فرهنگ امروز/  احمد ابوالفتحی: آلبرت هیرشمن اقتصاددان آلمانی‌تباری که از مشاهیر حوزه توسعه است، در سال‌های اخیر به همت مترجمانی چون محمد مالجو و محمدرضا فرهادی‌پور در فضای اندیشه ایرانی به نامی برجسته تبدیل شد.
 
انتشار کتاب‌هایی از هیرشمن مانند «دگردیسی مشغولیت‌ها: نفع شخصی و کنش همگانی»، «گذر از مرزها»، «خطابه ارتجاع: انحراف، بیهودگی و مخاطره» و «خروج، اعتراض و وفاداری» با ترجمه محمد مالجو و نیز انتشار کتابی با نام «پیش رفتن با جمع: تجربه اقتصاد توده‌ای در آمریکای لاتین» با ترجمه محمدرضا فرهادی‌پور، در دهه هشتاد و نود، امکانی مناسب برای فارسی‌زبانان فراهم آورد تا با اندیشه‌های هریشمن آشنا شوند.
 
در سال 1398 نیز، نشر روزگار نو با ترجمه محمدرضا فرهادی‌پور مجموعه‌ای از مهمترین مقالات هیرشمن را در کتابی با نام «جامعه بازار؛ تفاسیر رقیب» به مخاطبان ارائه داده است. در این کتاب 4 مقاله از هیرشمن بر مبنای دسته‌بندی موضوعی مشخص گرد هم آمده‌اند. مقالاتی که همگی آنها به مقولاتی نظیر منفعت و رقابت می‌پردازند. «مفهوم منفعت؛ از حسن تعبیر تا همانگویی»، «تفاسیر رقیب از جامعه بازار: متمدن، مخرب یا ضعیف؟»، «علیه خست: سه روش آسان پیچیده‌سازی بعضی مقولات گفتمان اقتصادی» و «سه استفاده از اقتصاد سیاسی در تحلیل اتحاد اروپایی» مقالاتی هستند که در این کتاب گرد هم آمده‌اند.
 
به گفته مترجم، «نام‌گذاری‌های فوق‌العاده درخشان و مثال‌زدنی»، از ویژگی‌های آثار هیرشمن است. فرهادی‌پور می‌گوید: «هر یک از مقالات هیرشمن حاوی نکاتی نغز و خواندنی است و چنان خواننده را دلمشغول مضمون خود می‌سازد که آدمی را به تحیر وامی‌دارد.» (8) بر مبنای دسته‌بندی که آیزیا برلین بر پایه تمثیل «خارپشت و روباه» از سبک‌های متفکران در برخورد با موضوعات خود ارائه داده است، هیرشمن را می‌توان متفکری خارپشتی دانست که یک جهان پیچیده را در حد یک ایده سازمان‌یافته ساده می‌کند. او از مفاهیم محدودی که با زیبایی و جذابیت منحصربه‌فردی صورت‌بندی شده‌اند برای توضیح مباحث بسیاری استفاده می‌کند. چنان که در همین مجموعه مقالات هم، هیرشمن به مقولاتی نظیر نفع و میل شخصی و نسبت آن با حیات جمعی پرداخته است که در دیگر آثار او نیز می‌شود رد آنها را پی‌جویی کرد.
 
در مقاله «مفهوم منفعت: از حسن تعبیر تا همانگویی»، او به سراغ واکاوی تعاریفی که از این مفهوم ارائه شده است می‌رود. «منفعت شخصی» مفهومی است که تعاریف متعدد و متنوعی از آن ارائه شده است، چنان‌که به گفته جرمی ادلمن همکار تحقیقاتی هیرشمن و نویسنده کتاب مهم «فیلسوفی جهانی: اودیسه آلبرت هیرشمن» که در ابتدای هر مقاله این کتاب معرفی مختصری از آن مقاله ارائه داده است: «در مباحثات عمومی معدود کلماتی بار معنایی‌شان بیش از منفعت شخصی بوده است.»
 

 
هیرشمن در مقاله خود به دوگانه نفع شخصی/ هدف اجتماعی پرداخته است و نسبت میان منفعت با کشورداری را بررسی کرده است. منفعت شخصی کلیدواژه رقابت‌های بین گفتمانی میان اندیشه‌های راست‌گرا و اندیشه‌های چپ‌گرا بوده است. تاکید راستگرایان بر منفعت شخصی و تاکید چپ‌گرایان بر هدف اجتماعی بوده است. تلاش هیرشمن این بوده است که سنتزی ارائه دهد که تز و آنتی‌تزی که حول محور منفعت شخصی شکل گرفته بود را به چالش بکشد.
 
