به گزارش فرهنگ امروز به نقل از سازندگی؛ روز سه ‏شنبه ۱۸ آذرماه ۱۳۹۷ نشر نی میزبان نشست نقد و بررسی کتاب «فقه و حکمرانی حزبی» اثر داود فیرحی بود. این کتاب که از سوی همین نشر منتشر شده با حضور نویسنده و دکتر احمد نقیب‏ زاده نقد و بررسی شد.

سجاد صداقت: فیرحی در ابتدای صحبت‏ های خود با اشاره به کاری که در کتاب انجام داده، در توضیح خلاصه ‏ای از آنچه در این اثر به آن پرداخته گفت: «این کتاب در ادامه مجموعه نوشته‏ هایی است که من درباره نسبت مذهب و سیاست در ایران دنبال می ‏کردم. قسمتی از این بحث هم به دو مفهوم قانون و حزب برمی‏گشت که به زودی کتاب قانون برای نشر آماده خواهد شد.» وی با اشاره به مساله‌ای که در «فقه و حکمرانی حزبی» با آن مواجه بوده، اذعان کرد: «جامعه ما از دوره مشروطه تابه‏ حال - چه بخواهیم و چه نخواهیم - با پدیده‏ای به نام حزب مواجه بوده است. افراد بسیاری با حزب جنگیده ‏اند اما اگر حزب را از در بیرون کنند از پنجره وارد می‏ شود. برای اینکه با بحث حزب مواجه شویم، مخالفت ‏ها از چند جهت بود و برخی از آنها هم از زاویه مذهب است.»

حزب بعد از انقلاب اسلامی

این استاد دانشگاه با اشاره به پارادوکسی به نام حزب در جامعه ایران بعد از انقلاب اسلامی ادامه داد: «در آن زمان برخی از رهبران بزرگ این انقلاب حزب تشکیل دادند که از درون آن حزب که حزب جمهوری اسلامی بود، احزاب دیگری هم به تدریج برآمدند. این نگاه پارادوکسیکال از یک‏سو باعث تشکیل حزب می‏شد و از سوی دیگر نیز درباره نسبت دانش‏های دینی با حزب توضیح چندانی وجود نداشت.

مشهورترین و مهم‏ترین شخصیتی که در این زمینه کار کرد مرحوم آقای بهشتی بود که هم به عنوان دبیرکل و هم به عنوان توضیح‏دهنده مواضع حزب در کتاب «مواضع ما» نکاتی درباره حزب گفته بود. بزرگانی هم که در آن دوره حضور داشتند و در انقلاب نقش ایفا می‏کردند در حزب حضور داشتند اما توضیحی درباره آن نداده بودند.»

وی افزود: «از طرف دیگر هم تعداد زیادی از نیروهای مذهبی با مفهوم حزب مخالف بودند و برای مخالفت خود استدلال می‏کردند. استدلال‏ها هم از دو زاویه صورت می‏گرفت: یکی اینکه حزب نهاد تفرقه ‏افکنی است و به تعبیر آنان وحدت جامعه را می‏ شکند؛ بعضی ‏ها هم از زاویه نظریه حکومت فقیه یا ولایت فقیه مخالف بودند. برخی هم به طور کلی با دموکراسی و طبعا با حزب مخالف بودند. به این ترتیب بحث حزب مناقشه‏ هایی را با خود داشت.»

کتابی در قالب بحث‏ های فقه ی

فیرحی با بیان این مطلب که کتاب کوشش می‏کند قالب بحث ‏های فقه ی را رعایت کند، تصریح کرد: «قالب بحث ‏های فقه ی از قدیم روی یک دوگانه ایستاده است و در مورد هر مطلب یا مساله ‏ای دستگاه ‏های فقه ی دو گونه تحلیل دارند. اینکه موضوع چیست؟ و در آن به عنوان مثال از ماهیت حزب سوال می‏ کنند. دوم اینکه حکم آن از احکام خمسه شرعی چیست؟ و در کدام یک از حوزه مباحات، واجبات یا حرمت قرار می‏گیرد؟ شناخت موضوع و شناخت حکم، مساله دوگانه‏ای است که همیشه در دستگاه ‏های فقه ی وجود دارد. معمولا در قسمت اول و موضوع‏شناسی تحلیل ‏ها به سمت عرف می‏رود و اینکه دیگران حزب را چگونه تعریف کرده‏اند و توضیح داده ‏اند. اما در قسمت دوم بحث بیشتر هنجاری است.»

