فرهنگ امروز/ محمدرضا عدلی:
درباره وجه علمی و آکادمیک استاد دکتر فتح الله مجتبایی
آنان که به طور جدّی و آکادمیک در حوزۀ دینشناسیِ تطبیقی و ادبِ فارسی مطالعه کرده اند بی تردید با کتابها و مقالات استاد فتحالله مجتبائی آشنایی دارند. به واقع دامنۀ دانش استاد چندان گسترده است که ذکر فهرست وار آن نیز به درازا میکشد. از این رو، نگارندۀ این سطور که سالها افتخار شاگردی استاد را در حوزۀ ادیان و عرفان تطبیقی داشته است، صرفاً به این وجه از شخصیت علمی استاد اشاره می کند.
تحقیق در ادیان و آراء ملل دیگر از گذشته های دور در ایران زمین رواج داشته است. ازجمله می توان به مانی بنیانگذار مسلک مانوی اشاره کرد که افزون بر آشنایی با دین زردشتی، مسیحیت و اندیشه های گنوسی که در زادگاهش رواج داشته به هندوستان سفر کرد و با آراء و آداب بودائیان آشنا شد و از مجموعۀ این اندیشه ها طریقتی را بنیان نهاد که مدتی مدید در شرق و غرب دوام یافت. یا میتوان از مردان فرخ پسر اورمزد داد یاد کرد که در رسالۀ شکند گمانیک وزار گزارشی از چهار دین اسلام، یهودیت، مسیحیت و مانوی فراهم آورده و باورهای آنان را با اعتقادات زردشتی مقایسه کرده است.
اما ابوریحان بیرونی از نخستین کسانی است که به طور علمی و به دور از تعصب و پیشدآوری به مطالعۀ آراء سایر ملل پرداخته است. استاد مجتبایی در مقالۀ عالمانۀ خود با عنوان «بیرونی و هند» به این موضوع اشاره کرده است: «رویکردی که بیرونی برگزید و اصولی که به کار بست با روشی که امروزه در مطالعات علمی ادیان پیشنهاد می شود فاصله ای ندارد. براساس نظر یواخیم واخ فهمیدن دین دیگر مردمان مشروط به چهار شرط است: ۱- آگاهی از زبان آن مردم، ۲- وجود نوعی همدلی و دلبستگی، ۳- وجود شوق و اراده برای فهمیدن حیات دینی و معنوی آن مردم، ۴- برخورداری از تجربه دینی.»۱
دکتر مجتبائی نیز در دورۀ نوین نخستین کسی بود که مطالعۀ ادیان ر طبق معیارهای آکادمیک در پیش گرفت. آشنایی ایشان با فرهنگ هندی به دورۀ نوجوانی شان بازمیگردد؛ در آن دوره بود که با آثار رابیندرانات تاگور، شاعر، نویسنده و حکیم هندی، دلبستگی یافتند. استاد خود دراین باره گفته اند: «در سالهای جنگ جهانی، شهر ما مانند شهرهای دیگر کشور در اختیار قوای متّفقین قرار داشت و سربازان و افسران انگلیسی، آمریکایی و هندی هر روز در خیابانها رفت و آمد میکردند و در این میان هندیها بیشتر از بیگانگان دیگر با مردم آمیزش داشتند... من با یک درجهدار هندی مسلمان بنگالی به نام حفیظ الرحمن آشنا و دوست بودم... [با پایان یافتن جنگ حفیظ الرحمن] برای خداحافظی به دیدن من آمد؛ مقداری کتاب با خود آورد و به من داد که در میان آنها مجموعۀ خوبی از آثار تاگور به زبان انگلیسی بود.»
۲ استاد مجتبائی در سال ۱۳۳۴ برگزیدهای از اشعار تاگور را با عنوان چیترا و چند غزل از باغبان عشق منتشر کردند. آشنایی با تاگور در زندگی فکری و روحی استاد تأثیر فراوان داشت و ایشان را به سوی فکر و فرهنگ و عرفان هندی سوق داد,۳ از این رو، نخست به مطالعۀ اوپانیشادها و ادبیات ودایی از روی ترجمههای هندشناسان غربی روی آوردند، سپس نزد خود سنسکریت آموختند، به هند سفر کردند و در آنجا سرتاسر منظومۀ بهگودگیتا را نزد استادی به زبان سنسکریت خواندند. اما روحیۀ علمی و شوق جویندگی در ایشان چندان قوی بود که در این منزل متوقف نماندند. پس، به آمریکا سفر کردند و در دانشگاه هاروارد مشغول به تحصیل شدند. پس از چند سال مطالعه و تحقیق در رشتۀ «تاریخ و فلسفۀ ادیان» دکتری گرفتند. در هاروارد، افزون بر ادیان هندی، سنتهای دینی دیگر را نیز نزد استاد برجستۀ آن عصر مطالعه کردند؛ از جمله، نزد ولفسون متون دینی یهودی و مسیحیت را خواندند و متون اوستایی و پهلوی را نزد ریچارد نلسون فرای از نظر گذراندند. باری با اینکه امکان کار در دانشگاههای آمریکا برای ایشان فراهم بود، اما عشق به وطن و دلبستگی ایشان به میراث فرهنگی ایران زمین سبب شد که به موطن خویش بازگردند و به رغم مشکلات فراوان به تدریس و پژوهش در دانشگاهها و مراکز پژوهشی کشور اشتغال یابند.
