به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ «فیل در تاریکی» عنوان رمانی از قاسم هاشمی‌نژاد است که برخلاف ادعای خود نویسنده، آن را در زمره ادبیات جنایی و پلیسی قرار می‌دهند. این رمان برای اولین بار در سال 1358 منتشر شد و امسال پس از گذشت حدود چهل سال از اولین انتشار آن و سه سال پس از مرگ نویسنده اثر، برای بار دوم منتشر شده، که با استقبال خوبی هم مواجه شده است. در همین راستا موسسه شهر کتاب روز سه‌شنبه (21 خردادماه) نشستی برای نقد و بررسی این اثر برگزار کرد.
 
«فیل در تاریکی»تاکیدی بر واقعیت برهنه‌
علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، در ابتدای این نشست گفت: قاسم هاشمی‌نژاد، نویسنده کتاب «فیل در تاریکی» را بسیاری از منتقدان و نویسندگان می‌شناسند، اما چنان که شایسته است، هنوز شناخته نشده است. هاشمی‌نژاد شخصیتی چند وجهی داشت و هنرمند بود. او هم منتقد، هم نویسنده و هم محقق حوزه عرفان و تصوف بود.
 
او ادامه داد: آثار هاشمی‌نژاد را در چند حوزه می‌توان تحلیل و بررسی کرد. یکی مجموعه نقدهایی که می‌نوشت. نکته دومی که درباره او قابل بررسی است، آثار داستانی او چون «فیل در تاریکی» و «خیرالنساء» است، که به زودی منتشر می‌شود. بخش سوم کار هاشمی‌نژاد هم آثار عرفانی او است. یک بخش هم نگاه هاشمی‌نژاد به بحث ادبیات کلاسیک است که در دو کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» و «کتاب ایوب» قابل بررسی است. علاوه بر این از او سه مجموعه شعر هم به یادگار مانده است.
 
محمدخانی ضمن بیان اینکه تقریباً سه سال از درگذشت هاشمی هاشمی‌نژاد می‌گذرد، اما آثار او همچنان باقی است و باید بازخوانده شود، اضافه کرد: ویژگی‌های آثار قلمی، اخلاقی و شخصیت او را می‌توان هم در گفت‌وگوهایی که داشته، هم در نقدهایی که نوشته و هم در بقیه آثار او جست‌وجو کرد و دید.
 
وی ضمن بیان اینکه نثر فارسی هاشمی‌نژاد بسیار شاخص، روان و جذاب است، افزود: بزرگان ادب ما در گذشته و امروز بر دانش و توان او تاکید داشتند. شخصیت‌هایی مثل ابراهیم گلستان، احمدرضا احمدی، بیژن الهی و بسیاری از افراد دیگر هم از دوستان هاشمی‌نژاد بودند و هم شخصیت او برای آن‌ها قابل احترام بود. هاشمی نژاد در زمان نوشتن «فیل در تاریکی» معتقد بود که ادبیات آن دوره، یعنی دهه ۴۰ رو به انحطاط است و راه ضد ادبیات را انتخاب کرد. زبان او در «فیل در تاریکی» بسیار پالوده، روان، پرتحرک و ساده و شاید بتوان گفت شبیه زبان سعدی، سهل و ممتنع است.
 
 ژانر «فیل در تاریکی» ضد ادبیات است
معاون فرهنگی شهر کتاب با اشاره به قصه «فیل در تاریکی» گفت: هاشمی‌نژاد در این کتاب می‌خواهد تصویر موحشی از جامعه آن دوره بدهد، که واقعا ترسناک است و داستان کتاب تاکیدی است بر واقعیت برهنه‌ای که آن دوره منعکس می‌کند. هاشمی‌نژاد اعتقاد داشت که در «فیل در تاریکی» همه آن کمبودهایی که در داستان‌نویسی ایرانی وجود داشت را برجسته می‌کند و به مخاطب می‌دهد. در عین حال ژانری انتخاب کرده که ضد ادبیات، یعنی ضد آن چیزی است که در آن دوره ادبیات تلقی می‌شد. برای هاشمی‌نژاد تحول زبان داستان فارسی و صد سال گذشته بسیار مهم بود و دیدگاه‌های خود درباره تحول زبان را خیلی صریح بیان می‌کرد.
 
