فرهنگ امروز/ ژاله آموزگار:

در روزگارانی بس کهن، در این سرزمین نیز همچون بسیاری از سرزمینهای دیگر، گاهشماری بر مبنای «ماه» بود. چون هر کسی می توانست با چشم خود بر شمارش روزهای آن بپردازد و دگرگونیهای آن همچون دگرگونیهای خورشیدی نبود که آگاهی از آن در انحصار گروهی ویژه باشد. حتی در روزگارانی بس کهن تر، مردمان ساده دل، ماه را گرانمایه تر از خورشید می  پنداشتند؛ چون بنا بر باور آنان نورافشانی خورشید درخشان تر، هم پای ماه نبود، چو ماه در دل تاریکی شب را به روشنی می  آراست، در حالی که خورشید زمانی می درخشید که روز روشن بود۱!

گاهشماری بر مبنای ماه، در ایران در حدود پنج قرن پیش از میلاد با گاهشماری خورشیدی که رهاوردی از مصر، به دنبال کشورگشایی های ایران بود، درآمیخت و نوعی گاهشماری باستانی بر مبنای باورهای دینی نیز بر آن تأثیر گذاشت و پایه گاهشماری ایران، با سیصد و شصت روز، متشکل از دوازده ماه سی روزه، به علاوه پنج روز کبیسه، گشت. ۲ ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۵۱/۴۵ ثانیه که از زمان حرکت انتقالی زمین به دور خورشید باقی می ماند، روزهای ماه را هر چهار سالی یک روز به عقب می برد.۳ در قدیم، این کسریها را یکجا جمع می کردند و هر ۱۲۰ سال، ماهی دیگر بر دوازده سال می افزودند. در حالی که در ماههای غیر خورشیدی که کبیسه پنج روزه در آن مراعات نمی شد، یعنی سال ۳۶۰ روز بود، هر شش سال یک بار نیاز به یک ماه اضافی بود.۴ چنین سالی بس میمون و فرخنده بود. به این مناسبت جشنهای فراوانی برگزار می کردند و مالیاتها را می بخشودند و رفاه بیشتری را اعمال می­کردند.

سخن گفتن از ریزه کاریهای نجومی این گاهشماری، مناسب این نوشته نیست فقط شایان ذکر است که آن چه کم کم جا افتاد و نشانه های تاریخی بر قدمت آن، از روزگاران کهن گواهی می دهد ۵، سالی است با دوازده ماه، به نامهایی که هنوز هم پس از گذشتن سالیان دراز، بر تارک ماههای ما می درخشند و همنام با دوازده ایزدی هستند که هر کدام نگهبان پدیده ای از پدیده های مفید طبیعت می باشند.

هر روز از سی روز ماه نیز به ایزدی تعلق داشت که از آن پاسداری می کرد. سی روزه ماه با نامهای ویژه خود نوعی تقسیم  بندی دوگانه و چهارگانه داشتند. در تقسیم بندی دوگانه، در رأس نخستین پانزده روز، اهورامزدا یا اورمزد خدای آفریدگار، جای داشت و در رأس پانزده روز دوّم میترا یا مهر؛ ایزدی که به بخش بزرگی از باورهای باستانی ایرانیان سروری می کرد. در تقسیم بندی چهارگانه، روزها به چهار بخش، دو هفت روز و دو هشت روز تقسیم شده بودند و بر سر چهار بخش نام اورمزد، یا صفت آفریدگاری او یعنی «دی» به معنی «آفریننده» جلوه می کرد. به این ترتیب که روز اول اورمزد و روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سوم «دی» نام داشتند و برای تفکیک این سه روز از هم، آنها را با روزهای بعد می نامیدند، مانند دی به آذر، دی به مهر و دی به فروردین.

در مورد تقسیم بندی فصلها، با وجود بودن نام هر چهار فصل در زبانهای ایران باستان، سال به چهار فصل برابر، چون روزگار کنونی تقسیم نمی شد. در اوستا و در کتابهای پهلوی، از تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه، از زمستان ده ماهه و تابستان دو ماهه و از دو فصل شش ماهه سخن رفته است.۶ در کنار این تقسیم بندی آیینی و معروف­تری که بازمانده ای از اسطوره زیبای آفرینش در ایران باستان است، سال را به شش بخش نابرابر تقسیم می کرد.۷

بنا بر این اسطوره، کل آفرینش در محدوده­ای از ۱۲ هزار سال که از زمان بی کران جدا می شود، آغاز و انجام می یابد. در سه هزار سال نخستین، جهان روحانی و غیر مرئی است و و دو بخش است: دنیایی زیبا و اهورایی و دنیایی زشت و اهریمنی. اورمزد آفریدگار با نزدیک ترین همکاران خود یعنی امشاسپندان و به همراه ایزدان بی شماری که جلوه پرداز همه پدیده های خوب معنوی و مادی جهان، چون راستی، زیبایی و … یا آب، آتش، ماه و… هستند. در دنیای زیبا و خوب قرار دارند و اهریمن با سر دیوان در دنیای زشت و بد. سه هزاره نخستین جای خود را به سه هزاره دوّم که باز روحانی و غیر مرئی است، می دهد. در آغاز این سه هزاره، آمیزشی کوتاه از نیکی و بدی انجام می گیرد و اورمزد، اهریمن را با مهارت به خوابی سه هزار ساله فرو می برد و از این خواب اهریمن، برای آفرینش پیش نمونه ۸ گیتی یعنی آسمان، آب، زمین، گیاه، چهارپای سودمند و مردم استفاده می کند و این کار را در شش گاه، با فاصله های نابرابر و در درازای یک سال به انجام می رساند. ۹

تقسیم بندی ششگانه فصلها که از آن سخن گفتیم، این چنین به وجود می آید. سالگردهای این آفرینش که معمولاً به صورت جشنهای پنج روزه است، در آیین ایران باستان گاهنبار (= گاهانبار، گهنبار) نام دارد.

