کتابخانه و احیاناً اگر هم چاپ شده باشد با جزئیات اشاره می‌نماید، حتّی احیاناً اگر درباره یکی از نسخه‌ها یا آثار وابسته به آن اثر مقاله‌ای در مطبوعات به هر زبانی منتشر شده است، رفرنس داده شده است.

مشخصات کتاب‌شناختی این اثر، چنین است:

Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS), (Band I-XV); Leiden, E. J. Brill, ۱۹۶۷-۲۰۱۰.

Erster Bd.: ۱۹۶۷, XIV+۹۳۶ pp.

Zweiter Bd.: ۱۹۷۵, XII+۸۰۸ pp.

Dritter Bd.: ۱۹۷۰, XX+۴۹۸ pp.

Vierter Bd.: ۱۹۷۱, XI+۳۹۹ pp.

Fünfer Bd.: ۱۹۷۴, XV+۵۱۵ pp.

Sechster Bd.: ۱۹۷۸, XV+۵۲۱ pp.

Siebenter Bd.: ۱۹۷۹, XIII+۴۸۶ pp.

Achter Bd.: ۱۹۸۲, XIII+۳۸۹ pp.

Neunter Bd.: ۱۹۸۴, XIII+۴۰۶ pp.

Zhenter Bd.: ۲۰۰۰, XXX+۶۳۴ pp.

Elfter Bd.: ۲۰۰۰, VIII+۷۱۶ pp.

Swölfter Bd.:  ۲۰۰۰, XVI+۴۴۷ pp.

تاریخ نگارش‌های عربی (مجلّدات ۱-۱۵)، لیدن، مؤسّسه انتشاراتی ای. جی. بریل، ۱۹۶۷-۲۰۱۰، وزیری، آلمانی.

ـ جلد نخست: علوم قرآن (قراآت و تفسیر)، حدیث، تاریخ، فقه، عقاید و تصوّف، ۱۹۶۷،۱۴+۹۳۶صص.

ـ جلد دوم: شعر و آثار منظوم، ۱۹۷۵، ۱۲+۸۰۸صص.

ـ جلد سوم: پزشکی، داروسازی، جانورشناسی و دام‌پزشکی، ۱۹۷۰، ۲۰+۴۹۸صص.

ـ جلد چهارم: کیمیا، شیمی، گیاه‌شناسی و کشاورزی، ۱۹۷۱، ۱۱+۳۹۹صص.

ـ جلد پنجم: ریاضیات (هندسه، جبر و حساب)، ۱۹۷۴، ۱۵+۵۱۵صص.

ـ جلد ششم: ستاره‌شناسی (نجوم و هیئت)، ۱۹۷۸، ۱۵+۵۲۱صص.

ـ جلد هفتم: اختربینی (احکام نجوم )، قیافه‌شناسی، علم اصول و فرق، ۱۹۷۹، ۱۳+۴۸۶صص.

ـ جلد هشتم: لغت‌شناسی و فرهنگ‌نامه‌ها، ۱۹۸۲، ۱۳+۳۸۹صص.

ـ جلد نهم: دستور زبان و ادبیات عرب (صرف، نحو و ...)، ۱۹۸۴، ۱۳+۴۰۶صص.

ـ جلد دهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و بحث‌های نظری (۱)، ۲۰۰۰، ۳۰+۶۳۴صص.

ـ جلد یازدهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و بحث‌های نظری (۲)، ۲۰۰۰، ۸+۷۱۶صص.

ـ جلد دوازدهم: نقشه‌نگاری، جغرافیای ریاضی و چاپ برگردان (فاکسیمیلیه) نقشه‌ها، ۲۰۰۰، ۱۶+۴۴۷صص.