محمدخانی در پایان سخنان خود اظهار کرد: کتاب «فیل در تاریکی» شاید یکی از نادر داستان‌های فارسی معاصر است، که  هر صحنه آن با فکر داستانی همراه است. این کتاب یکی از کتاب‌هایی است که می‌تواند یک دوره از حیات جامعه پیش از انقلاب را برای مخاطب روشن کند؛ چراکه فضای آن زمان را بدون پیچیدگی در اختیار مخاطب می‌گذارد. خیلی‌ها این کتاب را اولین داستان پلیسی ایران می‌دانند، اما خود هاشمی‌نژاد آن را پلیسی و جنایی نمی‌دانست. به هر حال به نام ادبیات پلیسی فارسی شهرت پیدا کرده است.
 
«فیل در تاریکی» در ادبیات ما کاملاً شکست خورده است
محمدحسن شهسواری، داستان‌نویس و از مدرسان داستان‌نویسی، دیگر سخنران نشست بود که درباره زبان و زمینه نگارش کتاب «فیل در تاریکی» گفت: این کتاب جدا از اینکه یک رمان مانند هر رمان دیگری است، چون پیشنهاد نویسنده به جامعه و ادبیات ما است و ادعا پشت آن وجود دارد، از این جنبه هم اهمیت دارد.
 

شهسواری ضمن بیان اینکه هاشمی‌نژاد منتقد بود و از خود آثار نقدی زیادی به جا گذاشته، اضافه کرد: او زمانی که به طور متوسط یک جوان ۳۰ ساله بود، این نقدها را درباره مهم‌ترین آدم‌های زمانه خودش نوشته است، که در اینجا ضمن غبطه‌برانگیزی سواد او به عنوان یک آدم نهایت ۳۲ ساله، بخش دیگری که خیلی مهم است، شجاعت اوست. کاری که هاشمی‌نژاد در این نقدها می‌کند، ریشه در هرمنوتیک دارد و در همه نقدها هم بحث او این است که آیا فرم توانسته هر آنچه که محتوا داشته را به دست آورد یا خیر؟
 
نویسنده رمان «شب ممکن» ضمن اشاره به مقوله فرم و محتوا در بررسی تاریخ هنر زیبایی‌شناسی، بیان کرد: هاشمی‌نژاد معتقد است که فرم مهم‌تر از ایده یا محتوا نیست؛ یعنی به عنوان یک نویسنده عقب‌نشینی نمی‌کند و می‌گوید اندام‌واری فرم و محتواست که مهم است و بر همین اساس نویسندگان هم عصر خود، یا کمی قبل‌تر را دسته‌بندی می‌کند.
 
او  ادامه داد: هاشمی‌نژاد بر اساس همین ایده اندام‌واری فرم و محتوا، یک عده را کاملاً قبول دارد، یک عده را تخطئه می‌کند و به یک عده هم امیدوار است و وقتی هم که این امید ناامید می‌شود، پیشنهاد فیل در تاریکی را می‌دهد. سست‌ترین نقدهای هاشمی‌نژاد برای کسانی است که آن‌ها را تأیید می‌کند، افرادی مثل ابراهیم گلستان، سیمین دانشور و گلی ترقی به طور مشخص کسانی هستند که هاشمی‌نژاد آن‌ها را تایید می‌کند. پاورقی‌نویسان عامه‌پسند را تخطئه کامل می‌کند. از جمله این افراد، حجازی است که می‌گوید حجازی با این که در دل غرب است، ولی انتقاد که ایده اصلی رمان است را از رمان حذف کرده و وارد رمانتیسمی می‌شود که اساس آن می‌خواهد خودش را با زمان و مکان خودش درگیر کند. میرصادقی را به خاطر سانتی‌مانتالیسمی ای که دارد تخطئه می‌کند و همین نظر او را تلطیف‌شده‌تر در نقد اسماعیل فصیح دارد. وی همچنین ساعدی را تخطئه می‌کند و می‌گوید ساعدی نویسنده حرفه‌ای نیست، فقط چیزهایی که تجربه کرده و خوانده را مصور می‌کند. البته داستان‌های متاخرتر او را هم به خاطر سمبولیسم تخطئه می‌کند.
 