شرح کوتاهی از گاهنبارها را برای ورود به مبحث نوروزی، بی مناسبت نمی بینیم:

اورمزد برای آفرینش آسمان ۴۵ روز زمان می گذارد و جشن سالگرد آفرینش آسمان در نخستین گاهنبار از ۱۱ تا ۱۵ اردیبهشت است و این جشن «میانه بهار»۱۰ معنی می دهد.

دوّمین گاهنبار سالگرد آفرینش آب است و «نیمه تابستان» معنی می دهد و جشن آن از ۱۱ تا ۱۵ تیر است.

سوّمین گاهنبار که سالگرد آفرینش زمین است، «دانه آور» معنی می دهد و فصل گردآوری غله است و جشن آن از ۲۶ تا ۳۰ شهریور است.

چهارمین گاهنبار سالگرد آفرینش گیاه است و «برگشت» معنی می دهد. چون چوپان با گله برمی گردد و آغاز زمستان است و جشن آن از ۲۶ تا ۳۰ مهر است.

پنجمین گاهنبار که سالگرد آفرینش چهارپای مفید است، «میان سال»۱۱ معنی می دهد و جشن میان زمستان است و زمانی است که برای دام انبار زمستانی می شود.

آخرین گاهنبار که سالگرد آفرینش انسان است، «باهم بودن و با هم گرد آمدن» معنی می دهد و پنج روز آخر سال یعنی روز کبیسه را در بر می گیرد. بهترین و زیباترین مورد آفرینش است. چون پیش نمونه انسان آفریده می­شود که نیای آدمیان است، آفرینش اهورایی را پاسداری خواهد کرد و رقیبی برای اهریمن و آفریده های دیوی اش خواهد بود.

سالگرد این پنج روز پایانی سال که دوازده ماه سی روزه را در پشت سر دارد، مدخلی بر نوروز است. پس جشن نوروزی سالگردی است از آفرینش انسان، عزیزترین موجود آفرینش برای آفریدگار بزرگ و به همین مناسبت، سالگرد آن با شکوه بیشتری برگزار می گردد.

***

گرچه نام نوروز در اوستا نیامده است۱۲ ولی در کتابهای پهلوی اشاره های فراوانی به نوروز و به خصوص از لحاظ گاهشماری می شود، در این کتاب پهلوی دینکرد، از روزهای اضافی آخر سال به عنوان روزهای «گردان» و «شمرده شده» نام برده می شود که به جشن نوروز منتهی می گردند.۱۳

***

اسطوره دیگری نیز آیینهای نوروزی را همراهی می کند، یکی از آنها آیین نیایش به ایزد «رپیتوین» است که درست در همین موقع از سال برگزار می شود. «رپیتوین» سرور گرمای نیمروز و ماههای تابستان است و یکی از وظایف او این است که هر وقت دیو زمستان به جهان یورش می آورد، او در زیر زمین جای می گیرد و آبهای زیرزمینی را گرم نگاه می داد تا گیاهان و درختان نمیرند و به خصوص ریشه های درختان را در برابر یورش سرمای زمستانی پاس می دارد. بازگشت سالانه او در بهار است که نمادی است از پیروزی نهایی نیکیها بر بدیها و بهارها بر زمستانها. شکوفه درختان در بهاران طلیعه پیروزی «رپیتوین» است و به همین مناسبت جشن ویژه ای و نیایشی که تقدیم رپیتوین می شد، بخشی از مراسم نوروزی را تشکیل می داد و از این دید، نوروز منادی از پیروزی عنصر نیک است در نبرد فصلها. ۱۴

*

بنابر اسطوره باستانی دیگر، در طول سال دوازده تن از یاران اهریمن در کار جویدن و بریدن و برانداختن دوازده ستونی هستند که جهان را نگاه می دارند. در روزهای پیش از نوروز، وقتی ستونها در شرف افتادن هستند، یاران اهریمن به شادی این که کار نابودی جهان پایان یافته است، برای رقص و پایکوبی به زمین می آیند و چون بازمی گردند، می بینند که همه ستونها مرمت یافته اند. نمادی دیگر از ستیز میان یاران اورمزد و یاران اهریمن و سرانجام پیروزی نیکی بر بدی در آغاز سال نو و در نوروز. ۱۵