بی تردید استاد مجتبائی آغازگر جریانی نوین در سنت دانشگاهی ایران بودهاند. ایشان که هم با ادبیات عرفانیِ فارسی، عربی و هندی آشنایی داشتند و هم با مطالعات نوین پژوهشگران غربی، مکتبی نو را در مطالعات ادیان و عرفان بنیان نهادند؛ تا جائی که امروزه تمام کسانی که در دانشگاههای کشور در این زمینه فعالیت میکنند، مستقیماً یا با واسطه، شاگرد ایشان هستند. تمام کسانی که از نزدیک با ایشان آشنا هستند میدانند که استاد در کار پژوهش و تدریس تا چه اندازه جدی و دقیقاند؛ تا آنجاکه هیچ عذری را برای کمکاری دانشجویان نمیپذیرند. از سویی دیگر، قلبی رئوف و دستی سخاوتمند دارند، به راستی با دل و جان به شاگردان خویش میآموزند. در کار آموزش چندان صبور و شکیبایند که هر پرسشی را با حوصلهای کمنظیر پاسخ میدهند. افزون بر آن، بلندنظری و بی اعتنایی ایشان به مال دنیا سبب شده است که نهتنها از امانت دادن کتب نفیس خود به دانشجویان فروگذار نیستند بلکه فراوان پیش آمده است که به دانشجویان کمک مالی کردهاند. یک نمونۀ بارز آن «جایزۀ دکتر مجتبایی» است که با بودجه شخصی ایشان از سال ۱۳۹۰ آغاز شده و به همت «شهرکتاب» و پیگیریهای دلسوزانۀ آقای محمدخانی تا به امروز ادامه یافته است. همۀ این ویژگیها سبب شده است که امروزه ما استاد مجتبائی را بهعنوان استادی کمنظیر در جامعۀ علمی کشور بشناسیم.
اختصاصی سازندگی
بسماللهالرحمنالرحیم
استاد ارجمند والامقام حضرت آقای دکتر فتحالله مجتبائی دامت افاضاته از مفاخر گرانقدر فرهنگ ایران معاصرند. این بنده ناچیز بیش از شصت سال است که به جناب ایشان ارادت میورزم و احترام میگذارم. از سال یکهزار و سیصد و چهل نیز به نعمت زیارت مستمر ایشان در روزهای یکشنبه در دانشکده الهیات نائل میشدم و همواره معظمله را نمونه کاملی از انسانی آزاده و متصف به صفات کمال و در نهایت صفا و سلامت نفس و شهامت اخلاقی و دانشپروری و هر آنچه لازمه شرافت و نجابت و بزرگواری است شناخته و دانستهام. بقای عمر و عزت و دوام توفیقات حضرتش را از درگاه باریتعالی مسألت میکنم.