ناامیدی هاشمی‌نژاد از گلشیری موجب نوشتن «فیل در تاریکی» می‌شود
نویسنده رمان «شهربانو» ضمن اشاره به نقد هاشمی‌نژاد بر «شازده احتجاب» هوشنگ گلشیری، گفت: اینجا ریشه نوشتن «فیل در تاریکی» شکل می‌گیرد. یعنی هاشمی‌نژاد با یک امیدواری، گلشیری و اصحاب اصفهان را می‌خواند و می‌گوید، گویا قرار است برای اولین بار نویسنده یا نویسندگانی به‌وجود بیایند که متوجه‌اند برای محتوای موجود باید یک فرم بایسته انتخاب کرد. او در مجموعه داستان اول گلشیری خیلی امیدوار است. در «شازده احتجاب» انتظار او برآورده می‌شود، ولی در مجموعه داستان‌های بعدی گلشیری ناامیدی کامل هاشمی‌نژاد را می بینیم. اینجاست که می‌گوید مسئله داستان فارسی، این است که داستان‌نویس‌های ما بلد نیستند داستان بگویند، چون پلات را نمی‌شناسند.
 
شهسواری در ادامه ضمن اشاره به صراحت هاشمی‌نژاد در نقد، عنوان کرد: «فیل در تاریکی» به عنوان یک پیشنهاد به ادبیات ما، اثری کاملاً شکست خورده است. چرا که بعد از انقلاب و در ۴۰ سال گذشته، جریان فرمالیستی اصفهان پیروز شد؛ یعنی غلبه کامل فرم بر محتوا. بنابراین «فیل در تاریکی» ادامه نداشت و از نظر من ادامه نداشتن آن، ایراد جریان ادبی است، نه ایراد این رمان و هاشمی‌نژاد.
 
وی ضمن تاکید بر این که فیل در تاریکی از نظر یک پیشنهاد به ادبیات داستانی ما کاملاً شکست است و دلیل آن هم همان عقل‌گریزی است، ادامه داد: دلیل دیگر شکست آن هم برمی‌گردد به روحیه خود هاشمی‌نژاد؛ چون هیچ ژانری با یک اثر جاودانه نمی‌شود. اگر او پنج یا شش اثر دیگر در همین ژانر می‌نوشت، حتما تاثیرگذار می‌شد.
 
«فیل در تاریکی» برای هاشمی‌نژاد یک پیروزی بزرگ بود
این مدرس داستان نویسی در ادامه گفت: «فیل در تاریکی» به عنوان یک اثر هنری، برای خود هاشمی‌نژاد یک پیروزی خیلی بزرگ بود؛ چرا که عامه مردم او را با همین کتاب می‌شناسند؛ اما خود رمان ضعف‌های مشهودی دارد و این برای ادبیات فارسی خیلی بد است، که رمانی با این ضعف‌ها بعد از ۴۰ سال هنوز بهترین رمان جنایی ما گفته می‌شود.
 
شهسواری ضمن اشاره به زبان فوق‌العاده هاشمی‌نژاد در رمان «فیل در تاریکی» آن را از نقاط قوت کتاب دانست و افزود: از ضعف‌های بزرگ این کتاب، این است که بد من‌های آن، پس‌زمینه اجتماعی ندارد، که این برای یک کار در زمینه جنایی یک نقطه ضعف بزرگ است. به هر حال ما نمی‌توانیم بیش از آنچه که «فیل در تاریکی» اهمیت دارد، به آن بها بدهیم. این ظلمی به خود هاشمی‌نژاد است.
 
