فرهنگ امروز/ سارا فرجی: سی و دومین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در حالی به کار خود پایان داد که با وجود مشکلات اقتصادی و وضعیت نابسامان کاغذ و گرانی کتاب با استقبال بسیار خوبی روبرو شد و بنا برگزارش هایی که منتشر شد تعداد بازدید کنندگان و میزان فروش تفاوت چندانی نسبت به سال‌های قبل نداشت و بعضاً بیشتر هم شده است. گزارشی که در ادامه می‌خوانید حاصل مشاهدات و گپ و گفت های خبرنگار گروه دین و اندیشهخبرگزاری مهر در یکی از روزهای پایانی نمایشگاه کتاب تهران است. شایان ذکر است در این گزارش کمتر به سراغ ناشران سرشناسی مثل نی، ققنوس و امثال اینها که در حوزه اندیشه فعال هستند رفتیم چون در روزهای شلوغ نمایشگاه اغلب مسئولین این انتشارات‌ها حاضر و یا قادر به گفتگو نبودند. اما نکته اصلی که در این دوره از نمایشگاه کتاب به نظر می‌آمد اینکه گران شدن کتاب‌ها باعث شده بود تا نمایشگاه کمتر حالت گردشی و تفریحی پیدا کند و اغلب مخاطبان به صورت هدفمند و همراه با یک لیست برای خریدن کتاب آمده بودند؛ موردی که در سال‌های قبل کمتر شاهد آن بودیم. در سال‌های قبل در بیشتر موارد افراد در حال گردش و گذر از جلوی غرفه‌ها و بعضاً با تورق آنها کتاب می‌خریدند ولی امسال تعداد این دسته از افراد کمتر به نظر می‌رسید و اغلب مخاطبان با لیستی از پیش تعیین شده به نمایشگاه آمده بودند. نکته دیگری که در گفتگو با ناشران تخصصی حوزه دین و اندیشه متوجه شدیم اینکه تعداد مخاطبان خاص ناشران حوزه اندیشه تغییری نداشته و گران شدن کتاب‌ها تأثیری بر روی خرید این دسته از افراد نداشته است؛ به بیان دیگر ناشران تخصصی با وجود گران شدن کاغذ و بالطبع بالا رفتن قیمت کتاب هنوز مشتری‌های خود را دارند. یکی از نکات قابل تأمل در حوزه انتشار کتاب‌های حوزه اندیشه این است که ضعف در تولید علم و خروجی دانشگاه موجب شده که ما کمتر شاهد آثار تألیفی در حوزه اندیشه باشیم و بیشتر به سمت ترجمه، تصحیح و گردآوری رو بیاوریم.
کتاب‌های فلسفه به زبان ساده؛ مضر یا مفید
مورد دیگری که در غرفه‌های ناشران حوزه و دین و اندیشه دیده می‌شد این بود که روی آوردن ناشران به کتاب‌های فلسفی به زبان ساده زیاد شده است و در نمایشگاه کتاب امسال شاهد تعداد زیادی کتاب‌های فلسفی برای مردم عامه بودیم. کتاب‌هایی که راجع به مسائل روزمره مثل مرگ، ترس، تنهایی و امثال اینها نوشته شده است و مخصوص قشر خاصی نیست. شاید بتوان یکی از اولین و پرمخاطب‌ترین کتاب از این دسته از آثار را «دنیای سوفی» اثر یوستین گردر نویسنده نروژی دانست. این کتاب پس از چاپ بسیار مورد استقبال قرار گرفت و به ۵۹ زبان زنده دنیا ترجمه شد. اما این روزها چنین کتاب‌هایی کم نیستند و ما شاهد کتاب‌هایی با عناوینی چون فلسفه تنهایی، فلسفه ملال، زندگی خوب؛ ۳۰ گام فلسفی و.... هستیم. گفتگوهایی که در ادامه می‌خوانید مرتبط با مواردی است که در ابتدای گزارش ذکر و به آنها اشاره شد.
شبنم نیک‌رفعت، مدیر فرهنگی انتشارات گمان، ناشری که برای اولین بار سراغ چاپ آثاری رفت که درباره مسائل روزمره به زبان فلسفی حرف می‌زند و مجموعه آثاری هم با عنوان «تجربه و هنر زندگی» منتشر کرده است با اشاره به اینکه از سی و دومین دوره نمایشگاه کتاب احساس رضایت داریم به خبرنگار گفت: هم از جهت تعداد فروش آثار و هم از جهت ریالی اوضاع رضایت بخش بود.
