به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ کمی بیش از یک هفته از پایان نمایشگاه کتاب تهران می‌گذرد و فرصت برای بررسی برخی از مهمترین مسائل پیرامون این نمایشگاه و آنچه باید برای آن محقق شود در حال سپری شدن است. از سویی زمزمه‌هایی درباره اصلاح ساختار نمایشگاه شنیده می‌شود و از سوی دیگر صدور قریب‌الوقوع حکم مدیران نمایشگاه کتاب سال آتی. در چنین موقعیتی خبرگزاری مهر با دعوت از ایوب دهقانکار مشاور اجرایی معاونت فرهنگی و سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب سی دو دوم، مهدی اسماعیلی معاون اجرایی نمایشگاه و سید احمد رفیع جواهری مدیر کمیته ناشران داخلی نمایشگاه کتاب درباره این رویداد در سال جاری و افق پیش روی آن به طرح سوالاتی پرداخت و پاسخ‌هایی شنید. بخش نخست این گفت و شنود را در ادامه می‌خوانیم:
در میان همه اظهارنظرهای مطبوعاتی درباره نمایشگاه کتاب مساله برنامه‌ریزی برای برگزاری این رویداد بسیار مورد توجه بود و بسیار خرده گرفته شده که این نمایشگاه یک مجموعه سیاستگذار و برنامه‌دار در اجرا نیست. کار به جایی رسید که آقای دکتر جوادی معاون محترم وزیر نیز گفتند که تا روزهای پایانی سال به دلیل مشکلات مالی مشخص نبود که نمایشگاه برگزار می‌شود یا خیر. سی و دو سال پس از آغاز نمایشگاه کتاب، این رویداد کی می‌خواهد یک سیستم و اسلوب و روش معین برای برگزاری به خود ببیند و یا اینکه چه کار باید کرد تا این رویداد از این سیستم فعلی برگزاری خارج شود؟
دهقانکار: نکته‌ای که آقای دکتر جوادی گفتند درست بود و واقعاً همین بود. اما به این معنی نبود که از زمانی که پول و بودجه تأمین شد ما به فکر برنامه‌ریزی و اجرای نمایشگاه کتاب افتادیم. درست است که امسال امور اجرایی و سیاستگذاری نمایشگاه با تأخیر آغاز شد اما اینگونه هم نبود که ما دست روی دست گذاشته باشیم تا ابتدا بودجه بیاید. هم شورای سیاستگذاری تشکیل شده بود و هم مدیران کمیته‌ها مشخص شده بودند و البته این امکان هم بود که به خاطر نبود بودجه کار را متوقف کنیم
اما درباره ساختارمندی نمایشگاه باید به این مساله توجه کنیم که مساله اصلی در ساختارمند کردن نمایشگاه کتاب ثبات مدیریت است. با تغییر وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در هر دولتی معاون امور فرهنگی وزیر نیز تغییر می‌کند و عرف و یا قاعده این است که شخص معاون رئیس نمایشگاه می‌شود. هر مدیر تازه‌ای در این سمت یکی دو سال تجربه می‌کند که وضعیت برگزاری چگونه است و پس از آن وقتی به مرحله ایده و اجرا می‌رسد می‌بیند که دیگر در جایگاه مدیریتی خود نیست. پس شرط ساختارمندی ثبات مدیریت است که در این زمینه نداریم. برخی از مدیران کمیته‌های نمایشگاه ما در دوره اخیر اما تنها یک ماه قبل از اجرای آن حکم گرفتند. در معاونت تمام تلاش ما این است که این فرصت را لااقل به مدیران کمیته‌های مختلف بدهیم که چند ماه پیش از نمایشگاه بدانند که مدیر کدام بخش هستند که بتوانند برنامه‌ریزی کنند و ما هم مطالبه‌گری کنیم.
ما بالاخره برای دولت آینده تصمیم‌گیرنده نیستیم اما امیدوارم در حد توانمان این مساله ثبات مدیریتی را حل کنیم. انشا الله در همین یکی دو هفته آتی آقای وزیر حکم رئیس آتی نمایشگاه کتاب را صادر و ایشان نیز احکام مدیران و شورای سیاستگذاری را صادر می‌کنند و کار نمایشگاه کتاب سی و سوم از همین امسال آغاز می‌شود. ما نمی‌گوییم مدیریت بیست ساله داشته باشیم اما سعی می‌کنیم از همین چند ماه فرصت برای این ثبات استفاده خواهیم کرد.