«فیل در تاریکی» رمان‌نویسی ایران را یک گام جلو برده است
علی‌اکبر شیروانی که گفت‌وگوی مفصلی با قاسم هاشمی‌نژاد دارد و در کتابی با عنوان «راه ننوشته» منتشر شده، از دیگر سخنرانان این نشست بود که اهمیت هاشمی‌نژاد برای او را در ادامه به اهمیت رمان برای خود دانست و ضمن اشاره به تاریخ رمان گفت: اگر در منابع مختلف جست‌وجو کنیم، درباره اولین رمان اختلاف وجود دارد. برخی «دن کیشوت»، برخی «رابینسون کروزوئه» و برخی «پاملا» از ریچاردسون را اولین رمان می‌دانند. یعنی بین آثاری که به عنوان اولین رمان اشاره شده‌اند، حدود ۱۴۰ سال اختلاف نظر وجود دارد. این نشان می‌دهد هر تعریفی که نسبت به رمان داشته باشیم، یک سیر تطور و تحولی داشته و کم کم رشد کرده است.
 

علی‌اکبر شیروانی

وی در ادامه ضمن اشاره به چیستی رمان فارسی، اضافه کرد: وقتی در مورد چیستی رمان و اولین رمان فارسی تحقیق می‌کنیم، یک نقطه مغفولی در آن وسط پیدا می‌کنیم که دقیقاً اولین مواجهه ما با هاشمی‌نژاد در اینجا به‌وجود می‌آید؛ آن هم اینکه هاشمی‌نژاد منتقد بود و یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که می‌توان درباره چیستی رمان پیدا کرد، در همین نقدهای کوچکی است که او نوشته است.
 
شیروانی ضمن بیان اینکه اولین چیزی که برای فهم درست «فیل در تاریکی» کمک می‌کند، نقدهای خود هاشمی است؛ اضافه کرد: او به لحاظ روشی هم کار ویژه‌ای کرده، که هر اثری را بر اساس ویژگی‌های ذاتی و فردی آن اثر نقد کرده و قائل به این است که رمان در ذات خود، خودش را می‌سازد. هاشمی‌نژاد در گفت‌وگوی خود درباره کتاب «فیل در تاریکی»، مهم‌ترین عنصر رمان را، عنصر زمان و مکان، موقعیت‌پردازی و صحنه‌سازی می‌داند. اگر به رمان‌های اولیه دنیا مثل دن کیشوت، رابینسون کروزوئه و ...هم توجه کنیم، می‌بینیم که اتفاقاً در تحلیل رمان در مهد خود و جایی که متولد شده هم همین بحث‌ها وجود دارد؛ که در فیل در تاریکی اتفاقاً این عناصر درست در جای خود قرار گرفته است.
 
 او ادامه داد: نکته دیگری که برای فهم «فیل در تاریکی» خیلی مهم است، مقدمه‌ای است که هاشمی‌نژاد بعد از حدود ۳۰ یا ۴۰ سال بر چاپ دوم این اثر می‌نویسد. در این مقدمه که حدود سه صفحه بیشتر نیست هم در دو یا سه جمله متفاوت، بر اهمیت مکان و زمان داستان تاکید دارد، که باعث فهم بهتر قصه می‌شود.
 
شیروانی در پایان صحبت‌های خود گفت: اهمیت «فیل در تاریکی» برای من، نه به خاطر گفت‌وگو با نویسنده آن، بلکه به این خاطر است که رمان‌نویسی را یک گام جلو برده است. گامی که رمان‌نویسی ما بعد از فیل در تاریکی را متوجه خیلی موضوع‌ها کرده است. به همین خاطر است که باید به «فیل در تاریکی» پرداخت.
 
«فیل در تاریکی» یک رمان جنایی است
علیرضا محمودی آخرین سخنران این نشست، در شروع سخنان خود گفت: ما در خاورمیانه در زمینه تولید ادبیات جنایی در کنار ترکیه و مصر، از مهم‌ترین کشورها هستیم و نویسندگان بزرگی در این کشور داستان‌های جنایی نوشته‌اند، که یکی از آنها با یک تک اثر، قاسم هاشمی‌نژاد است. متاسفانه به خاطر فقر شدید تئوریک در محافل آکادمیک و نبود کرسی‌های دانشگاهی درباره ادبیات مدرن، باید طرف سرافکنده و شرمگین باشیم، که نه یک متن قابل قبول درباره «فیل در تاریکی» داریم و نه درباره نویسنده ای که ۱۲۰ اثر جنایی دارد.
 