وی افزود: دلیل اینکه ما سراغ انتشار کتاب‌هایی رفتیم که به قول شما فلسفه به زبان ساده است این است که ما به دنبال انتشار کتاب برای نسل جدیدی بودیم که دنبال پرسش‌هایی است و برای این پرسش‌ها سراغ کتاب خواندن می‌رود ولی کتاب‌هایی که می‌خواهد موجود نیست. در واقع در این کتاب به سوالات معمول روزمره به زبان فلسفه پاسخ داده می‌شود. البته من اصلاً با زیاد شدن و تعدد اینگونه آثار موافق نیستم و هر کتابی هم در انتشاراتمان منتشر نمی‌کنیم. مثلاً ما هرگز کتابی با موضوع عشق منتشر نکردیم، چون اغلب آثاری که درباره عشق منتشر می‌شود، متأثر از الهیات مسیحی است، ضمن اینکه مسئله‌ای هم از مسائل ما حل نمی‌کند. برای ما اولویت دارد که آثاری را منتشر کنیم که مسئله نسل جدید باشد. از نظر ما کتاب‌هایی که راه حل های یکسان برای همه پیشنهاد می‌دهند یک خطر محسوب می‌شوند و بهتر است منتشر نشوند، چون معتقدیم که مسئله هرکس برای خودش است و با یک راه حل یا درمان یکسان مسئله رفع نمی‌شود. این کتاب‌های ما قرار است به مخاطبان کمک کند که جای خودشان را پیدا کنند.
کتاب‌هایی که راه‌حل‌های یکسان برای همه پیشنهاد می‌دهند یک خطر محسوب می‌شوند و بهتر است منتشر نشوند چون مسئله هرکس برای خودش است و با یک راه حل یا درمان یکسان مسئله رفع نمی‌شودنصرالله حکمت، نویسنده و پژوهشگر فلسفه که تازه‌ترین اثرش با عنوان «درآمدی به تاریخ فلسفه اسلامی» توسط انتشارات الهام در نمایشگاه کتاب رونمایی شد گفت: در حال حاضر همه ناشران سراغ انتشار کتاب‌هایی می‌روند که عموم مردم به آن اقبال دارند. علاوه بر دلایل اقتصادی و فروش اینگونه کتاب‌ها، یکی از مهم‌ترین دلایلی که مردن سراغ کتاب‌هایی با موضوعات دم دستی می‌روند و کمتر سراغ کتاب‌های عمیق می‌روند این است که مردم به لحاظ فکری به سطح آمدند و میلی به عمیق اندیشیدن ندارند در حالی که ساحت تفکر، ساحت به عمق رفتن است. این را هم بگویم که این مسئله مختص انسان ایرانی نیست و مربوط به همه مردم جهان است. به نظرم ما در کتاب خواندن سیر تنزلی پیدا کردیم و کتاب‌هایی که مردم را به ژرف اندیشی دعوت می‌کنند روز به روز کمتر مورد اقبال قرار می‌گیرند.
وی افزود: متأسفانه در حوزه فلسفه هم ما کمتر شاهد آثار تألیفی هستیم چون به عقیده خیلی از اساتید این حوزه ما صاحب تفکر و فلسفه نیستیم و نباید بنویسیم. به بیان دیگر به عقیده خیلی‌ها ما هویت فکری و فلسفی نداریم و باید اندیشه را وارد کنیم. به عنوان مثال تاریخ فلسفه اسلامی موجود که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود برای ما نیست، ما ننوشتیم، غربی‌ها مطالعه کردند، محققان عرب نوشتند و ما هم ترجمه کردیم. در صورتی که این اصلاً تاریخ فلسفه اسلامی نیست و جعلی است و با چهره حقیقی فیلسوفان ما انطباق ندارد.
دانشگاه‌های ما تولید علم نمی‌کنند
انتشارات ترجمان یکی از ناشران نوپا و فعال در حوزه اندیشه است که در مدت زمان کوتاهی به واسطه مطالب جالبی که بر روی سایت خود منتشر می‌کند، در طول چهار سال کاری خود توانسته طیف وسیعی از مخاطبان این حوزه را مشتری آثار خود کند. سید احمد موسوی خوئینی، مدیر انتشارات ترجمان گفت: طیف مخاطبان ما مشخص و ثابت هستند و امسال چهارمین سالی است که در نمایشگاه حضور داریم و از استقبال مخاطبان هم راضی هستیم.