*

نوروز همچنین نمادی است از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی و مرگی است که به رستاخیز و زندگی منتهی می شود و به همین مناسبت جشن مربوط به «فروهر»ها نیز بوده است. «فروهر» (= فروشی در اوستا)، گونه ای از روان است و نوعی همزاد آدمیان که پیش از آفرینش مادی مردمان در آن جهان به وجود می آید و پس از مرگ مردمان به دنیای دیگر می­ شتابد و از کیفرهای خاصی که روان می بیند به دور است. در دوران باستانی تر، عقیده عامه بر این بود که فقط پهلوانان دارای «فروهر» هستند. اما بعدها باورهای مردم این موهبت را شامل مؤمنان نیز کرد. اینان سالی یک بار در طلیعه ماه فروردین (= ماه فروهرها) به زمین باز می گردند و هر یک به خانه خود فرود می آیند و ده روزی، و به روایتی تا روز فروهر (= روز نوزدهم) فروردین ماه در زمین به سر می برند.۱۶ فروهرها چون در طلیعه فروردین و در نوروز به خانه خود و برای دیدار بازماندگان و خانواده باز می گردند، از دیدن پاکیزگی و درخشندگی خانه دلخوش می شوند و بر شادکامی خانواده و بر برکت خانه دعا می کنند و اگر در خانه را آشفته و درهم، پاک نشده و ناآراسته ببینند غمگین می شوند و دعا نکرده و برکت نخواسته خانه را ترک می کنند. آنان که بر این باورند، روز نوروز از خانه بیرون نمی روند، چون نمی خواهند که فروهرها صاحبخانه را در خانه نیابند و ناخشنود گردند. چراغ خانه ها در این شبها باید روشن باشد، زیرا فروهرها اگر چراغ خانه های فرزندان خود را خاموش ببینند، غمگین می شوند و غمگینی آنان، برکت را از خانه ها می برد. برای این که راه را بر فروهرها بهتر بنمایانند، در آغاز پنج روز آخرین گاهنبار و به روایتی در پایان این پنج روز و درست شب نوروز بزرگ، مراسم آتش افروزی بر بامها انجام می دادند که هم راهگشای فروهرها باشد و هم به دور و نزدیک خبر دهند که سال نو می ­آید.۱۷

افسانه های بسیاری پیدایش جشن نوروز را به دوران جمشید نسبت می دهند. گویند چون جمشید به پادشاهی رسید، دین را تجدید کرد و این کار در نوروز انجام شد.۱۸

در روایت های دیگر می گویند اهریمن برکت را از میان برده بود، چنان که مردم از خوردن و آشامیدن سیر نمی شدند، باد را از وزیدن بازداشته بود. چنان که همه درختان خشک شدند و جهان نزدیک به نابودی بود. جم به فرمان ایزد به سوی جایگاه اهریمن و پیروانش شتافت و با آنان نبرد کرد و به این بدبختی پایان بخشید و چون به جهان بازگشت، از برکت این پیروزی، همچون خورشید می درخشید و نور از وی می تافت. مردم شگفت زده فریاد زدند: «روز نو»، «نوروز».۱۹

بنا به افسانه دیگری، جم تختی ساخت و گوهر در آن نشانید و دیوان به فرمان او آن را برداشتند و به گردون افراشتند و جمشید چون خورشید تابان بود. مردمان بر تخت او گرد آمدند و بر او گوهر افشاندند و آن روز را نوروز خواندند.۲۰

به روایت دیگر، جمشید پس از پیروزی بر دیوان فرمود برای او گردونه ای ساختند. در روز اورمزد از ماه فروردین (یعنی نوروز) بر آن نشست و دیوان او را در هوا به یک روز از دماوند به بابل بردند و مردمان به سبب چیز شگفتی که دیدند، این روز را جشن گرفتند. سبب بر تاب نشستن در نوروز به تقلید از این افسانه معمول گشت.۲۱

برخی دیگر برآنند که جم در کشور می گردید، خواست به آذربایجان در آید. بر تختی زرین نشست و مردم او را بر گردن خویش حمل کردند. چون نور خورشید بر او افتاد و مردمان او را دیدند، او را تحسین کردند وشادمان شدند و آن روز را که نوروز بود جشن گرفتند.۲۲

به قولی در روز نوروز، جم اوزان و مقادیر را تعیین کرد و فرمانروایان این تعیین او را به فال نیک گرفتند و از آن پیروی کردند و از آن پس به یاد این کار نیکو، این روز را جشن گرفتند.۲۳

بنا به روایتی دیگر گویند که نیشکر در دوران فرمانروایی جم، در روز نوروز کشف شد. به این صورت که جم نی پر آبی را دید که شیره آن به بیرون تراوش کرده بود. جم آن را چشید. چون در آن شیرینی لذیذی یافت، دستور داد شیره آن را بکشند و از آن شکر بسازند. در روز پنجم شکر درست کردند. مردم از روی تبرک آن را به همدیگر هدیه دادند و از این روست که در این روز همه به هم شیرینی هدیه می دهند.۲۴

به روایتی دیگر گویند دیرزمانی در ایرانشهر باران نبارید، اما چون جمشید بر تخت نشست، در این روز، یعنی «نوروز» پس از یک دوران طولانی خشکسالی، باران بارید. مردم آن را به فال نیک گرفتند و آب باران به هم ریختند و این آیین در میان آنها نگاهداری شد و به شکرانه آن نوروز را جشن گرفتند.۲۵

و نیز گویند جم به مردمان فرمان داد که در این روز خود را با آب بشویند تا از گناهان پاک شوند و برخی این رسم را با کندن جویها و آبراهها به دستور جم، در این روز، مربوط می دانند.۲۶

