.jpg)
فرهنگ امروز/ حسن انصاری:
«مِصْباحُ الشّریعَه و مِفْتاحُ الْحَقیقَه» اثری به زبان عربی و منسوب به امام جعفر صادق(ع) است. این کتاب، مشتمل بر روایاتی اخلاقی و عرفانی در ضمن ۱۰۰ باب است. محتوای کتاب در باب علم اخلاق است و دقائق معارف و اسرار حقایق و لطائف اخلاقیات و مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان را به بهترین وجه بیان نموده است. برخی چون سید بن طاووس و محدث نوری، کتاب را معتبر دانسته و انتساب آن به امام صادق(ع) را پذیرفته‌اند و عده‌ای مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، این انتساب را نپذیرفته و آن را برخی سران صوفیه نسبت داده‌اند. این کتاب، از دیرباز مورد توجه عالمان بوده و روایات فراوانی از آن نقل شده است و شروح و ترجمه‌های فراوانی دارد.
برخی از علمای اسلامی نیز رویکردی محتاطانه در برخورد بااین کتاب داشته‌اند و منعی در عمل به این کتاب ندیده‌اند؛ گرچه این نوشتار دارای سند قطعی نبوده و به راحتی نمی‌توان آن را منتسب به امام صادق(ع) دانست. از جمله این علما می‌توان به محمد تقی مجلسی، محمد باقر مجلسی و امام خمینی(ره) اشاره کرد.
حسن انصاری عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرینستون، و عضو شورای عالی علمی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی در یادداشتی باب تازه‌ای در راستای واکاوی مولف حقیقی این اثر گشوده است. این پژوهشگر میراث مکتوب اسلامی گزارشی از مشاهده نسخی یمنی این کتاب در کتابخانه میلان ارائه کرده است. متن یادداشت از نظر می‌گذرد؛
«درباره کتاب «مصباح الشریعه» تاکنون تحقیقات و مطالعات اندکی صورت گرفته است. اخیراً در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه اثر ارزشمند استاد دکتر شفیعی کدکنی (ص ۱۲۲ تا ۱۲۳) دیدم ایشان شباهتی را در برخی از مفاهیم و عبارات «مصباح الشریعه» با کتاب «نحو القلوب» قشیری ملاحظه کرده و نشان داده‌اند که احتمالاً متن مصباح الشریعه متأثر از کتاب قشیری بوده است. ایشان البته اظهار داشته‌اند که بسیار دشوار و بلکه محال است صحت انتساب کتاب مصباح الشریعه را به امام صادق مسلم فرض کنیم. قدیمی‌ترین نسخه کتاب را هم تا قرن دهم قمری پی گرفته‌اند.
چنانکه می‌دانیم ابن طاووس در برخی از آثارش به کتاب مصباح الشریعه ارجاع می‌دهد و این متن با وجود تردیدهایی که درباره صحت انتساب آن به امام صادق در میان شیعیان وجود داشته همواره مورد استناد شماری از عالمان شیعه قرار گرفته است. بنابراین دست کم تا نیمه‌های سده هفتم می‌توان رد کتاب را گرفت؛ اما از دیگر سو نادره دوران، فقیه و رجالی برجسته آیت‌الله شبیری زنجانی در نقلی مستقیم از مرحوم آیت‌الله بروجردی آورده‌اند که ایشان کتاب مصباح الشریعه را تألیف ابوالقاسم قشیری می‌دانسته‌اند (نک: جرعه ای از دریا، مقالات و مباحث شخصیت شناسی و کتابشناسی، قم، ۱۳۹۳ ش، ص ۴۹۸).
از اینکه منبع استناد مرحوم آیت‌الله بروجردی در این مسئله چه بوده متأسفانه اطلاعی داده نشده اما بی تردید با توجه به آنچه آقای دکتر شفیعی کدکنی ابراز داشته‌اند معلوم می‌شود مرحوم آیت‌الله بروجردی با اطلاع و آگاهی و اشراف علمی این اظهار نظر را ابراز فرموده و شباهت متن‌ها و شیوه‌ها را به درستی دریافته بودند. اگر به خاطر بیاوریم که کتاب نحو القلوب اثر چندان شناخته شده‌ای از قشیری نیست بیش از پیش می‌توان بر مقام علمی آن فرزانه آگاه پی برد. به احتمال قوی آیت‌الله بروجردی بر اساس مطالعه و مقارنه و مبتنی بر دسترسی‌هایی که به آثار خطی داشته‌اند این اظهار نظر دقیق را ابراز فرموده بودند.
اما در مورد نسخه‌های خطی این اثر و پیشینه آن کتاب باید نکته‌ای دیگر را هم بیافزایم و آن توجه به این کتاب است از دیر باز در میان زیدیان یمن. دست کم دو نسخه خطی بسیار کهن و در شمار کهن‌ترین نسخه‌های این کتاب را نویسنده این سطور در میان نسخه‌های زیدی و یمنی دیده است که اینجا آن دو را معرفی می‌کنیم:
یک، نسخه‌ای است با تاریخ ۶۵۱ ق در میان نسخه‌های ارزشمندی که در کتابخانه آمبروزیانا (میلان) دیده‌ام در مجموعه‌ای شامل مجموعه رساله‌ها و کتاب‌های قاسم رسّی و نیز چند اثر دیگر زیدی و نیز متونی از امامان شیعه و از جمله خطب حضرت امیر و نیز نسخه‌ای کهنه از مصباح الشریعه منسوب به امام جعفر صادق (ع)؛ به شماره سی ۱۸۶. عنوان آغازین نسخه چنین است: کتاب الدلیل الکبیر تألیف الإمام ترجمان الدین القاسم بن إبراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب (صلوات الله علیه وعلی آبائه الأکرمین وسلامه).
دو، در همان برگ در ادامه، فهرست آثار موجود در این مجموعه از آثار قاسم رسّی و نیز دیگر کتاب‌های موجود در این مجموعه خطی چنین گزارش شده: «توقیع ما فی هذا المجلد ... کتاب مصباح الشریعه لجعفر الصادق علیه‌السلام ... و هو علی هذا الترتیب».
منبع: ایکنا