وی افزود: فعالیت ابتدایی ما در سایت ترجمان بود، سپس انتشارات فعال شد و الان هم مدتی است که فصلنامه ترجمان منتشر می‌شود. جریان انتشار فصلنامه به این شکل بود که بسیاری از مخاطبان سایت دوست داشتند که مطالب را به صورت مکتوب مطالعه کنند و همچنین بتوانند آرشیوی از مطالب سایت را داشته باشند. بنابراین در شماره‌های یک تا چهار فصلنامه همان مطالبی که روی سایت آمده به صورت مکتوب منتشر شد. از شماره چهارم به بعد نیمی از مطالب، برگرفته از سایت و نیمی دیگر تولیدی و خاص فصلنامه است. در مورد انتشارات و چاپ کتاب هم اینگونه بود که ما بر روی سایت بخشی با عنوان معرفی کتاب داریم ضمن اینکه بسیاری از مطالب سایت برگرفته از یک کتاب است. به همین دلیل تصمیم گرفتیم سراغ ترجمه آثاری برویم که در سایت درباره آنها نوشتیم و بسیار هم از آن استقبال شده است. بخش دیگری از آثار ترجمه شده هم برحسب نیاز است به این معنا که مثلاً در دانشگاه‌ها درباره یک اثر احساس نیاز می‌شود و ما سراغ ترجمه آن می‌رویم.
وی در پاسخ به این سوال خبرنگار مهر که اغلب تیترهای ترجمان ساده، مرتبط با زندگی روزمره و مسائل روز است گفت: در نسل جوان ما نیازی پیدا شده مبنی بر اینکه نسبت به یکسری از مسائل فکر کنند. مثلاً امروز مسئله مرگ و تنهایی مسئله خیلی از افراد شده است و اشکالی ندارد که کتاب و مطالب فلسفی با این مضمون منتشر شود تا به چنین موضوعاتی فکر شود. شیوه انتخاب و گزینش ما برای انتخاب آثار اینگونه است که ببینیم درباره چه موضوعاتی کتاب منتشر نشده و بعد ما سراغ آن برویم.
انتشارات فرهنگ جاوید به عنوان یکی از سرشناس‌ترین ناشران حوزه علوم انسانی که آثار خوبی در حوزه مطالعات فرهنگی و از افرادی چون ناصر فکوهی، عباس کاظمی و… منتشر کرده است امسال با آثار جدیدی چون «هم صحبتی با خیال و گفتگو با واقعیت»، «اصفهان و کاخ‌هایش» و… به نمایشگاه کتاب آمده است.
دانشگاه ما تولید علم نمی‌کند و لذا ما خروجی قابل توجهی نداریم که ناشران ترغیب بشوند آن را چاپ کنندعلیرضا جاوید، مدیر این انتشارات گفت: انتشار کتاب‌های فلسفی به زبان ساده برای روزمره برای جامعه ما که در حال حاضر در حالت آنومی قرار دارد می‌تواند خطرناک باشد چون مفاهیم را آنقدر ساده می‌کنند که از معنای اصلی خود دور می‌شود. اگر این کار را ناشران مطرح و بنامی مثل راتلج انجام می‌دهند با کاری که ما می‌کنیم فرق دارد. چون آن آثار توسط مترجمینی نوشته یا ترجمه می‌شود که در آن حوزه تخصص دارند و ترجمه آن لطمه‌ای به اصل تفکر نمی‌زند اما در کشور ما فقط بحث بر سر این است که عنوان کتاب جذاب باشد و در بازار کتاب خوب به فروش برسد. اغلب مترجمانی هم که در کشور ما این آثار را ترجمه می‌کنند گمنام هستند و چیزی درباره فلسفه نمی‌دانند و فقط چون سلیقه مخاطب در حال عوض شدن است چنین آثاری را منتشر می‌کنند.
وی با تأکید بر اینکه دانشگاه ما تولید علم نمی‌کند و به همین خاطر هم ما خروجی قابل توجهی نداریم که ناشران ترغیب بشوند آن را چاپ کنند افزود: بارها به ما کتاب‌هایی برای چاپ پیشنهاد داده شده است که پایان نامه دکترا بوده ولی پر از ایرادهای محتوایی و علمی بوده است. خب چنین مطالبی چرا باید در قالب کتاب منتشر شوند.