وی ادامه داد: «این کتاب نیز جزء پژوهش ‏های هنجاری در مورد حزب است. این کتاب از جنس جامعه‏ شناسی حزب، روانشناسی حزب، سیاستگذاری حزبی و ... نیست بلکه یک نوع بحث هنجاری است. بحث هنجاری از یک نوع صحیح، ناقص و خطا و از یک مساله خوب و بد شرعی صحبت می‏ کند. در این کتاب از این زاویه بحث شکل گرفته است.»

بهره‏ گیری فیرحی از کتاب نقیب‌زاده

فیرحی با اشاره به این مساله که در کتاب خود از کتاب «احزاب و گروه ‏های ذی‌نفوذ» دکتر نقیب‏ زاده بهره برده است، گفت: «در بخش اول کتاب به بحث موضوع‏ شناسی پرداخته شده و در آن بیشتر از عرف کمک گرفته شده است. من در این کتاب به‌خصوص به دو حزب مهم متاخر یعنی حزب توده و حزب جمهوری اسلامی اشاره کردم تا اینکه بتوانم از این بررسی‏ ها قالبی دربیاورم. برای من در این کتاب حزب‏ بودگیِ حزب مهم بود.

اینکه حزب به عنوان حزب چیست و پسوند آن برای من اهمیتی نداشت. برای من مهم بود که حزب ایدئولوژی دارد اما اینکه این حزب مذهبی است یا غیرمذهبی، چندان اهمیتی نداشت. به دنبال این بودم که به یک قالب دست پیدا کنم و بعد آن قالب را در سنت فقه ی دنبال کردم.» وی افزود: «در سنت فقهی ما کمتر درباره حزب صحبت شده است. مسلمانان حزب تاسیس کردند اما درباره آن توضیح ندادند. ما حزب داریم اما دانش حزب در حوزه جریان‏ های مذهبی نداریم. نیروهای مذهبی از زمان مشروطه در ایران و همچنین در کشورهای عربی زیاد حزب تشکیل دادند. اما دانش حزب که توضیح دهد حزب چیست و چه نسبتی با مذهب و دانش ‏های مذهبی دارد، وجود نداشته است. این کتاب سعی می‏کند برای آن‏جا ادبیاتی را فراهم کند و تا حدودی هم به ریشه‏ شناسی این واژه ‏ها بازگشته است. مثلا نشان داده که ما از کدام قسمت ‏های دانش ‏های فقه ی می‏توانیم چنین استفاده ‏هایی داشته باشیم.»

سیاست مبتنی بر قرارداد یا رقابت‏ های انتخاباتی

نویسنده کتاب «فقه و حکمرانی حزبی» در ادامه با اشاره به بخش دیگری از مطالب خود در این کتاب گفت: «وقتی که از حزب و بازی‏ های حزبی صحبت می‏شود، پیش‏فرضی وجود دارد و آن پیش ‏فرض هم یک نوع سیاست مبتنی بر قرارداد یا رقابت‏ های انتخاباتی است. در جامعه ‏ای که رقابت ‏های انتخاباتی وجود ندارد یا ابعاد این رقابت‏ ها روشن نیست، حزب در آن‏جا چگونه دچار ابهام می‏ شود؟ من سعی کردم توضیح دهم که نسبت حزب با سازمان زندگی، حقوق مشترک و مفهوم وکالت یا نمایندگی چگونه است.»

فیرحی با اشاره به قانون سال ۱۳۶۰ درباره احزاب در ایران گفت: «در این قانون تشکیل احزاب مجاز است اما اینکه احزاب چگونه به دولت وصل می‏شوند و چرخ‏دنده حزب چگونه دولت را به حرکت درمی ‏آورد، مشخص نیست. به عبارت دیگر فقط اجازه تشکیل حزب داده شده اما اجازه نداده که حزب وارد قدرت سیاسی شود. یا مثلا قانونی که در سال ۱۳۹۵ در رابطه با احزاب تصویب شده آن هم چنین وضعیتی دارد. تاسیس حزب برای شهروندان را مجاز می‏شمارد اما چندان توضیح نمی‏دهد رابطه این احزاب با مجلس قانون‏گذاری، ریاست ‏جمهوری، رهبری و نظام اداری کشور چگونه است؟»

