به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ واسیلی بارتولد، مستشرق برجسته روسی، عضو فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی سابق، ایرانشناس، اسلام‌شناس و ترک‌شناس در زمان حیات خود لقب «شیخ المستشرقین» گرفته بود. بارتولد طی ۴۲ سال فعالیت علمی در حدود ۶۷۰ عنوان اثر نوشتاری اعم از جستار و تحقیق، نقد کتاب و تعلیق برجای گذاشت. برخی از نوشته‌های او پس از درگذشت وی چاپ شد، برخی هم در زمان حیات به زبان‌های آلمانی، انگلیسی، فارسی، عربی، ترکی، قرقیزی و تاتاری ترجمه شد.
بارتولد، مورخی مجهز به زبان‌های شرقی
تاریخ، باستانشناسی، سکه‌شناسی، جغرافیای تاریخی، زبان و ادبیات و ادیان حوزه‌های متنوعی است که بارتولد به تحقیق و پژوهش درباره آن پرداخته است اما علاقه اصلی او تاریخ و جغرافیای آسیای میانه بود. او با زبان‌های شرقی آشنایی داشت و در زمینه نسخه‌شناسی هم آموزشی اساسی دیده بود. مینورسکی در این باره می‌نویسد: «ویژگی اصلی بارتولد آن بود که وی یک نسخه‌شناس غربی نبود که دستی نیز در تاریخ داشت، بلکه مورخی بود مجهز به زبان‌های شرقی.» بارتولد نیز در زندگینامه خود می‌نویسد: «برای من کاملا طبیعی می‌نمود که یک شرق‌شناس-مورخ روسی به منطقه‌ای جلب شود که از لحاظ جغرافیایی و تاریخی بیشتر از ممالک شرقی به روسیه نزدیک باشد، منطقه‌ای که در آن یک پژوهشگر روس به موادی دسترسی داشته باشد که کمتر در دسترس یک پژوهشگر اروپای غربی است.»
بارتولد نخستین کسی است که بررسی تاریخ آسیای میانه را بر یک بنیان محکم پژوهشی استوار کرد و در واقع این شعبه از مطالعات شرقی را پایه گذاشت. وی در بررسی تاریخ و فرهنگ ایران و همچنین نسخه‌شناسی فارسی نیز سهم به‌سزایی داشت. او در بررسی تاریخی جغرافیایی ایران، داده‌های باستانشناختی و مکتوب مربوط به هر یک از ولایات تاریخی ایران از دوره باستان تا دوره جدید را به نحوی روشمند موضوع بررسی قرار داده است. بارتولد در تحقیقاتش علاوه بر منابع مکتوب از داده‌های باستانشناسی نیز استفاده می‌کرد. هرچند پربارترین آثار او بر اساس بهره‌برداری از منابع مکتوب عربی، فارسی و ترکی صورت گرفت.
ترجمه آثار خاورشناس روسی به فارسی
واسیلی بارتولد، خاورشناس شهیر روسی، پژوهش‌های گسترده در حوزه تاریخ به ویژه تاریخ اقوام ترک، ایرانی و اسلام منتشر کرد. آثارش به دلیل اهمیت و ارزش به زبان‌های گوناگون از جمله فارسی ترجمه شده است. ۱۰ اثر از میان آثار بارتولد به فارسی برگردانده شده است. نخستین اثر بارتولد در بیش از ۸۰ سال قبل ترجمه شد. «آبیاری در ترکستان»؛ «تاریخ ترک‌های آسیانه میانه»؛ «تاریخ تمدن اسلامی»؛ «تذکره جغرافیای تاریخی ایران»؛ «ترکستان نامه»؛ «خاورشناسی در روسیه و اروپا»؛ «خلیفه و سلطان (سیر تحول فرمانروایی در سرزمین‌های اسلامی تا روزگار خلفای عثمانی)»؛ «عصر الغ بیک»؛ «تاریخ سیاسی و اجتمای آسیای مرکزی تا قرن ۱۲م»؛ «حسن صباح» و «خلیفه و سلطان» مجموعه آثار بارتولد است که به فارسی ترجمه شده است.
