فرهنگ امروز/ زهرا آذرنیوش: بررسی شعر شاعران در دوره‌های مختلف تاریخی نشان می‌دهد که شعرا، همواره تحت تأثیر اوضاع و شرایط جامعه خود بوده‌اند و خاستگاه فکری آنها نیز تا حدودی برگرفته از اوضاع زمانه آنها بوده است. در زمینه سیاسی و اجتماعی گاه با شاعرانی روبه‌رو بوده‌ایم که حتی گرایش سیاسی خاصی داشته و به مبارزه با جریانات حاکم نیز پرداخته‌اند. رخشنده (پروین) اعتصامی (25 اسفند 1285 تبریز- 16 فروردین 1320 تهران) جزو شعرایی که سبک خاصی در سیاست داشتند نبود، اما می‌توان وی را شاعری دغدغه‌مند و مردم دار خطاب کرد که نسبت به اوضاع زمانه و اجتماع خود بی‌تفاوت نبوده است. شاعری که بسیاری از دردهای اجتماعی و سیاسی زمان خود را در اشعارش به تصویر می‌کشد، پروین همچنین اولین زنی است که در دوران معاصر از طریق شعر و در قالب تمثیل و داستان، جامعه خود را به نقد می‌کشد.پروین اعتصامی را قطع به یقین می‌توان یکی از شعرایی دانست که با روند سیاسی و اجتماعی دوران خود موافق نبود. دوران شکوفایی پروین در بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ بوده است. این دوره همزمان با سال‌های پایانی سلسله قاجاریه و آغاز حکومت پهلوی اول بود.مطابق یک روایت تاریخی، دربار «رضاشاه» از پروین دعوت کرده بود که برای آموزش ملکه و فرزند وی به دربار برود اما پروین این تقاضا را رد کرد. همچنین گفته شده که دربار نشان اهدایی برای وی در نظر گرفته بود که پروین از دریافت آن خودداری کرد. این سخنان اگرچه تنها براساس روایت برادر پروین «ابوالفتح اعتصامی» گفته شده و سند معتبری در دسترس نیست، اما اگر بنا را بر درست بودن این روایت بگذاریم دو نتیجه می‌توان از آن گرفت. یکی اینکه پروین شخصیت یک زن سنتی را داشته است و فضایی که در آن تربیت شده و رشد یافته یک فضای سنتی بود و همین سبب می‌شد که زیاد در اجتماع حضور نیابد و از بیان سخن خود به‌صورت واضح و بی‌پرده خودداری کند. دوم اینکه به‌دلیل استبداد حاکم بر این دوره، شاعر حاضر نبوده که در دستگاه حاکمیت، حتی برای تدریس نیز وارد شود و از این طریق خواسته مخالفت خود را نشان دهد.

 اندیشه سیاسی و اجتماعی پروین

پروین به شیوه قدما و شاعران پیش از خود، انتقادات خود را در پرده و به‌صورت نمادین و سمبلیک بیان کرده است. اما چنین روشی که پروین در بیان خود به کار گرفته بود به معنی نداشتن شهامت نیست، بلکه بیشتر اقتضای شرایط و محیطی است که وی در آن روزگار می‌گذراند، زیرا پروین در فضایی آزاد نبود که مجال اظهار نظر بی‌پرده داشته باشد.

برای دستیابی به نگاه واندیشه سیاسی و اجتماعی پروین باید به اشعار وی رجوع کرد. دقت در شعر پروین نوعی دوگانگی را در ذهن خواننده نسبت به اشعار او ایجاد می‌کند. اگر در اشعار سیاسی و اجتماعی پروین دقیق شویم می‌بینیم که شاعر هیچ‌گونه دیدگاه ایدئولوژیکی خاصی در اشعارخود ندارد. اما از طرف دیگر با انبوهی از نقدها و دردهای اجتماعی و گاهی سیاسی برخورد می‌کنیم که نشان می‌دهد که وی از اوضاع زمانه خود رضایت نداشته است.