ایوب دهقانکار مشاور اجرایی معاونت فرهنگی و سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب سی دو دوم
وزارت ارشاد کارنامه‌ای پنج ساله در بحث واسپاری نمایشگاه کتاب به صنف دارد که از نمایشگاه سال ۱۳۹۲ کلید خورد. بسیاری از اعضای صنف نشر معتقدند نمایشگاه در وضعیت فعلی اجرایی خود نه واسپاری مطلق شده است و نه به طور کامل در بخش دولتی برای اجرا مانده است. اما این سوال هم هنوز مطرح است که آیا صنف می‌تواند تمامی این مسئولیت را بر عهده بگیرد و آیا وزارت ارشاد تمایلی برای واسپاری بیشتر نمایشگاه به بخش خصوصی را داراست؟
اسماعیلی: ما از دوره بیست هشتم به طور جدی بحث واسپاری نمایشگاه کتاب را شاهد بودیم. به ترتیب در سال‌های بعدی این واسپاری افزایش پیدا کرد. البته هنوز کل خواسته ما برآورده نشده و بخشی از این برآورده نشدن نیز به ظرفیت صنف برمی‌گردد. اتحادیه تهران و تشکل‌های دیگر در این سال‌ها خیلی یکدست نبودند و نمی‌توانستند این مسئولیت را قبول کنند اما الان با تشکیل هیئت مدیره تازه اتحادیه بار دیگر این مطالبه جدی را از معاونت فرهنگی داریم که ما این آمادگی را داریم که کل نمایشگاه را برای اجرا در اختیار بگیریم و این مطالبه را نیز منتقل خواهیم کرد.
ما الان به فکر برگزاری نمایشگاه سال آینده هستیم و می‌دانیم که این اتفاق در سال بعد با مشکل اساسی زمان برگزاری مواجه است. ما دو سال نمایشگاه را در شهر آفتاب برگزار کردیم و این مجموعه به دلیل مشکلات اساسی که داشت از جمله نبود فضای مسقف و دسترسی آسان دوباره به مصلی برگشت و البته با مدیریت تازه مصلی همراهی‌ها با ما بیشتر شده است. با این همه به نظر من این آمادگی برای پذیرش مسئولیت تازه و بیشتر بخش خصوصی در نمایشگاه کتاب وجود دارد
جواهری: به نظر من صنف آمادگی برگزاری کامل نمایشگاه کتاب را دارد اما آیا دولت هم آمادگی واسپاری کامل را دارد؟ واسپاری یعنی انتقال تمام حوزه‌ها از صفر تا صد. صنف در حال حاضر یک نیروی اجرایی صرف است که قدرتی هم ندارد. ما در سال‌های اخیر توانستیم قدرت اجرایی صنف در نمایشگاه کتاب را بالا ببریم اما این افزایش قدرت ناشی از حضور و مذاکره با اشخاص بوده است. همیشه که نمی‌شود به افراد تکیه کرد باید به فکر سازوکار باشیم. ما چهار سال در اتحادیه وقت داریم و قول می‌دهم که در این چهار سال با تعاونی آشنا نیز همدل خواهیم بود. ما چهار سال طلایی را در اتحادیه تهران به دلیل حضور افراد نامناسب رد هیئت مدیره از دست دادیم. حالا افراد مناسب در جای مناسب قرار دارند باید ببینیم دولت می‌تواند دل از نمایشگاه بکند؟ الان کار اجرایی نمایشگاه با صنف است و دولت به جای نظارت تنها در کار ما دخالت می‌کند. وقتی دخالت جای نظارت را بگیرد ما کاری از پیش نمی‌بریم یعنی کیفیت کارمان مطلوب نمی‌شود. اجازه بدهید مثال بزنم. ما در نمایشگاه کتاب یک رئیس داریم و یک قائم مقام. قائم مقام رئیس مؤسسه‌ای در وزارت ارشاد است که کارش و محل تاسیسش برگزاری نمایشگاه‌های کتاب است. خب وقتی چنین شخص حقوقی وارد کار شود مؤسسه او نیز رقیب بخش خصوصی برای اجرای نمایشگاه کتاب می‌شود. وزارت ارشاد با این روش به واسپاری نمی‌رسد. نمی‌شود که دو گروه اجرایی را بر سر یک کار نهاد. طبیعی است که بدنه دولتی به خاطر ارتباطات بیشتر از ما قوی‌تر است و نمی‌توانیم جلوی او بایستیم. پس ناچار از پذیرش شکست می‌شویم. پس باید اول تکلیف را روشن کنیم که قرار است کار به صنف واگذاری شود و یا اینکه صنف را می‌خواهیم که گوشه‌ای از کار را در دست بگیرد.