کتاب «تذکره جغرافیای تاریخی ایران» به نظر اولین ترجمه فارسی است که عبدالحسین هژیر آن را ترجمه و در سال ۱۳۰۶ به صورت پاورقی در روزنامه توفان منتشر کرد. این کتاب دو بار دیگر به فارسی منتشر شد، یک بار همایون صنعتی‌زاده و بار دیگر حمزه سردادور آن را ترجمه کرده‌اند.
«تذکره جغرافیای تاریخی ایران»، شامل درس‌هایی است که بارتولد طی سال‌های ۱۹۰۲ ـ ۱۹۰۱م در دانشکده زبان‌های شرقی تدریس می‌کرد. این اثر جامع‌ترین کتابی است که درباره جغرافیایی تاریخی ایران از عالم اروپایی بیرون آمده است.
کتاب «عصر الغ‌بیک و زمان او» بررسی شخصیت الغ‌بیک نواده تیمور و گزارشی از فرمانروایی اوست که به همراه گزارشی از رویدادهای دوره تیموریان در آسیای مرکزی به رشته تحریر درآمد. این کتاب را حسین احمدی‌پور به فارسی برگرداند.
توجه بارتولد به فتوحات معنوی در تمدن اسلامی و ایرانی
«تاریخ سیاسی و اجتماعی آسیای مرکزی تا قرن ۱۲» را علی‌محمد رهنما در سال ۱۳۴۴ به فارسی ترجمه و منتشر کرد. سید محمد طاهری شهاب نیز کتاب «تاریخ تمدن اسلامی» را به فارسی برگرداند. بارتولد کتاب «فرهنگ و تمدن مسلمانان» یا «تاریخ تمدن اسلامی» را در سال ۱۹۱۸م به رشته تحریر درآورد. این اثر به فرهنگ و تمدن اسلامی نگاه کلی دارد و نقش اسلام را در بنا و ساختار فرهنگ و تمدن دنیای اسلام بررسی کرده و نقش خلافت تأثیر ایرانیان و نیز فتوحات معنوی در تمدن اسلامی و ایرانی مورد توجه قرار داده است.
«آبیاری در ترکستان» را کریم کشاورز از فعالان سیاسی، مترجم، داستان‌نویس و از اعضای حزب کمونیست ایران به فارسی ترجمه کرد. این کتاب در سال ۱۳۵۰ از سوی مؤسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران منتشر شد.
«تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه» یکی از آثار بارتولد است که در ۱۹۱۱م به رشته تحریر درآورد. این کتاب بلافاصله به آلمانی ترجمه شد. سال ۱۹۲۵م بارتولد در آن تجدید نظر و بار دیگر منتشر کرد. سال ۱۹۴۷ هم به فرانسه ترجمه شد. حمزه سردادور این کتاب را با عنوان «خاورشناسی در روسیه و اروپا» ترجمه کرد و از سوی انتشارات ابن‌سینا در تهران سال ۱۳۵۱ منتشر شد.
«خلیفه و سلطان» یکی از پژوهش‌های مهم بارتولد
بارتولد در یک سخنرانی اندیشه‌های تئوکراتیک و حکومت دنیوی در دولت اسلامی را مطرح کرد. محتوای سخنرانی او بررسی کوتاه تاریخ تکامل دولت‌مداری و مناسبت‌های حکومت دنیوی با دین در خاور اسلامی است. ۱۰ سال بعد (۱۹۱۲ م) محتوای سخنرانی به صورت رساله «خلیفه و سلطان» به‌عنوان یکی از پژوهش‌های مهم بارتولد منتشر شد که با استفاده از منابع عربی، فارسی، ترکی و یونانی و استناد به دانش‌های دیگر مانند سکه‌شناسی و مردم‌شناسی گسترش یافت و در آن سیر تحول فرمانروایی در سرزمین‌های خلافت اسلامی، پس از وفات پیامبر اسلام (ص) تا روزگار حکومت سلطان‌های عثمانی بازنموده شده است. سیروس ایزدی این کتاب را در سال ۱۳۵۸ به فارسی برگرداند و از سوی انتشارات امیرکبیر منشر شد.