محمودی در ادامه ضمن بیان اینکه وقتی ما با یک اثر روبه‌رو می‌شویم، اولین سوال درباره ژانر اثر است، عنوان کرد: سه راه وجود دارد که بفهمیم یک اثر در چه ژانری نوشته شده. اولین نکته روایت آن است که روایت «فیل در تاریکی» در باره توطئه است؛ پس رمان جنایی است. نکته دیگر در تشخیص ژانر جنایی، شمایل‌های مثل پلیس، اسلحه، خلافکاری و... است. سومین نکته هم  تاثیرات ژانری است. یعنی مثلاً وقتی رمان «فیل در تاریکی» را می‌خوانیم، سوالات شکل گرفته در ذهن ما، مربوط به جنایت و خلافکاری است؛ پس با ضرص قاطع می‌توان گفت، رمان «فیل در تاریکی» یک رمان جنایی است.
 

وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: مهم‌ترین نکته بعد از فهمیدن ژانر اثر، این است که اثر در چه زیرژانری نوشته شده است. مهم‌ترین زیرژانرهای جنایی، معمایی کاراگاهی، پلیسی، تریلر جنایی و کاراگاه خشم است؛ که «فیل در تاریکی» در زیرژانر تریلر جنایی قرار می‌گیرد. با این تئوری و اطلاعات، می‌توان گفت که «فیل در تاریکی» یک پلات بسیار نامنظم و شلخته دارد؛ چون برای یک رمان ۱۴۵ صفحه‌ای ضعف بسیار بزرگی است که در ۵۰ صفحه اول آن، هیچ اتفاق جنایی نمی‌افتد. تمام اتفاقات در راستای فضاسازی هستند که در نهایت در ۱۰۰ صفحه دیگر هم از آن استفاده نمی‌شود؛ بنابراین یک ضعف بزرگ پلات این است که در ژانری که نویسنده می‌نویسد، از امکاناتی که پلات به او می‌دهد، استفاده نمی‌کند.

پلات مورد علاقه هاشمی‌نژاد، پلات «شاهین مالت» است
 نویسنده مجموعه داستان «بارون ساز» ضمن اشاره به تلفیق به عنوان یکی دیگر از نکات مهم در پلات گفت: تلفیق در رمان فیل در تاریکی هم یک ضعف بزرگ دارد و اساسا ضعف اصلی پلات آن از تلفیق می‌آید. پلات مورد علاقه هاشمی‌نژاد، پلات «شاهین مالت» است و فیل در تاریکی از آن‌جا ضربه می‌خورد که ادامه تجربه جنایی‌نویسی در ایران نیست؛ که اگر بود پلات انقدر سرد و سنگین نبود و اینقدر دیر شروع نمی‌شد.
 
محمودی در پایان ضمن اشاره به سبک نگارش «فیل در تاریکی»، اظهار کرد: در دهه ۵۰ پاورقی‌نویس‌های ایران از فضای رمانتیک دهه پنجاه فاصله می‌گیرند و سعی می‌کنند توصیف‌های واقعی‌تر، پایان‌بندی‌های از پیش فکر شده و این قبیل موارد را در روایت‌های خود جای دهند، که این‌ها همه تحت تاثیر رقبای جدی مثل تلویزیون و ترجمه است. هاشمی‌نژاد بخشی از این فضا است که اتفاقاً بخش کم کار آن هم هست؛ چون تازه اهمیت کار جنایی را دریافته بود. آن چیزی که باعث می‌شود که ما امروز، بعد از چهل سال درباره «فیل در تاریکی»صحبت کنیم، آن چیزی نیست که به اشتباه می‌گویند در ادبیات جنایی با یک شاهکار روبه‌رو هستیم؛ بلکه با تجربه‌ای روبه‌رو هستیم که در جریان داستان‌نویسی جنایی ایران، به خاطر ویژگی‌هایی مثل سبک نویسنده و... اهمیت پیدا می‌کند.