*

با درهم آمیختگی ای که میان شخصیتهای افسانه ای، به دلایل اجتماعی پیش می آید، در دوران اسلامی، جم با حضرت سلیمان آمیخته می شود و از مجموعه این آمیختگی ها افسانه ای درست می شود که بنیانگذاری نوروز را به سلیمان نسبت می دهند. گویند چون او انگشتری خود را گم کرد، قدرت فرمانروایی را از دست داد و پس از چهل روز آن را بازیافت و فرّه اش به او بازگشت و مرغان نیز به احترام او جمع شدند و ایرانیان گفتند: «نوروز آمد» و بدین سبب آن روز را نوروز نامیدند و سلیمان به باد فرمان داد که او را ببرد و باد چنان کرد. پرستویی به او نزدیک شد و گفت من آشیانه ای دارم که در آن تخم های کوچک است، بازگرد تا آنها را خراب نکنی. سلیمان بازگشت و چون فرود آمد، پرستو در منقار خود آبی آورد و به او پاشید و پای ملخی به او هدیه کرد و علت پاشیدن آب و بخشیدن هدیه در نوروز به این سبب است. ۲۷

*

جشن هایی نیز همسان نوروز در این منطقه جغرافیایی وجود دارد:

جشن «زگموگ» یا نوروز بابلی، آیینی است که از حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد در بابل شناخته شده است و در اعتدال بهاری برگزار می شده است. آیینها به افتخار خدای بزرگ آنها «مردوک» بود و معبد بزرگ این خدا مرکز این مراسم بود.

در اسطوره ای بابلی روایت شده است که در روز اول سال همه خدایان به ریاست مردوک در معبد گرد می آیند تا سرنوشت سالی را که در پیش است به خصوص رویدادهای زندگی فرمانروایان را تعیین کنند. خدای خدایان «مردوک» بر تخت می  نشیند و در این اجتماع روحانی، برای سالی که در پیش است پیشگویی می کند و سپس زمین را با هر چه در آن است به اجاره به شخصی از میان حاضران واگذار می­کند و دیگران را بر این مطلب گواه می گیرد.۲۸

*

آیین های نوروزی را با مراسم مربوط به «تموز»، «آدونیس»، آتیس همسان کرده  اند. این ایزدمردان بابلی و یونانی که در اسطوره های یونانی مربوط به آنان تغییرات فصل ها گنجانده شده است، مورد لطف ایزد بانوانی در رده بالاتر از خود قرار می  گیرند و به دلایلی به دنیای زیرزمینی و مرگ سپرده می شوند و باز به لطف این ایزد بانوان دوباره زنده می گردند سالگرد مرگ و رفتن آنها به دنیای زیرزمینی گریه و زاری زنان را به دنبال دارد و نوعی آیینهای سوگواری بوده است و چون سرانجام این آیین به دوباره زنده شدن خدایان منتهی می گردد، مراسم تبدیل به جشن و سرور و شادی می شود.

در آیینهای مربوط به «آدونیس»، زنان مویه­ های دلخراش سر می دادند و پیکری همانند «آدونیس» را کفن می پوشاندند و سر گور می بردند و سپس آن را به دریا و یا به چشمه آب جاری می افکندند و بلافاصله آیین مربوط به دوباره زنده شدن این ایزد را اجرا می کردند. به همین مناسبت در «باغهای آدونیس» کشت و کار می شد یعنی سبدها و گلدانها را از خاک پر می کردند و در آنها گندم و انواع دیگر غلات و گلها و گیاهان سودمند را می کاشتند. زنان با علاقه بر رشد این گیاهان نظارت داشتند و در بهتر روییدن آنها می کوشیدند و سپس آنها را به آب می انداختند تا برای سالی که در پیش است باران بیشتری طلب کنند.۲۹

در مصر نیز آیینهای همانندی وجود داشته است. قبطی­ها نوروز را آغاز سال خود می گرفتند. شاید این رسم از زمان هخامنشیان وارد مصر شده باشد. آیین های این جشن با فرو رفتن در آب نیل و دیگر مراسم همراه بوده است و جای پایی از آن هنوز در میان قبطی ها وجود دارد.۳۰

*

از جزئیات انجام آیینهای نوروزی در دوران هخامنشی و اشکانی، آگاهیهای چندانی در دست نداریم و فقط به بخشی از اطلاعاتی که به طور غیرمستقیم خبر از نوروز می دهند اشاره می کنیم:

روایت شده است که چون کوروش بر بابل پیروز شد، پسر خود کمبوجیه را در جشن نوروز (= زگموک بابلی) به عنوان شاه بین النهرین معرفی کرد.۳۱

مورخان یونانی نقل کرده اند که ایرانیان معمولاً در اعتدال بهاری ازدواج می کنند و داماد پیش از رفتن به حجله سیب با مغز استخوان شتر می خورد، و در آن روز چیز دیگری نمی خورد.۳۲