این خاورشناس روسی پنج سال پیش از مرگش در سال ۱۹۲۶م در ترکیه سخنرانی‌هایی ایراد کرد که فشرده‌ای از دیدگاه‌های او درباره ترکستان بود که به صورت کتاب «تاریخ ترک‌های آسیای میانه» منتشر شد. این کتاب ما را با گذشته اقوام ترک همچنین با فرهنگ و تمدن گذشته اقوام ایرانی و ستیز مدام آنان با اقوام ترک‌تبار آسیای میانه، نیز نقش ایرانیان در گسترش دین اسلام و فرهنگ ایرانی در میان ترکان آشنا می‌کند.
«ترکستان نامه»؛ بازگشایی عصر نوین در تاریخ آسیای میانه
کتاب «ترکستان در هجوم مغول» یکی از مهمترین آثار بارتولد است. این اثر شامل دو بخش است: بخش اول (۱۸۹۸ م) گزیده‌ای از متون تاریخی ـ جغرافیای فارسی و عربی است که در زمان بارتولد به صورت نسخه‌های خطی وجود داشت. بخش دوم شامل تحقیقات درباره ترکستان است که بارتولد آن را به عنوان رساله علمی برای گرفتن درجه استادی تاریخ شرق به دانشگاه سنپترزبورگ ارائه کرد. بخش دوم این کتاب با عنوان «ترکستان‌نامه» در دو مجلد به فارسی برگردانده شد. این کتاب به عنوان یکی از پژوهش‌های مهم تاریخ ترکستان محسوب می‌شود. وسلوفسکی استاد کرسی تاریخ شرق دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن پترزبورگ درباره این اثر نوشته است: «هیچ یک از محققان ترکستان نمی‌توانند کتاب بارتولد را نادیده انگارند.» دنیس رایس خاورشناس انگلیسی و مترجم «ترکستان نامه» به انگلیسی نیز معتقد است: «این اثر تألیفی از بارتولد عصر نوینی را در تاریخ آسیای میانه و تا حدی ایران می‌گشاید.»
تالیفات شیخ‌المستشرقین در یک نگاه
بارتولد از انتشار نخستین مقاله در سال ۱۸۹۲ میلادی تا سالی که درگذشت ۶۷۰ اثر منتشر کرد، علاوه بر کتاب‌هایش ۲۴۷ مقاله به چاپ رساند، ۱۴ نمونه از آثارش پس از مرگش به چاپ رسیدند و آثار دیگری را آماده چاپ کرده بود که به صورت دست‌نویس در آرشیوش محفوظ است.
برجسته‌ترین آثار وی که نقش به‌سزایی در تحقیقات پژوهشگران بعدی برجای گذاشت عبارتند از «ترکستان در دوره حمله مغول» که با عنوان «ترکستان‌نامه» به زبان فارسی ترجمه شده است، «حافظ ابرو و آثارش»، «اندیشه‌های مذهبی و حکومت اشرافی در کشورهای اسلامی»، «خلیفه و سلطان»، «پژوهش‌های جغرافیای تاریخی درباره ایران» که با عنوان «جغرافیای تاریخی ایران» به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ «الغ‌بیگ و زمان او»، تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه که با عنوان «خاورشناسی در روسیه و اروپا» به فارسی ترجمه شده است، «ایران، شرح مختصر تاریخی»، «تاریخ اقوام مغول ترکستان»، «زندگی سیاسی میرعلی‌شیر نوایی» و «آبیاری در ترکستان».
بارتولد در بررسی نسخ خطی فارسی، عربی و ترکی نقش به سزایی داشت و بسیاری از این متون را نیز خود برای نخستین‌بار شناسایی کرد که از این میان می‌توان به «تاریخ جعفری» یا همان «تاریخ کبیر»، «بحرالاسراء»، «عالم‌آرای نادری»، «تحفة‌التواریخ خانی»، «سبحانقلی نامه» و «تاریخ ابوالفیض‌خان» اشاره کرد.
این شرق‌شناس برجسته پس از ۶۱ سال زندگی و با برجای نهادن کارنامه‌ای پربار در امر تحقیق و پژوهش، در ۱۹ اوت ۱۹۳۰ بر اثر بیماری کلیوی در لنینگراد درگذشت.