مؤسسه حکمت و فلسفه با چه آثاری به نمایشگاه آمد؟
نوید عابدینی، مدیر انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه در خصوص آثار جدیدی که در نمایشگاه کتاب عرضه شده است گفت: انسان و صیرورت او بنا بر ودانته نوشته رنه گنون با ترجمه و توضیح بابک عالیخانی و کامران ساسانی، بوطیقای ارسطو به روایت حکمای اسلامی با ترجمه سید محمود یوسف ثانی، خلاصه الافکار و نقاوه الاسرار نوشته اثیرالدین ابهری با تصحیح مهدی عظیمی و هاشم قربانی، مفهوم نگاشت نوشته گتلوب فرگه با ترجمه طالب جابری، منطق در ایران سده ششم گردآوری شده توسط غلامرضا دادخواه و اسدالله فلاحی، معنویت در ادیان ابراهیمی و معنویت و دین هردو نوشته سید احمد غفاری قره باغ، علوم انسانی و هستی شناسی ایمان نوشته عبدالله محمدی و مابعدالطبیعه از دیدگاه فارابی و ابن سینا نوشته لیلا کیان خواه تازه‌ترین آثار منتشر شده ما در نمایشگاه کتاب هستند.
وی افزود: ازنظر فروش و مخاطبان در نمایشگاه کتاب امسال تغییری نداشتیم چون انتشارات مؤسسه حکمت و فلسفه مخاطبان خاص و ثابت خودش را دارد و بیشتر مخاطبانمان هم اساتید و دانشجویان فلسفه هستند. ما چون ناشر تخصصی فلسفه هستیم نمی‌توانیم به سمت انتشار کتاب‌های فلسفی ساده برویم؛ اغلب آثاری که توسط انتشارات مؤسسه حکمت و فلسفه منتشر می‌شود تصحیح متون فلسفی و به عبارتی سنگین است و ناشر عمومی از پس آن برنمی آید ولی انتشار چنین کتاب‌هایی اتفاق خوب و مثبتی است چون کمک می‌کند که فلسفه به جامعه بیاید و مردم با آن آشتی کنند.
میثم محمد امینی، دکترای فلسفه علم دارد و عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فناوری در دانشگاه شهید بهشتی است. وی یکی از مترجمان پرکار فلسفی است که بسیاری از ترجمه‌هایش توسط نشر نو منتشر شده است. وی در خصوص کمبود تألیف در حوزه فلسفه و اندیشه گفت: اینکه ترجمه زیاد داریم اتفاق بدی نیست اینکه تألیف کم داریم اتفاق بدی است. علت ضعیف بودنمان در تألیف هم این است که ما در تولید فکر و اندیشه در حوزه اندیشه ضعیف هستیم و دانشگاه‌های ما تولید علم نمی‌کنند. در حوزه علوم پایه و فیزیک فاصله چندانی با کشورهای توسعه یافته و پیشرفته نداریم ولی در حوزه علوم انسانی و تولید اثر ضعیف هستیم. اگر به ژورنال‌های دست اول خارجی در حوزه علوم انسانی نگاه کنیم کمتر نامی از نویسندگان ایرانی می‌بینیم و این یعنی ما تولید نداریم. اینکه ما کتاب سازی کنیم و با کنار هم چسباندن یکسری فکرها هم کتاب بنویسیم مشکلی از ما حل نمی‌کند.