فقیر فانی / احمد مهدوی دامغانی
چکیده ی رساله
«تصحیح انتقادی متن تمهیدات عینالقضات همدانی بر اساس نسخه های معتبر»
هدف از نگارش این رساله، تصحیح انتقادی تمهیدات ـ یکی از کهنترین متون عرفانی فارسی ـ است. اهمّیّت این تصحیح از آن روی است که شمار متون فارسی عرفانی با قدمتی تقریباً نهصدساله چندان زیاد نیست و بسیاری از آثار باقیمانده به زبان فارسی (و نه عربی) یا در قالب رسالهاند یا کتابهایی با افتادگیهای بسیار و شمار آثار مدوّن تفصیلی که تقریباً بیکموکاست به دست ما رسیدهاند چندان چشمگیر نیستند و بیشتر آثاری که در حدّ و اندازه تمهیداتند پس از این اثر نگارش یافتهاند، به ویژه آثاری که بیانگر اندیشه ای نو از جانب نویسندهی آن اثر بودهاند. پس تمهیدات از جهات مختلف دارای ویژگیهای خاصّی است. از متون بسیار کهن فارسی است که پیچیدهترین مباحث عرفانی را سلیس و روان و به زبانی شاعرانه بیان میدارد. نگارنده برای تصحیح انتقادی تمهیدات از چهارده نسخهی کهن که از قدیمیترین نسخ تمهیداتاند، بهره برده است که پنج نسخه از آنها شامل: دو نسخه از مزار مولانا در قونیه، دو نسخه از کتابخانه ی اسماعیل پاشا و ملّتگنل در استانبول و یک نسخه از کتابخانه ی مرعشی نجفی در قم در تصحیح پیشین دیده نشدهاند. با بررسی نسخه ها روشن شد که تمهیدات اگر نگوییم دو روایت، دو تحریر یا شیوهی نگارش دارد؛ از این روی، نسخهها در دو گروه A و C جای گرفتند. در بیشتر مواضع روایت گروه A که نسخهی اساس، سرگروه آن است در متن آمده است و روایت گروه C و نسخههای تابع آن در پانوشت. برای دشواریها و مشکلات متن در پی نوشتها یا تعلیقات، توضیحاتی آمده است. در مقدّمه شرحی در باب زندگینامه و جهانبینی عینالقضات، سبک نگارش تمهیدات، روش این تصحیح و کاستیهای تصحیح پیشین آمده و از زحمات مصحّح محترم آن - شادروان دکتر عفیف عسیران- تقدیر شده است. افزون بر این، بخشی نیز به پیشینهی تحقیق -شامل کتابها، مقالات و رساله هایی درباره ی عینالقضات و آثار او به ویژه تمهیدات- اختصاص دارد.
چکیده رساله
«بررسی لغات و اصطلاحات دیوانی در متون آموزش استیفای دوره مغول و تیموری»
علم استیفا، که در کانون توجه این پژوهش است، دانش قوانین و مقرراتی است که مستوفیان با توجه به قوانین آن دخل و خرج اموال دیوان و کیفیت و کمیت محاسبات آن را معلوم میکردند و اسناد و دفاتر مالی و آماری مملکت را مطابق آن قوانین و نیاز دیوان دورهی خود تدوین میکردند. این عمل در محلی به نام دیوان استیفا انجام میشد که یکی از بزرگترین و مهمترین تشکیلات دولتی بود و به متصدی آن مستوفی میگفتند. این دانش همچنین دربردارندهی اصول و شیوههای متفاوت ادارهی حکومتها و رسیدگی به امور مالی در دورههای تاریخی مختلف است و همانند دیگر دانشها اصطلاحات خاصی دارد. این اصطلاحات و مفاهیم در هر یک از ادوار تاریخی وجود داشتهاند، و گاه دچار تغییرها و تحولاتی نیز شدهاند، مثلاً برخی در دورهای مصطلح بودهاند و در دورهای دیگر از میان رفته اند و واژه های دیگر با همان معنی جایگزین آنها شده است. برخی نیز دستخوش تغییر و تحول شدهاند و در دورههای بعد بار معنایی گسترده تر یافته اند یا با معنایی متفاوت با دورهی پیشین به کار رفتهاند. بررسی تعاریف اصطلاحات دانش استیفا در فرهنگهای عمومی فارسی نشان میدهد که فرهنگنویسان گاه در تعریف این اصطلاحات دچار اشتباه شدهاند یا تعریف آنها را به تسامح آورده اند. همچنین برخی از این اصطلاحات در فرهنگها مدخل نشده اند یا معنی دیوانی دقیق آنها لحاظ نشده است. از سوی دیگر، شواهدی از این اصطلاحات در متون موجود است که فهم کامل و درست متن در گرو دانستن تعریف دقیق آنهاست. برای آگاهی از مفهوم این اصطلاحات مطمئنترین راه مراجعه به منابعی است که مستوفیان هر عصر نوشته اند؛ بهویژه فرهنگنامه ها و متون آموزشی استیفا که تعاریفی که خود آنان برای این اصطلاحات آوردهاند، با نمونه های دقیقی از کاربرد آن اصطلاحات، در آنها آمده است. در این رساله به تحلیل اصطلاحات دانش استیفا که در سه متن دورهی مغول و یک متن دورهی تیموری مندرج است، پرداخته ایم.
پینوشتها:
۱. Mujtabai, F., Hindu Muslim Cultural Relations, India, ۱۹۷۸, p. ۴۲.
۲. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر فتح الله مجتبایی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۵، صص ۴۳-۴۴.
۳. همان، ص۴۵.
منبع: سازندگی