سید احمد رفیع جواهری مدیر کمیته ناشران داخلی نمایشگاه کتاب
آقای دهقانکار به نظر شما اراده واسپاری در بدنه دولت و وزارت ارشاد وجود دارد؟
دهقانکار: در زمان حضور دکتر صالحی در معاونت قطعاً اراده‌ای بوده و الان هم هست. اما اینکه کی بشود واسپاری را صد درصدی کرد باید با بررسی بیشتری به آن توجه کرد. که این است که ما هر ساله در واسپاری عقب نشینی نکردیم و در چارت تازه نمایشگاه نیز تقریباً از بخش‌هایی کم کردیم که بیشتر جنبه حاکمیتی داشته است.
فکر می‌کنید صنف بلوغ و توان پذیرش مسئولیت نمایشگاه را دارد؟ یعنی مثلاً می‌تواند از پس تعهدات مالی نمایشگاه بدون حضور دولت بر بیاید؟
جواهری: صد در صد
اسماعیلی: من با تجربه امسال به این باور رسیدم که این کار شدنی است.
دهقانکار: مساله استقلال مالی در درجه دوم سوم اهمیت است و مسائل مهمتر دیگری هست. کتاب بالاخره مساله حاکمیتی است و الان وهن صنف است که بگوییم نمی‌توانی این کار را به انجام برسانی. امسال برای نخستین بار تجربه برگزاری مناقصه‌های اجرایی در نمایشگاه را داشتیم و از این محل نزدیک هفت میلیارد تومان درآمد زایی نصیب نمایشگاه کتاب شد. بدون شک صنف در آینده می‌تواند این مساله را رشد بیشتری بدهد. اما مساله اصلی درباره مسائل نظارتی و حراستی در نمایشگاه است که ابعاد حقوقی و حاکمیتی آن باید بررسی شود و درباره آن تصمیم گیری شود.
به بخش مکان نمایشگاه کتاب برسیم. از فحوای سخن قائم مقام نمایشگاه کتاب در ایام برگزاری آن برمی‌آمد که سال آینده نیز مصلی میزبان این رویداد است و در عین حال امسال برای آماده سازی نمایشگاه در مصلی سختی زیادی به گروه اجرایی وارد شد. حاصل آنچه امسال در دسترس شماست چقدر می‌تواند پذیرای نمایشگاه در سال‌های بعدی باشد؟ الان مصلی برای میزبانی از نمایشگاه کتاب مشکلات ساختاری دیگری ندارد؟
اسماعیلی: درباره برگزاری نمایشگاه کتاب سلایق و نظرهای متفاوتی وجود دارد اما در نهایت جمع‌بندی به مصلی رسیدیم. ما در شهر آفتاب شاهد بودیم که سازه‌های موقت نمایشگاهی دیگر وجود ندارد و همین کار را برای اجرا سخت می‌کرد. درباره مجموعه سئول نیز با وجود اینکه سازه‌های نمایشگاهی خوبی در آن مستقر است به دلیل نبود مترو و گرفتاری ترافیکی امکان برگزاری نمایشگاه در آن وجود ندارد. ضمن اینکه در آخرین سالی که نمایشگاه در سئول برگزار شد چیزی در حدود ۱۷ هزار متر مربع زیربنای غرفه‌های بخش داخلی ما بود ولی امسال در نمایشگاه تنها در شبستان مصلی ما ۱۳ هزار متر مربع فضا به ناشران دادیم. پس امکان انتقال کل نمایشگاه به سئول وجود ندارد.
درباره شهر آفتاب هم باید مجموعه مدیریت ناشران و مردم را با هم در نظر گرفت. با شرایط فعلی این مجموعه کماکان مصلی گزینه بهتری است و مدیریت جدید آن در تعامل و همکاری با ما متفاوت‌تر عمل کرده و سال به سال نیز این مساله بهبود بیشتری خواهد یافت.
اگر ما زودتر به جمع بندی برسیم و تیم اجرایی بتواند از تابستان پای کار بیاید برای نمایشگاه سال بعد به نتیجه بهتری خواهیم رسید. البته باید سایر بخش‌های حاکمیتی و مدیریتی نیز پی کار بیایند. ما امسال در زمینه ترافیکی به نظرات پلیس دقت و احترام کامل گذاشتیم و ترافیک روانتری داشتیم. منظورم این است که با آسیب‌شناسی و تعامل می‌شود در همین مکان فعلی به وضعیت بهتری رسید.