از سوی دیگر چنین به نظر می رسد که بنای باشکوه تخت جمشید، محل مخصوص اجرای جشن سالانه نوروز بوده است.۳۳ ملت های همه سرزمینهای زیر فرمانروایی هخامنشی، در چنین روزی در آن جا گرد می آمدند تا پیشکش های خود را تقدیم کنند. آنان از پلکان های باشکوه این بنا به طوری که ساخته شده اند که بتوان با اسب از روی آنها بالا رفت و از میان دروازه  های کاخ و از کنار دیواره  های کنگره دار که گویا نمادی از کوه مقدس اساطیری در باورهای ایران باستان است، می گذشتند تا به کاخ صد ستون وارد شوند. حرکت این گروهها نمایش دارایی آنها نبود، بلکه آیینی نیایشی بود در برابر خدای باروری این سرزمین. نقش برجسته معروف تخت جمشید که شیری (=خورشید) را در حال کشتن گاو (=باران) نشان می دهد و دیگر نقش برجسته های این بنا، این نظر را القاء می کند که جشن سالانه ای در ایران وجود داشته است که با تغییر فصل ها مربوط بوده است.

*

آنچه نویسندگان دوره اسلامی درباره آیین های نوروز نگاشته اند، طبعاً بازتابی از مراسم این روز در دوران ساسانی بوده است. به نمونه هایی از آن اشاره می­شود:

رسم بوده است که در نوروز، دختران جوان در تنگ ها و کوزه ها، دزدانه و به طور پنهانی از زیر آسیابها و از چشمه سارها و مخزن قناتها آب می آوردند. برگلوگاه تنگ ها و کوزه ها گردنبندی از یاقوت سبز که به نخ زرین کشیده شده و منجوق هایی از زبرجد بر آن آویخته شده بود می بستند.۳۴

در این آیین و آیینهای مشابه باید جای پای دو امشاسپند «خرداد» و «مرداد» را که نمادی زنانه دارند و همیشه با هم می آیند و با آب سرزندگی گیاه و رستنی ارتباطی پیوسته دارند جستجو کرد. فراموش نکنیم که نخستین روز نوروز کنونی برابر بوده است با ششمین روز جشن نوروزی و به اصلاح نوروز بزرگ و نام این روز «خرداد» است، همنام امشاسپند موکل بر آب که همنام با «مرداد» به رویش شادابی و گیاهان نظارت دارد و از سوی دیگر، به یاد ایزد «رپیتوین» و وظیفه او در مورد نگاهداری آبهای زیرزمینی و ریشه های درختان نیز باشیم و نقش «اردوپسور آناهیتا» ایزدبانوی فرمانروا بر همه آبهای جهان را که با زیبایی باشکوه خود بر سرزندگی و عشق و زناشویی و به خصوص زایش زنان سروری دارد، در این ماجراها فراموش نکنیم. آب آوردن آیینی و به ظاهر پنهانی دختران جوان و دیگر مراسم آب بازی در نوروز که در زیر به آن اشاره می کنیم با این ایزدان بی ارتباط نیست:

رسم بوده است که مردمان در هنگام سپیده دم نوروز خود را می شستند و در آب کاریزها و آبگیرها غوطه ور می شدند و گاهی اوقات از آبهای جاری برمی داشتند و با خود می بردند که آفتها را از خود دور کنند و رسم به هم آب پاشیدن یکی از آیینهای نوروزی بوده است و افسانه جمشید را در مورد کندن جویها و کاریزها در این روز و افسانه دیگری را که پس از مدتها خشکسالی در دوران جمشید باران آمد، با این رسم بی ارتباط نیست.

از آیین های ایران نژادان قفقاز نقل شده است۳۵ که در نوروز برای شگون، کوزه ای آب از چشمه برمی داشتند و به خانه می آوردند و بعد به آسیا رفته، جارویی را که با آن سنگ آسیا را پاک می کردند، هفت مرتبه روی سر خود می گذاشتند و کوزه ای از آب آسیا بر می داشتند و آن را برای پختن نان عید به کار می بردند. ضمناً در رفتن و برگشتن می بایست سکوت کامل را رعایت کنند.

*

از دیگر آیین های نوروز در روزگاران باستان این بوده است که از بیست روز یا بیست و پنج روز پیش از نوروز۳۶، دوازده ستون۳۷ از خشت برپا می کردند و دانه های گوناگون غلات و حبوبات را بر روی آن می کاشتند و روز ششم عید با خواندن سرود و نواختن موسیقی و بازیهای گوناگون محصول را جمع­ آوری می کردند و ستونها را در روز مهر «= شانزدهم ماه» خراب می کردند و از روی رشد هر یک از دانه ها، محصول سال جاری را پیش بینی می کردند. پیدایش این آیین را به زمان جمشید منسوب می کنند۳۸ و گاهی از ستون های هفتگانه۳۹ نیز سخن به میان می آید.۴۰ به کاشتن این سبزه ها در سبدها و ظرف­ ها نیز اشاره کرده اند و نقل کرده اند که گاهی سبدها و ظرفها را در پایان مراسم به آب می انداختند۴۱ و یا ستون ها را خراب می کردند و یا دانه ها را بر می گرفتند و به روایتی با این دانه ها نان روغنی (کلوچه یا کلیچه) مخصوص نوروز را می پختند.۴۲

*

در کتابها آورده اند۴۳ که در بامداد این روز (= نوروز) بر کوه بوشخ (=دهی در هرات) شخص خاموشی ظاهر می گردد که دسته ای از گیاهان خوشبو در دست دارد، ساعتی ظاهر می شود و بعد ناپدید می گردد و تا همین ساعت در سال بعد دیده نمی  شود.