ـ جلد سیزدهم[۵]: جغرافیای ریاضی و نقشه‌نگاری (مؤلفان و احوال دانشمندان)، ۲۰۱۰م (؟)؛ کتاب با مقدمه‌ای درباره کشف احتمالی آمریکا توسط ملوانان عرب و دریانوردان مسلمانقبل از کلمبوس می‌پردازد. در این جلد اسنادی ارائه گردیده که نشان می‌دهد قاره امریکا پیش. از کشف <کریستف کلمبوس> برای مسلمانان کاملاً شناخته شده بود.

ـ جلد چهاردهم[۶] و پانزدهم (چاپ نشده است)؛ این دو جلد گویا به موضوعاتی نظیر جغرافیای انسانی، جغرافیای شهری، سفرنامه‌ها و فرهنگ‌های جغرافیایی اختصاص خواهد داشت.

Geschichte des Arabischen Schrifttums, Gesamtindices zu Band I-IX, Frankfurt, Institut für Geschichte der Arabisch – Islamischen Wissenschaften, ۱۹۹۵, ۶۰۴ p.

فهرست راهنمای کلّی تاریخ نگارش‌های عربی )مجلدات ۱-۹)، فرانکفورت، مؤسّسه تاریخ علوم عربی ـ اسلامی، ۱۹۹۵، ۶۰۴ص.

  ترجمه‌های  تاریخ نگارشهای عربی

الف) ترجمه عربی

۱) ابوالفضل، فهمی و محمود فهمی حجازی:

تاریخ التراث العربـی (جلد۱)

قاهره: الهیئة المصریة العامّة للتألیف و النشر، ۱۹۷۱م، وزیری بزرگ.

جلد نخست: منابع عمومی، علوم قرآن و علوم حدیث، ۵۶۸ص.

۲) ابوالفضل، فهمی و محمود فهمی حجازی:

تاریخ التراث العربـی (مجلّدات ۱-۲)

قاهره: الهیئة المصریة العامّة للکتاب، ۱۹۷۷-۱۹۷۸م، وزیری بزرگ.

جلد نخست: علوم قرآن، علم حدیث و تاریخ­نگاری (تدوین تاریخ)، ۱۹۷۷م، ۶۵۱ص.

جلد دوم: فقه، عقاید و تصوّف، ۱۹۷۸م، ۵۲۰ص.

۳) حجازی، محمود فهمی؛ عبدالله بن عبدالله حجازی؛ عرفه مصطفی و مازن یوسف عماوی:

 تاریخ التراث العربـی (مجلّدات ۱، ۲، ۴، ۵، ۸)، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی (ره)، چاپ دوم (افست) ۱۴۱۲ [چاپ اوّل: الریاض، ۱۴۰۱-۱۴۰۸/۱۹۸۱-۱۹۸۸]، وزیری.

ـ [جلد صفر] مقدّمه: مجموعه‌های دست‌نویس‌های عربی در کتابخانه‌های جهان، [چاپ اوّل ۱۴۰۲ /۱۹۸۲]، ۲۸۱ص.

ـ جلد نخست (بخش۱): علوم قرآن و حدیث، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۵۰۷ص.

ـ جلد نخست (بخش۲): تاریخ‌نگاری (تدوین تاریخ)، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۳۱۰ص.

ـ جلد نخست (بخش۳): فقه، [چاپ اوّل: ۱۴۰۳ /۱۹۸۳]، ۴۰۰ص.

ـ جلد نخست (بخش۴): عقاید و تصوّف، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۵۸۴ص.

ـ جلد دوم (بخش۱): شعر (پیش‌گفتار و مطالعات)، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۱۷۴ص.

ـ جلد دوم (بخش۲): شعر (عصر جاهلی)، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۳۷۱ص.

ـ جلد دوم (بخش۳): شعر (عصر صدراسلام، بنی‌امیه و شعرای مُخَضْرمین)، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۲۶۹ص.

ـ جلد دوم (بخش۴): شعر (عصر عباسی تا حدود ۴۳۰هـ)، [چاپ اوّل ۱۴۰۳/۱۹۸۳]، ۲۸۸ص.