بی توجهی نسبت به تصحیح متون فلسفی
بخش پایانی گزارش را به بیان آمار و ارقام جالبی در خصوص انتشار کتاب‌های فلسفی اختصاص می‌دهیم که این اطلاعات برگرفته شده از نشست «وضعیت نشر کتب فلسفی در ایران» است که در غرفه خانه کتاب برگزار شد. به گفته مالک شجاعی که دبیر این نشست بود؛ مؤسسه خانه کتاب پژوهشی را از سال ۱۳۵۷ تا کنون درباره کتاب‌های فلسفه انجام داده که این پژوهش مفصل بوده و نیاز است همراه با تحلیل و فراتحلیل منتشر شود. بر اساس این گزارش از ابتدای انقلاب تا به امروز یک میلیون و چهارصد هزار کتاب منتشر شده که از این تعداد ۱۷۱ هزار در حوزه فلسفه بوده است. پنجاه درصد این کتاب‌ها چاپ اول بوده که خیلی تأمل انگیز است؛ یعنی ما هر سال ۲۰۰ کتاب منتشر شده در حوزه فلسفه داشتیم و به طور متوسط هفته‌ای چهار عنوان کتاب فلسفه به چاپ رسیده و این بسیار عجیب است که ۸۰ درصد کتاب‌های تولید شده در تهران بوده است. بیشترین عنوان مربوط به فلسفه اسلامی با ۴ هزار عنوان، در فلسفه آلمانی ۲ هزار عنوان، در فلسفه معاصر ۳۲۰ عنوان، کلیات فلسفه ۳۰۰ عنوان، معرفت شناسی ۲۶۰ عنوان، تاریخ فلسفی ۲۷۰ عنوان، فلسفه هند ۶۳ عنوان و ۲۶ عنوان فلسفه قرون وسطا است. فلسفه روسیه ۱۲ عنوان و هنر ۱۲۰ عنوان است. همچنین ناشران پرکار در این در این حوزه، ققنوس، نشر مرکز، بوستان کتاب، علمی فرهنگی، نی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، نشر حکمت و امیر کبیر است. همچنین چهار ناشر پرکارتر از دیگران، نشرنو، انتشارات جامعه المصطفی، نشر بنگاه ترجمه و نشر پارسه بوده و از همه پرکار تر نشر ققنوس بوده است.
ناشران پرکار در حوزه فلسفه عبارتند از: ققنوس، نشر مرکز، بوستان کتاب، علمی فرهنگی، نی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، نشر حکمت و امیر کبیرشجاعی همچنین با اشاره به کتاب «۴۰ سال نشر کتاب در ایران» که توسط نشر مؤسسه خانه کتاب منتشر شده اشاره کرد: بر اساس آمارهای این کتاب رشد کمی فلسفی بعد از انقلاب اسلامی ۲۶ برابر بوده، اما همچنان این سوال باقی است که آیا رشد کیفی ما هم به همین میزان بوده است؟ من فکر می‌کنم با مواردی چون اصلاح آئین نامه‌های مرتبط به ارتقای اساتید، سیاست‌های وزارت علوم، تقویت جریان نقد، تقویت جوایز مرتبط با کتاب و طرح‌های تصحیح متون کلاسیک و.. می‌توان تا حدی چالش‌های موجود در حوزه انتشار کتاب‌های فلسفی را رفع کرد.
نجفقلی حبیبی هم در این نشست از بی توجهی که نسبت به چاپ کتاب‌های فلسفه می‌شود گلایه کرد و گفت: امروزه دنیا به سمت پول می‌رود، اما چون فلسفه بازار اقتصادی ندارد توجه چندانی به آن نمی‌شود. در حوزه فلسفه ما مشکلات بسیاری داریم؛ ارتباط چندانی با کشورهای دیگر نداریم و دولت هم زمینه مناسب برای دانشجویان فراهم نمی‌کند که بتوانند به کشورهای دیگر بروند و تنها راه ارتباطی ما کتاب است. مسئولان باید توجه ویژه به این بخش داشته باشند چرا که با فلسفه می‌توان به خردمندی رسید و افراد خردمند می‌توانند در اداره جامعه عملکرد بهتری داشته باشند. مؤسسه حکمت و فلسفه ایران قرار بود پیش از این آثار ابن سینا را تصحیح و چاپ کند که متأسفانه به دلیل کمبود بودجه به سرانجام نرسید. این درحالی است که یکی از پروفسورهای ایتالیایی که روی آثار ابن سینا کار می‌کرد، به من گفت برای تصحیح الهیات ابن سینا در ایتالیا تنها دو میلیون دلار هزینه شده است. در حالی که بسیاری از کتاب‌های فلسفی از متون قدیمی تصحیح شده، اما در دانشکده‌ها خاک می‌خورد و پولی برای چاپ این آثار وجود ندارد، بنابراین لازم است که در این باره سرمایه‌گذاری‌های لازم از سوی دولت صورت گیرد.
غلامرضا اعوانی هم در این نشست نسبت به بی توجهی تصحیح متون فلسفی گلایه کرد و گفت: غرب روی تصحیح متون اهتمام خاصی دارد و می‌بینیم که چگونه تصحیح و ترجمه‌های ارسطو از سوی دانشگاه‌های مختلفی مانند هاروارد، کمبریج، سوربن و.... صورت می‌گیرد و این در حالی است که ما در ایران اهتمام جدی به این کار نداشته‌ایم.
مهر