*

نقل شده است۴۴ در ششمین روز از نخستین ماه سال که نوروز بزرگ نامیده می شود (= اعتدال بهاری)، فرمانروایان که مراسم روزهای پنجگانه را با کشوریان برگزار کرده اند، با خود خلوت می کردند. آن گاه، بنا بر عادتی دیرپا مردی خوش سیما، شب هنگام بر در می ایستاد و تا سپیده دم در آن جا می ماند. در ساعتی از صبح بی اجازه وارد می شد و در جایی می  ایستاد که دیده شود. شاه از او می پرسید که کیست و چه نام دارد، از کجا آمده است و چه می خواهد و با خود چه آورده است؟ آن مرد پاسخ می داد: «من «پیروز»م، نامم «خجسته» است، از پیش خدا ۴۵ آمده ام و با نیکبختی و آرامش به همراه سال نو آمده ام.۴۶ او می نشست و سپس مرد دیگری وارد می شد که سینی سیمینی در دست داشت. بر آن سینی گندم، جو، برنج و دیگر حبوبات مفید، از هر کدام هفت خوشه و هفت دانه، شکر، دینار، و درهم نو و کلوچه ای که از دانه های هفتگانه که رویانده بودند تهیه شده بود، گذاشته بودند و این سینی را در برابر شاه می نهادند.

نقل شده است که مردمان در روز نوروز بزرگ، پیش از لب به سخن گشودن شکر می خوردند و بر خود روغن می مالیدند تا در طی سال از انواع آفتها در امان باشند.۴۷

نکته دیگری از آیینهای جشن نوروزی را نظام الملک در سیاست نامه نقل کرده است۴۸ که شباهت با آیین کارناوال ها و مراسم مشابهی دارد که در یونان و بابل برگزار می شده است و در آن، اربابان نقش بندگان را بر عهده می گرفتند و برعکس و یا محکوم به مرگی را برای زمانی کوتاه امیر می کردند و سپس او را می کشتند. در سیاست نامه آمده است که گویند رسم فرمانروایان ایران در قدیم چنین بوده است که روز نوروز و مهرگان بار عام برگزار می کردند و پیش از آن به همه کشور نامه می نوشتند که هر کس از کس دیگری شکایت دارد عرض حال کند. ملک شکوائیه ها را بر می گرفت و در پیش خود می نهاد و یک به یک به آنها می نگریست.

اگر شکایتی از ملک بود، موبدان موبد را که بر دست راست نشانده بود می خواند و از تخت به زیر می  آمد، تاج از سر بر می گرفت و از او می خواست که پیش از همه داوریها، به داوری میان او و کسانی که از ملک شاکی هستند بپردازد. پس از انجام این داوری، دوباره تاج بر سر می نهاد و بر تخت می نشست و داوری شکایتهای دیگران را می کرد.

*

در دوران ساسانی، نوروز از چنان توجهی برخوردار بود که بر موسیقی آن روزگاران نیز تأثیر خود را بخشیده است. در میان آهنگ های آن دوره که بعدها نامشان در اشعار منوچهری و نظامی آمده است این نام ها را می بینیم:

«نوروز»، «ساز نوروز»، «نوروز بزرگ»، «نوروز قباد»، «نوروز خارا» و «نوروز خردک»۴۹. و نیز روایت شده است که در آن هنگام سرودهای «آفرین» و «خسروانی» و «مدارستانی» را می خواندند.۵۰

*

تاریخ نویسان قدیم، همچنین به دفعات از آراستن خانه ها و بامها در هفت روز نوروز سخن گفته اند که بازارها را از خوراکی ها و نوشیدنی ها و پوشیدنی ها و کالاهای دیگر پر می کنند و همه جا را آذین می بندند، چنان که شب به روز می پیوندد و گویند که در این روزها مردم به کنار رودخانه ها و بر بامها و بازارها می آیند و در هر کاری آزادی کامل دارند.۵۱

*

با این توصیفی که به دست دادیم، هرچند کوتاه و مختصر، ولی می بینیم که هفت «سین» و هفت «شین» و هفت «میم» که خوانهای نوروزی ما را زینت می بخشند، پایه هایی این چنین کهن در هزاره های دوردست دارند.

ما در قدیم به عنوان شگون، هفت «سینی»۵۲ از دانه­هایی که برکت به سفره ها می آورد، می رویاندیم و برخوان نوروزی می نهادیم. به احتمالی، هفت «سین» می تواند بازمانده همین هفت «سینی» باشد و یا نمادی از «سبزه» و «سرسبزی». اگر در درازای زمان هفت «سینی» با هفت میوه یا گل یا سبزی که با «سین» آغاز می شوند و هر یک نشانه ای از باروری و تندرستی هستند تلفیق شده است، در آن باید جای پای ذوق لطیف ایرانی را جستجو کرد.