ـ جلد دوم (بخش۵): شعر (باقیمانده عصر عباسی، شعرای مصر، مغرب و آندلس به انضمام فهارس جلد دوم)، [چاپ اوّل ۱۴۰۴/۱۹۸۴]، ۳۳۱ص.

ـ جلد سوم (دو بخش): در سال ۲۰۰۹م منتشر شده است.

ـ جلد چهارم: علوم غریبه، کیمیا، گیاه‌شناسی و کشاورزی، [چاپ اوّل ۱۴۰۱/۱۹۸۱]، ۵۹۲ص.

ـ جلد پنجم: ریاضیات، چاپ اوّل: الریاض، ۱۴۲۳/۲۰۰۲، ۶۰۷ص.

ـ جلد ششم: ستاره شناسی، در سال ۲۰۰۸م منتشر شده است.

ـ جلد هفتم: احکام نجوم و آثار علوی، در سال ۱۹۹۰م منتشر شده است..

ـ جلد هشتم (بخش۱-۲): لغت‌شناسی و فرهنگ‌نامه‌ها، [چاپ اوّل ۱۴۰۸/۱۹۸۸]، ۷۲۵ص.

ـ جلد نهم: چاپ نشده است.

ـ جلدهای دهم تا دوازدهم: چاپ نشده است.

ب) ترجمه فارسی

۱) پهلوان، چنگیز:

تاریخ نگارش­های عربی ـ ۱: کتابخانه­ها و مجموعه­های نسخه­های خطّی عربی در جهان، همراه با کتاب­شناسی علوم قرآنی، حدیث، تاریخ­نگاری، تاریخ و ادبیات، فقه، کلام و تصوّف(جلد۱)

تهران: انتشارات معارف، ۱۳۶۶ش، وزیری، ۵۴۳ص.

۲) مؤسّسه نشر فهرستگان، زیرنظر احمدرضا رحیمی ریسه:

تاریخ نگارش‌های عربی (مجلّدات ۱-۴)[۷]، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات و به اهتمام خانه کتاب، ۱۳۸۰، وزیری.

ـ جلد نخست: قرآن [کریم]، حدیث، تاریخ، فقه، عقاید و تصوّف، ۱۰۳۶ص.

ـ جلد دوم: شعر [و آثار منظوم]، ۹۹۵ص.

ـ جلد سوم: پزشکی، داروسازی، جانورشناسی و دام‌پزشکی، ۵۳۲ص.

ـ جلد چهارم: کیمیا، شیمی، گیاه‌شناسی و کشاورزی، ۴۲۲ص.

ترجمه حاضر این مزیت را داراست که مستقیماً از روی متن آلمانی به فارسی برگردانده شده است. در مقدمه ترجمه فارسی اثر، آمده که مؤلّف در اجازه نامه خود، از ترجمه اثر خویش به زبان عربی خشنود نبوده و ترجمه فارسی اثر خویش را منوط به عدم استفاده از ترجمه­ی عربی آن کرده است!

    استدراکات تاریخ نگارشهای عربی

۱) یاسین، حکمت بشیر:

"استدراکات علی کتاب تاریخ التراث العربی فی کتب التفسیر".

نگـ . مجلّه البحوث الاسلامیة للجامعة الاسلامیة (المدینة المنوّرة): ش ۶۷-۶۸، ۱۴۰۵هـ ., صص ۸۶-۹۸ و ش۶۹-۷۰, ۱۴۰۶هـ ., صص ۶۵-۷۹.

۲) یاسین، حکمت بشیر؛ نجم عبدالرحمن خلف؛ محمّد أبوبکر بن علی و حسین بن قاسم بن محمّد النعیمی:

استدراکات علی تاریخ التراث العربـی (مجلّدات ۱-۸)

عربستان: دار ابن الجوزی، ذوالقعده ۱۴۲۲ هـ .، وزیری.

ـ جلد نخست:  استدراکات بخش قراآت، ۲۸۵ص.