مهدی اسماعیلی معاون اجرایی نمایشگاه کتاب
با این همه هنوز بسیاری از ناشران و کارشناسان معتقدند که می‌شود نمایشگاه کتاب را کوچک‌تر کرد و آن را تبدیل به چند نمایشگاه چابک و تخصصی کرد.
جواهری: به نظر من کوچک‌سازی نمایشگاه کتاب بحث درستی است. می‌شود نمایشگاه کتاب را نصف حجم فعلی نیز برگزار کرد اما به این شرط که تنها ناشران حقیقی در آن حضور داشته باشند. امسال ما شاهد اتفاقاتی در نمایشگاه بودیم که این مساله را زیر سوال برد. ما الان با پدیده ناشران عنوان ساز روبرو شده‌ایم. اگر در دوره‌ای با ناشران کتاب ساز روبرو بودیم الان کار به عنوان سازی رسیده است. به نظر من در کشور حدود ۵۰۰ ناشر داریم که تنها ناشرند اما در نمایشگاه ۲۳۰۰ ناشر حضور پیدا می‌کنند. ما الان در اجرای نمایشگاه تنها بخش دانشگاهی را زیر چادر داریم. اگر بتوانیم ناشران واقعی را تنها به نمایشگاه بیاوریم آن وقت حتی می‌شود به جابجایی به منطقه سئول نیز فکر کرد. الان در نمایشگاه کتاب ما مشتی واسطه و پخش کننده کتاب به اسم ناشر حضور پیدا می‌کنند که شایسته نیست. من به دوستان گفتم که پاکسازی نمایشگاه از این افراد زمان می‌برد. به آقای دکتر جوادی گفتم که سه سال نمایشگاه را تحویل صنف بدهید و بعد آن را از این حیث سالم از ما تحویل بگیرید. ما برای این کار برنامه داریم. یکی از بحث‌های نمایشگاه درباره واسپاری همین است. مساله بعدی اداره نشدن نمایشگاه به صورت هیئت مدیره بلند مدت است که امکان برنامه‌ریزی بلند مدت را از آن سلب می‌کند. اگر می‌گویی که با همین وضع فعلی هم چرخ نمایشگاه می‌چرخد، می‌گویم بله. چون افراد تجربه اجرا دارند و هر جا هم که دولت بیشتر همراهی کند اجرا با موفقیت بیشتری همراه می‌شود.
امسال درباره نمایشگاه بسیار شنیدیم که باید آئین‌نامه نمایشگاه تغییر کند و نیاز به جراحی اساسی در آن وجود دارد. شما مشکل آئین نامه تازه را چه می‌دانید؟
دهقانکار: آئین نامه در زمان نوشته شدنش شاهکاری بوده و متر و معیاری بوده برای سنجش عملکرد. من کلیت آن را قبول دارم اما بخش‌هایی از آن هم به روح نمایشگاه آسیب می‌زند. مثلاً شرط حضور در نمایشگاه در حل حاضر بسیار کمی است و ناشرانی که به چهل عنوان نرسیده‌اند ولی آثار فاخر دارند و یا در کار تولید کتاب‌های مرجع هستند را در بر نمی‌گیرد. بحث ضوابط تخصیص غرفه و یا حضور ناشران کودک را نیز باید بازنگری کنیم. نمایشگاه فرصت و ویترینی برای عرضه عملکرد سالانه است نه یک ماراتن برای رساندن یک نشر به تعدادی خاص از عناوین به منظور حضور در این رویداد.
اسماعیلی: مشکل آئین‌نامه اجرایی نه در نمایشگاه تهران که در نمایشگاه‌های استانی نیز وجود دارد و عملاً فضای نشر را برای حضور یافت در نمایشگاه به سمت کتاب‌سازی برده است. به همین خاطر است که امسال کتاب‌های شبیه به هم را زیاد دیدیم و این مساله سال به سال دارد بدتر می‌شود. باید شهامت و جسارتی باشد که برای حضور در نمایشگاه از موضوع تعداد عنوان عبور کنیم. ناشران حرفه‌ای ما الزاماً این تعداد کتاب ندارند و بدون غرفه می‌مانند و در مقابل ناشران بزرگ نیز فضای کافی در اختیار ندارند. در این میان تنها کتاب‌سازان هستند که در موقعیت موجود دارند جولان می‌دهند. باید جسارت داشته باشیم و این کار را بکنیم. بدون حاشیه و درگیری نیز نخواهیم بود اما باید برای اجرای آن جسارت داشت.