آن چیزهایی که امروزه – افزون بر آنچه تا به حال گفتیم – خوان ما را زینت می بخشند و همه اهل خانه را به جهانی از شادی و سرسبزی فرا می­خوانند چیست؟: «سبزه» نودمیده است و «سنبل» خوش بر و خوشبو؛ «سیب» که میوه ای بهشتی نام گرفته است و نمادی از زایش است؛ «سمنو» این مائده تهیه شده از جوانه گندم که بخشی از آیین های باستانی پیشگفته را یادآوری می کند؛ «سنجد» که بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق و دلباختگی است؛ «سیر» که از دیر زمان به عنوان دارویی برای تندرستی شناخته شده است؛ دانه های «سپند» (= اسفند) که نامش به معنی «مقدس» است و دانه های به رشته کشیده آن زینت بخش خانه های روستایی و دافع چشم بد.

ما بر این خوان آیینه می گذاریم که نور و روشنایی می تاباند؛ شمع می افروزیم که روشنایی و تابش آتش را به یاد می آورد؛ تخم مرغ که تمثیلی از نطفه و باروری است۵۳. کاسه آب به نشانه همه آب های خوب جهان و ماهی۵۴ زنده در آب، به نشانه تازگی و شادابی؛ نقل و شیرینی و دیگر چیزهایی که بنا به رسم خاص هر شهر و روستا و خانواده ای بر این خوان افزوده می شود. در بسیاری از خانه ها گذاشتن نمونه ای از غلات و حبوبات و همچنین شیر و فراورده های شیری به نشانه تضمین برکت خانه، متداول است.

در برخی خانواده ها و به ویژه در میان هم میهنان زردشتی، هفت «شین» نیز معمول است که باید ناشی از شبیه سازی «شین» با «سین» باشد و همچنین شاید به این دلیل که شهد و شکر از دیرباز از بنیادی ترین مائده های این خوان بوده اند.

حتی از هفت «میم» نیز سخن گفته اند که برخی مرغ، ماهی، ماست، مویز و … بر خوان نوروزی می نهادند.۵۵

*

در پایان نوشته، یادآوری نکات زیر را بی مناسبت نمی بینم:

فراموش نکنیم که جشن نوروز از دیرینه ترین جشن هایی است که با وجود حوادث گوناگون همچنان بر جای مانده است و تنها جشنی است که تا این اندازه در میان مردم مورد توجه بوده است. گرچه جشن مهرگان و جشن سده را نیز تا سده های چندی پس از اسلام به طور رسمی برگزار می کردند و هنوز نیز جشن سده در برخی از شهرهای ایران جای خود را دارد، ولی نه مهرگان و نه سده همچون نوروز در چهار دیواری خانه ها نفوذ نکرده اند.

دیگر این که همان گونه که توضیح داده شد، نوروز رسمی به دلیل اجرا نشدن درست کبیسه تا وقتی که در دوران ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ – ۴۸۵) با احتساب استادانه گاهشماران ایرانی در تقویم جلالی تثبیت شود۵۶، حالت گردان داشته است و همیشه در اعتدال بهاری برگزار نمی شده است. اگر در متنهای قدیم از نوروزهایی در زمستان و تابستان و پاییز سخن رفته است به این مناسبت می باشد. ولی از آنجا که این جشن با طبیعت هماهنگی دارد، احتمالاً نوروز غیر رسمی، در درون خانه ها و بر سر سفره های بی ریای دهقانان و مردمان ساده ­دل، تشریفات خود را هرچند مختصر، داشته است.

۱- در مورد «ماه» نگاه کنید به: مهرانگیز صمدی. ماه در ایران، ۱۳۶۷، ص ۱۲ و ۱۳ و …

۲- تقی زاده، گاهشماری در ایران قدیم، به کوشش ایرج افشار، ۱۳۵۷، ص ۳ به بعد.

۳- همو، «نوروز» مقالات تقی راده، جلد نهم به کوشش ایرج افشار، ۱۳۵۶، ص ۵٫

M. Boyce. Zoroastrians, London, ۱۹۷۹ P.۷۰-۴.

۵- سفالینه هایی که از دوره اشکانی کشف شده است گواه این مطلب است.

۶- گاهشماری، ص ۴۴٫

۷- همانجا.

۸- منظور نمونه اوّلیه آفریده هایی است که از آنها نمونه های بعد به وجود می آیند. پیش نمونه ها در حقیقت نمونه های آرمانی موجودات هستند.

۹- کریستین سن، «نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار»، ترجمه احمد تفضلی، ژاله آموزگار، جلد اوّل، ۱۳۶۴، ص ۲۸ و ۲۹٫

۱۰- منظور مفهوم اصطلاح اوستایی این گاهنبارهاست.

۱۱- کلمه «سال» از کلمه «سرد» مشتق شده است.

۱۲- کریستین سن، «نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار»، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، احمد تفضلی، جلد دوّم. ۱۳۶۸، ص ۴۷۸٫

۱۳- همانجا.