به‌ کار بردن مفاهیم اخلاقی و اجتماعی مانند دفاع از عدالت و مساوات، برخورد با فقر و نابرابری، ظلم و ستم و... در شعر پروین نشان از توجه وی به مسائل اجتماعی و آسیب‌های خاص روزگار او دارد. در شعر پروین نوعی نگاه عدالت خواهانه دیده می‌شود و شاعر به‌دنبال جامعه‌ای ایده‌آل است که در آن همه، از مواهب و کرامت‌هایی درخور برخوردار باشند. دیدگاه اجتماعی پروین در اشعارش نشان می‌دهد که در مورد مسائلی مثل فقر، وی اغنیا را عامل سیه روزی فقرا معرفی می‌کند و بر این اعتقاد است که افراد متشرع و قضات در جامعه با اغنیا همراهی می‌کنند و فقرا را تنها می‌گذارند تا هر روز فقیرتر شوند. برخی منتقدان نتیجه‌گیری خود را بر این گرایش‌های اجتماعی پروین استوار کرده و بر این اساس وی را دارای گرایش‌های سوسیالیستی دانسته‌اند. این در حالی است که نگاه پروین به قشر ضعیف و طبقات پایین جامعه برگرفته از بشر دوستی وی بود.

پروین در شعر «اشک یتیم» مستقیماً پادشاه را عامل فقر و ظلم وتباهی جامعه معرفی می‌کند و از روابط اجتماعی ناسالم و وجود انسان های فاسد و ریاکاری برخی اصحاب دین می‌گوید که مانع ایجاد تغییر در جامعه می‌شوند. بسیاری بر این گمان هستند که پروین این شعر را بر ضد شخص رضاشاه سروده است، اما «دکتر حشمت مؤید» چنین نظری را رد می‌کند و سرودن شعر اشک یتیم را چند ماه پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹یعنی زمان سلطنت احمدشاه می‌داند. به نظر می‌رسد قصد پروین در اشعارش از خطاب قرار دادن شاهان، فرد خاصی نیست، بلکه او به شیوه شاعران سنتی به اندرز و انتقاد از کل دستگاه حکومتی پرداخته است.

 «سیمین بهبهانی» در نقد پروین می‌گوید: «شعر پروین هر جا که از تجارب عینی او نشانه‌هایی دارد، روح زمان را باز می‌تابد و با زندگی روزانه پیوند می‌خورد. شیوه کار پروین با همه انسجام و پختگی، بدون تردید همان شیوه گذشتگان است...او هرگز یک قهوه خانه، یک میهمانخانه، یک محله فقیرنشین و... را به‌صورت ملموس تجربه نکرده است.»

در نقد پروین

بسیاری از منتقدان و شعرا، پروین را نقد کرده‌اند. برخی او را زنی مطیع و از لحاظ اجتماعی و سیاسی، شاعری منفعل دانسته‌اند که تنها در بند ضعیف و غنی و عدالت و بی‌عدالتی است و پویایی در کار او نیست. برخی دیگر نیز پروین را نصیحت گو خطاب کرده‌اند و بیشتر نقدهای اجتماعی او را نوعی پرخاش نسبت به ناگواری‌ها دانسته‌اند. اگرچه پروین از لحاظ سبک، شیوه‌ای سنتی داشته است و برخی معتقدند که شخصیت خود وی نیز یک زن سنتی بود، اما عقاید او در مورد زنان و وظایف یک زن، به‌صورت کاملاً مدرن در معنای تساوی زن و مرد بود و زن را در کارهای اجتماعی در کنار مرد قرار می‌داد. «یحیی آرین» در مورد نگاه پروین به مسائل زنان می‌گوید: «پروین در جریانات اجتماعی مربوط به بانوان و در جنبش آزادی و حقوق زن عملاً مداخله نکرد و این کناره‌گیری در اشعارش نیز منعکس شده است. با این همه هنگامی که شرایط برای دخالت فعال زنان در امور اجتماعی مساعد شد، در قصیده‌ای به‌ نام زن در ایران که با مصرع «زن در ایران پیش از این گویی که ایرانی نبود» شروع می‌شد نظرش را بیان کرد.

اشعار پروین آیینه نمایش تاریخ اجتماعی ایران در دوره پایان قاجار و عصر پهلوی اول است. وضعیت زندگی طبقات پایین اجتماع، نشان دادن وضعیت دهقانان و کشاورزان در مقابل ملاکین، فساد دستگاه‌های حاکم و... نشانه‌هایی است که از زمانه معاصر شاعر، در شعر وی نمود کرده است. پروین اگرچه همچون« فروغ فرخزاد» به‌صورت ساختارشکنانه به نقد شرایط اجتماعی زمانه خود نپرداخت، اما اشعار و تمثیل‌ها و طنزهای هنرمندانه وی در نقد جامعه زمان خود و نقد سیاست‌های ریاکارانه، بی‌نظیر است و منبعی برای تاریخ اجتماعی عصر شاعر محسوب می‌شود.

منبع: روزنامه ایران

برچسب ها :