از سوی دیگر به نظرم هزینه تقبل غرفه‌ها باید به سمت حقیقی شدن برود. ما الان برای هر متر حدود ۴ هزار تومان می‌گیریم که رقم واقعی حدود ۵ برابر برای هر متر است. تازه همین رقم ۴۰ هزار تومان فعلی برای ناشران شهرستان نصف می‌شود. به باور من نمایشگاه را می‌شود با برآوردهای اینچنینی کوچک‌تر هم برگزار کرد و فکر می‌کنم با این دست اقدامات مسیر نشر به مسیر واقعی خود برگردد.
صحبتمان به متراژها رسید و حضور ناشر نماها. حضور این قشر در نمایشگاه امسال منجر به حرف و حدیث‌های زیادی شد و اعتراض‌های زیادی برانگیخت. آیا واقعاً راهی نیست که بشود با ناشرنماها در نمایشگاه برخورد کرد و جای فعالیت را برای بقیه بازتر کرد؟
جواهری: امسال ما در بخشی از نمایشگاه شاهد اجرای سیستم پی‌سی پوز بودیم. این سیستم باید همه‌گیر شود تا ناشران تنها محصول خود را بفروشند. این مساله باید برای نمایشگاه سال بعد همه‌گیر شود تا ناشران واقعی مشکلات فعلی حضور در را کمتر داشته باشند. در کنار این مساله باید فکری به حال موضوع کپی‌رایت داخلی کرد. من با کپی‌رایت در مقیاس جهانی‌اش هم موافقم. پاشنه آشیل نشر ما در حال حاضر این است که کسی می‌رود رایت کتابی را می‌خرد و وقتی کتابش گل کرد مثلاً پنجاه ناشر دیگر هم می‌روند و آن را کپی می‌کنند و با اسم دیگری منتشر می‌کنند. من امسال اسم مترجمی را پیگیری کردم و دیدم این فرد در عالم حقیقت تنها چهار سال دارد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به ناشران ما در این زمینه کمک کند. الان برنامه‌های نرم‌افزای زیادی هست که می‌تواند نسخه‌های کپی‌شده از یک ترجمه را مشخص کند. این کارهای کپی‌کاری دارند کاغذ و سرمایه ایران را هدر می‌دهند. این کار خیانت به کشور است. ناشر یا ناشر واقعی هست یا نیست. اگر هست که باید چیزی به داشته فرهنگی کشور اضافه کند. اگر می‌خواهیم آمار نشر را با تعداد کتاب اضافه کنیم وضعیت همین است که می‌بینید. ما امسال در قالب آنالیز نرم‌افزای دیدیم که حدود هشتاد درصد غرفه‌ها را نه متری داده‌ایم و اگر قرار باشد آمار نشرمان را با این تعداد و متراژ تطبیق بدهیم می‌بینم سه هزار متر به ناشران مستحق متراژ بیشتر، فضای کمتر داده‌ایم. یعنی به ناشری که مستحق بوده جای بیشتر ندادیم و به جایش به ناشری دادیم که مستحق نبوده است. این اجحاف در حق همه است. به هر تقدیر فعلاً ابر و باد و مه خورشید و فلک دست در دست هم داده‌اند که نمایشگاه به این شکل برگزار شود. باید همین‌ها دست به دست هم بدهند که وضعیت تغییر کند. باید از این همه حضور بین‌المللی مان در نمایشگاه‌های دنیا درس بگیریم. شاید لازم باشد بخشی از نمایشگاه ما از ساختار فروشگاهی خارج شود. به وزارت ارشاد پیشنهاد می‌کنیم هزینه‌ای که بابت بن خرید از این نمایشگاه می‌کند را صرف حضور ناشران به صورت رایگان اما برای نمایش و نه فروش کتاب در نمایشگاه‌های استانی کند. این نوعی تمرین نمایشگاه‌داری است. قبول کنیم که باید کل ساختار را اصلاح کرد نه اینکه دائم به مأمور و ضابط نظارتی در نمایشگاه را زیاد کنیم.
دهقانکار: مساله کپی‌رایت داخلی که الان در قالب قانون رعایت از حقوق مؤلفان و مصنفان هست. با این همه ما به ناشران پیشنهاد دادیم که اگر مایل به انتشار آثار دیگران هستند بروند و رایت آن را بخرند (چه از ناشر داخلی و چه از ناشر خارجی) قانون فعلی ما قانون مترقی هم هست و اگر درست اجرا شود این مشکلات بسیار کمتر می‌شود.