۱۴- هینلز، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار – احمد تفضلی، ص ۴۵ – ۴۶٫

۱۵- بهرام فره وشی، جهان فروری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۵، ص ۴۹ و ۵۰٫

۱۶- مدت توقف این فروهر­ها نخست یک روز بوده­ است و بعد شامل پنج روزه بیرک (خمسه مسترقه) گردیده و جشن «فروردیگان» را شامل شده است. سپس که نوروز در آغاز اعتدال بهاری قرار گرفته است، پنج روز دیگر به آن اضافه شده است و جشن «فروردیگان» ده روز شده­است. در کتاب «مینوی خرد» از «فروردیگان» پنج روزه (فصل ۵۶ بند ۱۳) سخن رفته است. اما در «فروردین یشت» (بند ۴۹) به توقف ده روزه فروهرها اشاره شده است. ن. ک. به احمد تفضلی، مینوی خرد ص ۷۳ و پورداود، یشتها، جلد دوم، ۱۳۴۷، ص ۷۱٫

۱۷- این آتش افروزی بعد از آمدن اسلام نیز در میان ایرانیان معمول یوده است و در روایات آمده است که در دوران عباسیان که به آداب و سنن ایرانی توجه خاصی می شد، این آتش افروزی نیز مرسوم بود و چون مراسم به طور رسمی نخستین بار در شب چهار شنبه انجام شد، این رسم آتش افروزی شب چهارشنبه پای برجا ماند. ن. ک. به فرهاد آبادانی، «چهارشنبه سوری و جشن نزول فروهرها»، جشن نوروز و چهارشنبه سوری و سیزده بدر، تهران، ۱۳۵۶، ص ۵٫

۱۸- نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار، جلد دوّم ص ۴۱۴٫ (به نقل از بیرونی).

۱۹- همانجا. (به نقل از بیرونی).

۲۰- همان اثر.

۲۱- همان اثر.

۲۲- همان اثر.

۲۳- همان اثر، ص ۴۱۶ ( به نقل از بیرونی).

۲۴- همان اثر، ص ۴۱۴ (به نقل از بیرونی).

۲۵- همان اثر، ص ۴۱۶ (به نقل از بیرونی).

۲۶- همانجا.

۲۷ - همان اثر، ص ۴۹۱٫

۲۸- همان اثر ص ۴۷۱ به بعد.

۲۹- همان اثر. ص ۴۷۵ به بعد.

۳۰- محمد بدیع، «نوروز در دوره­های اسلام»، جشن نوروز و چهارشنبه سوری و سیزده بدر، تهران، ۱۳۵۶، ص ۲۳٫

۳۱- شناخت اساطیر ایران، ص ۱۵۸٫

۳۲- جهان افروزی، ص ۴۷٫

۳۳- شناخت اساطیر ایران، ص ۱۵۹٫

۳۴- اینوسترانتسف، مطالعاتی درباره ساسانیان، ترجمه کاظم کاظم زاده، ۱۳۴۸، ص ۹۷٫

۳۵- مطالعاتی درباره ساسانیان، ص ۱۱۲٫

۳۶- این مدت بنا بر آب و هوای محل تغییرپذیر بوده است.

۳۷- به نشانه دوازده برج سال.

۳۸- نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار، جلد دوم، ص ۴۱۵٫

۳۹- به نشانه هفت امشاسپند.

۴۰- مقایسه کنید با آیینهای مربوط به آدونیس.

۴۱- مقایسه کنید با انداختن سبزه ها به آب در روز سیزده بدر.

۴۲- مقایسه کنید با نان روغنی­هایی که در بیشتر شهرهای ایران برای عید نوروز می پزند مثلاً در خوی (آذربایجان)، پختن نان روغنی به نام نزیه (نازک) یا چوچه (احتمالاً کلوچه) از مهمترین تدارکات نوروزی است.

۴۳- نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار، جلد دوم، ص ۴۸۳ (به نقل از بیرونی).

۴۴- همانجا.

۴۵- در بعضی روایتها: «از پیش دو نیکبخت» که منظور دو امشاسپند بانو، «خرداد» و «مرداد» است، ن. ک. به: مطالعاتی درباره ساسانیان، ص ۹۶٫

۴۶- مقایسه کنید با رسم متداول در بیشتر خانواده های ایرانی که پس از تحویل سال شخص خوشقدمی از اهل خانه بیرون می رود و سبزه و سکه در دست می گیرد و به خانه وارد می شود. اهل خانه می پرسند: «چه آوردی؟» و او پاسخ می دهد: «سلامتی، خوشبختی، ثروت و …»

۴۷- نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار، جلد دوّم، ص ۴۸۳٫

۴۸- به کوشش مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران، ۱۳۴۴، فصل ششم، ص ۴۸٫

۴۹- نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار، جلد دوم، ص ۴۸۹٫

۵۰- مطالعاتی درباره ساسانیان، ص ۹۸ و ۱۱۶٫

۵۱- محمد علی امام شوشتری، «نوروز در ادبیات عرب» نوروز و چهارشنبه سوری و سیزده بدر، ص ۱۳٫

۵۲- «سینی» معرب «چینی» است که در قدیم به طبق های بزرگی که از چین آورده بودند، گفته می شد.

۵۳- در اسطوره های ایران باستان، آسمان و زمین همچون تخم مرغی توصیف شده اند که زمین همسان زرده در میان آسمان که همسان سفیده می باشد، قرار دارد.

۵۴- ماه اسفند برابر با برج «حوت» است که به معنی «ماهی» است.

۵۵- صادق همایونی، «مراسم چهارشنبه سوری، نوروز و سیزده در شیراز و سروستان»، جشن نوروز و چهارشنبه سوری و سیزده بدر، ص ۱۴۷٫

۵۶- گاهشماری، ص ۳، و «نوروز» ص ۵٫

منبع : نشریه کلک، شماره ۲۳ و ۲۴، بهمن و اسفند ۱۳۷۰