این استاد دانشگاه با اشاره به این مساله که قانون اساسی ما ممکن است مشکلات زیادی داشته باشد، اما برخی مسائل با همین قانون موجود هم قابل حل است، بیان کرد: «به عنوان مثال اگر شورای نگهبان برای احراز شرایط وکالت در جست‏وجوی این است که از چند مرجع تحقیق کند و نظر آنها را برای قبولی یا رد یک کاندیدا حجت قرار دهد، می‏توانست آنها را به شورای مرکزی احزاب ارجاع دهد. چون بالاخره حزب با مجوز قانونی وزارت کشور تشکیل می‏ شود و مؤسسان آن از همه نهادها و فیلترها عبور کرده ‏اند. اما چرا وقتی آنها می‏ خواهند شاهد باشند که یک فرد کاندیدای اصلح است، شورای نگهبان به آنها ارجاع نمی‏دهد؟ بنابراین اگر چنین ادعایی مطرح و تبدیل به مساله عمومی جامعه شود، چه اشکال شرعی دارد که احراز صلاحیت از ناحیه خود حزب اتفاق بیافتد؟»

راه‏ حلی به نام تغییر در قانون انتخابات

فیرحی افزود: «مطالعات حزبی نشان داده که با تغییر کمی در قانون انتخابات حزب جان می‏گیرد و از آن سو شُل می‏ شود. من در این کتاب نشان‏ داده ‏ام که مشکل احزاب در ایران از خود حزب نیست بلکه از قانون انتخابات است. بزرگانی این تعبیر را دارند که قانون انتخابات، قانون دوم کشور است. در واقع دروازه و راهی است که قانون اساسی از مجرای آن اجرا یا معطل می‏ شود. بنابراین قانون انتخابات مهم است. من در کتاب نشان داده‏ ام که دستگاه ‏های فقهی نیستند که مانع حزب می‏شوند بلکه آن‏چه مشکل ایجاد می‏ کند یک نوع تصمیم غیرفقهی است که در سیستم انتخابات وجود دارد.»

فیرحی در بخش پایانی صحبت‏ های خود گفت: «به عنوان مثال با نگاه در سیاست‏ های کلی نظام که از سوی مجمع تشخیص مصلحت درباره قانون انتخابات تصویب شده هنوز حزب به‌عنوان یک نیروی محرکه انتخابات، مجلس، ریاست‏ جمهوری و قوه مجریه دیده نشده است. در بهترین حالت به عنوان نیرویی که می ‏تواند تنور انتخابات را گرم و هیجان ایجاد کند و مردم را به شرکت در انتخابات و افزایش رای تشویق کند، شناخته شده است. به طور کلی قانون انتخابات، قانون احزاب (مصوب ۱۳۹۵) و سیاست‏ های کلی نظام همه حزب را از این جهت مطلوب می‏ دانند که هیجان ایجاد می‏ کند و رای را بالا می ‏برد.»

حزب و انتخابات: یک رابطه بی ‏چون و چرا

دکتر احمد نقیب ‏زاده به عنوان دیگر سخنران این نشست در ابتدای صحبت ‏های خود با اشاره به این مطلب که از روز اول در جریان نگارش این اثر بوده، بیان کرد: «واقعا اگر قرار باشد علم بومی شود لازمه آن این است که کسی از حوزه علمیه آستین‏ ها را بالا بزند و چند و چون حزب را از زاویه فقه نگاه کند و اجتهادی هم صورت دهد که مطلب روزآمد شود و پشت دروازه ‏های قرون گذشته نماند.»

وی در ادامه با اشاره به این مساله که حزب در فضای بسیار تلخی قدم به عرصه وجود گذاشت، گفت: «اگر فکر کنیم در غرب هم خیلی با آغوش باز حزب را پذیرفتند، اشتباه است. اساسا در کشورهای غربی نیز حزب به‌عنوان یک مقوله پنهان‏ کاری و دوز و دغل‌بازی شناخته می‏شد که وحدت جامعه را به هم می‏زند و معلوم نیست کارهایی که انجام می‏دهد به نفع جامعه باشد. جالب است که در این فضا حزب به طور مرتب رشد می‏کرد. کسانی مانند دانتون که این حرف را می‏زدند، حزب تشکیل می‏دادند و با حزب هم مخالفت می‏کردند. این نشان می‏دهد که ضرورت و نیازی برای حزب در جامعه وجود دارد که هرچه او را از در می‏رانند از پنجره وارد می‏شود.»