ـ جلد دوم: استدراکات بخش تفسیر و علوم قرآن، ۵۴۱ص.

ـ جلد سوم: استدراکات بخش عقاید، ۳۷۷ص.

ـ جلد چهارم: استدراکات بخش علم حدیث، ۶۳۳ص.

ـ جلد پنجم: استدراکات بخش فقه، ۳۶۲ص.

ـ جلد ششم: استدراکات سیره و تاریخ، ۵۲۱ص.

ـ جلد هفتم: استدراکات بخش شعر (آثار منظوم) و لغت­شناسی (فقه اللغه)، ۳۷۰ص.

ـ جلد هشتم: استدراکات بخش کیمیا، علوم غریبه، گیاه­شناسی، کشاورزی، اختربینی و احکام نجوم، ...؛ ۲۴۹ص.

۳) خلف، نجم عبدالرحمن:

استدراکات علی تاریخ التراث العربـی لفؤاد سزکین فـی علم الحدیث.

بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، ۱۴۲۱هـ ./۲۰۰۰م، وزیری، ۶۶۴ص.

نقد و بررسی تاریخ نگارشهای عربی

۱.   کار سزگین محدود به زبان عربی است و فاقد منابع فارسی و ترکی و احیاناً زبان‌های دیگر اسلامی است.

۲.   محدودی کار وی از آغاز تا سال ۴۳۰هـ است ولی البته آثار وابسته از این شمول زمانی استثناء شده است.

۳.   نسبت به میراث مکتوب شیعه کم لطفی شده است و البته آقای مدرسی با نوشتن کتاب میراث مکتوب شیعه در سه قرن نخستین تا حدودی نقص این اثر را برطرف و تکمیل کرده است؛ هر چند که استاد مدرسی در آن اثر عملاً تا ۳۲۹هـ فراتر نرفته است؛ و از آنجا که کار سزگین تا حدود ۴۳۰هـ است، یعنی فاقد تکمله یکصد سال دیگر است.

۴. نسبت به بروکلمان غنی است ولی فاقد هزاران داده‌های مخطوطاتی است که فهرست‌های نسخ خطی جدید ارائه شده است.

۵.  نقدهای متعددی به زبان‌های مختلف در مطبوعات بر این اثر نوشته‌اند.

باید افزود افزون بر انتشار بیش از ۲۰ شماره از نشریه مجله تاریخ علوم عربی و اسلامی، صدها جلد کتاب در موضوعات جغرافیای اسلامی، جهان اسلام در سفرنامه های خارجی،ریاضیات و نجوم اسلامی، طب اسلامی، فلسفه اسلامی، علم موسیقی در اسلام، علوم طبیعی در اسلام، سکه شناسی جهان اسلام، تاریخ نگاری و طبقه بندی علوم در اسلام و معماری اسلامی، از دیگر فعالیتهای مؤسسه تاریخ علوم در فرانکفورت بوده است.

پی نوشت:

[۱] . در مقاله احمد کامل درویش با عنوان نقد "تاریخ التراث العربی لفؤاد سزکین" (رک. مجلّة المسلم المعاصر، ش۱۱، رجب ۱۳۹۷، ص۲۰۹) موضوع رساله دکتری وی صحیح بخاری بوده است.

[۲]. Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften.

[۳]. Geschichte der Arabischen Literatur.

[۴]. Geschichte des Arabischen Schrifttum.

 [۵] . در نسخه آزمایشی دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی (روی خطی) آمده که جلد سیزدهم اختصاص به موضوع فلسفه و منطق دارد.

[۶] . همچنین در همان مصدر آمده که جلد چهاردهم اختصاص به آشنایی با تاریخ دانش و شناخت در کشورهای اسلامی دارد

[۷] . تاکنون، تنها چهار مجلّد از ترجمه فارسی تاریخ نگارش‌های عربی منتشر گردیده است.

منبع: بساتین