وی ادامه داد: «نیاز به حزب یک نیاز فنی بود چرا که مقرر بود انتخابات برگزار شود و مردم باید پای صندوق‏ های رای می‏ رفتند. هیچ چیز جز حزب نمی ‏توانست این کار را انجام دهد. حزب رجالی را تربیت و معرفی می ‏کرد و از مردم می‏خواست که به آنها رای دهند. مادامی که انتخابات برگزار و گسترده ‏تر می‏ شد، کار و بار حزب هم بیشتر می‏ گرفت.»

حزب در ایران

احمد نقیب‏ زاده در ادامه بحث خود با اشاره به حزب در ایران گفت: «در جامعه ‏ای مثل ایران دقیقا همین وضعیت وجود داشت. روزهای ابتدای انقلاب تصور می‏شد که احزاب منافع خود را در نظر می ‏گیرند و منافع ملی را فراموش و بنای توطئه‏ می‏ کنند. به نسبتی که انتخابات جدی می‏شد، احزاب سیاسی هم وارد صحنه می‏شدند. البته مکانیسم ‏هایی وجود داشت که جلوی فعالیت احزاب گرفته شود و احزاب سیاسی با همین برداشت منفی روبه‏ رو بوده‏ اند.»

نقیب ‏زاده ادامه داد: «اگر خللی در منشأ احزاب دیده می‏شود، باید این خلأ را در انتخابات جست‏وجو کرد. رابطه بین انتخابات و حزب یک رابطه بی‏چون و چرا است. اگر انتخابات جدی باشد لاجرم حزب هم جدی می‏شود و رونق پیدا می‏کند. در ایران مصادیق دیگری مانند نقش روحانیون در معرفی کاندیداها دیده می‏شود که در خارج وجود نداشت. این نقش را قاعدتا باید احزاب سیاسی ایفا می‏کردند و به عکس مردم به روحانی محله و به امام جماعت گوش می‏دادند و با حزب کاری نداشتند. این مسائل جزئی و فرعی هم مزید بر علت می ‏شد و تا امروز احزاب سیاسی آن‏طور که باید و شاید قوت و قوامی نگرفته ‏اند.»

وی عنوان کرد: «از سوی دیگر زیاد بودن تشکل‏ های سیاسی و اجتماعی باعث شده که بالغ بر ۳۰۰ تا ۴۰۰ حزب ثبت‏ نام کنند. اما اگر اجازه می‏دادند که احزاب در انتخابات شرکت کنند در آن‏جا غربال می‏شدند و دو یا سه حزبی که در جامعه مطرح بودند بالا می‏آمدند و بقیه غربال می‏شدند. به عنوان مثال برقراری سیستم دوحزبی در انگلستان این نیست که فقط دو حزب در این کشور وجود داشته باشد ولی در میدان عمل دو حزب رشد پیدا کرده‏اند و بقیه به حاشیه رانده شده ‏اند.»

تاریخ احزاب در غرب

نقیب‏زاده با بیان این مطلب که ‏در آغاز احزاب سیاسی دفتر و تشکیلات منسجم و پایداری نداشتند، تصریح کرد: «این دفاتر در فصول انتخابات باز می‏شدند و معلوم بود رابطه تنگاتنگی بین انتخابات و حزب وجود دارد. احزاب بدون اینکه بتوانند این رابطه را تعریف کنند آن را به جامعه انشا می‏کردند اما به تدریج قانون انتخابات عوض شد. انتخابات در آن زمان سانسیتر بود؛ به این معنی که هر کس میزان خاصی مالیات می‏داد، حق رای هم پیدا می‏کرد. این میزان مالیات به تدریج کاهش پیدا می‏کرد و به همان نسبت عده بیشتری حق رای پیدا می‏کردند و وقتی نسبت رای‌دهندگان به ۱۶ درصد رسید، دیگر احزاب نمی‏توانستند حزب را تعطیل کنند و ۲ سال بعد دوباره برای انتخابات بعدی برگردند. این بود که مجبور شدند یک دفتر دائمی تاسیس کنند. این دفتر دائمی دقیقا نطفه اولیه حزب در کشورهای پیشرو در این زمینه بود.

انگلستان پیش‏روترین کشور در زمینه تاسیس احزاب بود.» وی افزود: «در قسمت ادبیات سیاسی هم خیلی علیه حزب صحبت می‏شد. رابرت میخلز در کتاب «جامعه‏شناسی احزاب سیاسی» که من آن را ترجمه کرده‌ام، علیه احزاب چپ موضع‏گیری تندی می‏کند و صحبت آنان از مساوات را توخالی می‏داند چرا که در درون آنها اختلاف طبقاتی و رتبه فراوانی وجود دارد. بعدا ماکس وبر احزاب را منحوسین نظام سیاسی می‏نامد و می‏گوید راه فراری از دست آنان وجود ندارد و نحسی آنها جزء واجبات است. هم در ادبیات و هم در صحنه سیاست اقبالی از احزاب سیاسی به عمل نمی‏ آمد.»

ذکر بی‏ مورد اساس‌نامه احزاب

نقیب‏زاده با اشاره به این مساله که کتاب آقای دکتر فیرحی، اثری ارزنده است، توضیح داد: «مهم‏ترین کاری که فیرحی انجام داده این بود که رابطه فقه و حکمرانی حزبی را از نظر شرع برای ما روشن کرده‏اند. اینکه چگونه می‏ توان حزب را در یک نظام مذهبی مطرح کرد و چگونه می‏ توان بین مصالح جامعه از یک طرف، اصول مذهبی از طرف دیگر و احزاب مذهبی از سوی دیگر ارتباط برقرار کرد. این مثلث به خوبی در این کتاب توضیح داده شده و نوآوری آقای دکتر فیرحی هم در این است که مطلب را خیلی شسته و رفته مطرح کرده ‏اند. انتقاداتی که به این کتاب وارد می‏شود، به آن‏جایی است که از این موضوع خارج شدند.»

وی در انتقاد از کتاب نیز گفت: «فیرحی در کتاب در مواردی چون اساسنامه احزابی مثل حزب توده یا حزب جمهوری اسلامی یا احزاب مشروطه به حاشیه رفته ‏اند. چرا که اگر این بحث‏ها را هم مطرح نمی‏کردند چندان اتفاقی نمی‏افتاد و موضوع اصلی کتاب مرکزیت بیشتری پیدا می‏کرد. در سوی مقابل جایی که به حزب پرداخته‏اند و واژه‏شناسی کرده‏اند، از نقاط قوت کتاب است. به نظر می‏رسد اگر ایشان به علت پیدایی و ظهور حزب پرداخته بودند، مناسبت بیشتری داشت.»

کاری ارزنده برای حکومت

نقیب ‏زاده در بخش پایانی صحبت ‏های خود تصریح کرد: «نظام ایران یک نظام دوگانه است. ما بسیاری از مفاهیم را از غرب گرفتیم. انتخابات، ریاست‏ جمهوری، احزاب سیاسی، جنبش زنان و ... غربی هستند. اساسا ما وقتی از یک گوشه وارد می‏ شویم و آن گوشه را می‏ پذیریم، مجبور هستیم که به گوشه ‏های دیگر هم بپردازیم. وقتی شما انتخابات را پذیرفتید، مجبور هستید به دنبال آن احزاب سیاسی را بپذیرید، سیستم حزبی را تعریف کنید، خانه مشترک احزاب به وجود بیاورید و ... این دوگانگی در نظام کشور ما مشکل‏ زا است و هر چه پیشتر رویم خود را بیشتر نشان می‏ دهد و ضرورت و جدی بودن حزب خود را واضح‏تر نشان می‏ دهد. مجبور هستیم یا تلفیقی بین سیستم غربی و سیستم اسلامی به وجود بیاوریم و آن را تعریف کنیم یا در آینده جنگی بین سنت و مدرنیته صورت می‏گیرد و در این جنگ یک طرف پیروز خواهد شد. به جز این دو راه، چاره دیگری وجود ندارد. بنابراین کاری که آقای دکتر فیرحی کرد برای دستگاه حکومت بسیار ارزنده است.»

منبع: سازندگی