مقاله «منفعت شخصی» برآمده از سخنرانی‌ای است که هیرشمن به دعوت پیر بوردیو در کلوژ دوفرانس انجام داده است. به گفته ادلمن: «هیرشمن موضوع سخنرانی خود را اقتصاد سیاسی بزرگ‌نمایی شده انتخاب کرد و امید داشت تا مجادله متعصبان را به گفت‌وگویی پرثمر بین دو طرف مخالف بدل کند.» (10) او به تاریخچه مفهوم منفعت می‌پردازد و بسترهای شکل‌گیری این مفهوم را واکاوی می‌کند. او نشان می‌دهد که این مفهوم نه تنها با مفهوم «خود» بلکه به شکلی مهم با خود ایده قدرت سیاسی مرتبط بوده است. به اعتقاد هیرشمن رفاه فردی و کشورداری مفاهیمی در برابر یکدیگر نیستند. این مفاهیم از ابتدا در هم تنیده بوده‌اند و بهترین روش پرداختن به آنها نیز همین نوع پرداخت درهم‌تنیده است.
 
مقاله دومی که در این کتاب ترجمه شده است «تفاسیر رقیب از جامعه بازار» نام دارد. به گفته آدلمن: «از آغاز دهه 1980، هیرشمن به کمال خود رسیده بود و شخصیتی جهانی به شمار می‌رفت. کار او از مرزهای رشته‌های دانشگاهی فراتر رفت و رشته‎های کاملا مجزایی همچون روان‌شناسی و تاریخ تفکر را شکل داد. در 1977 کتاب هواهای نفسانی و منافع: استدلال‌های سیاسی به طرفداری از سرمایه‌داری پیش از اوج‌گیری را منتشر کرد؛ کتابی که او را در حکم یکی از اندیشمندان انسان‌گرای بزرگ عصر خودش ثبت کرد. با این حال، هواهای نفسانی و منافع برای هیرشمن غیرعادی بود. یک‌بار گفت که این کتاب نوعی گوشه‌گیری در تاریخ بود؛ کاری سوای از منازعات جاری امروزی بر سر سیاست‌گذاری و اقتصاد سیاسی که او را از دهه 1940 دلشمغول ساخته بود. وی بدون غفلت از موضوعات معاصر، در جست‌وجوی گودبرداری از روش‌های چندگانه‌ای بود که اقتصاددانان درباره سرمایه‌داری می‌اندیشیدند و از این رو در دهه 1970 طیف روش‌های ممکنی را روشن کرد که ممکن بود یک نفر در قالب آنها در خصوص بازارها و مالکیت بیندیشد که درست به منزله نوع مشخصی از راست‌آیینی مرتبط با بازارهای آزاد قوت گرفته بود.» (42) مقاله تفاسیر رقیب از جامعه بازار که متن سخنرانی هیرشمن در سلسله سخنرانی‌های مارک بلوک در دانشکده مطالعات عالی علوم اجتماعی در پاریس است و در سال 1982 ارائه شده است، در چنین بستری ارائه شده و مباحث ارائه شده در کتاب هواهای نفسانی و منافع را با مباحث روز در دوره‌ای که سیاست‌های اقتصادی ریگان و تاچر در حال فراگیر شدن بودند تطبیق می‌دهد.
 
سومین مقاله کتاب نام جذاب «علیه خست» را بر خود گرفته و زیر نام آن نیز بسیار جذاب است: «سه روش آسان پیچیده‌سازی بعضی مقولات گفتمان اقتصادی». این مقاله نیز برآمده از یکی از سخنرانی‌های هیرشمن در سلسله سخنرانی‌های مارک بلوک است. هیرشمن در این مقاله، صریح و بی‌پروا به مباحث اقتصاددانان هم‌عصر خود می‌پردازد و بیش از هر چیز به دایره واژگان متداول در میان اقتصاددانان حمله می‌کند. به اعتقاد هیرشمن اگر قرار باشد علم اقتصاد بسط یابد، به واژگان و گفتمان پیچیده‌تری نیاز دارد. این همچنین به معنای دست کشیدن از بعضی از گاوهای قربانی این رشته است: ترجیح خست؛ توضیحات ساده یک پدیده حتی اگر آن پدیده پیچیده باشد و... این مقاله یکی از سنگ‌بناهای مهم در چرخش اخیر اقتصاد رفتاری ارزیابی شده است و به اعتقاد جرمی آدلمن مقاله‌ای پیشگام است.
 
آخرین مقاله کتاب نیز «سه استفاده از اقتصاد سیاسی در تحلیل اتحاد اروپایی» نام دارد. هیرشمن از جمله آمریکائیانی بوده است که در مباحث مرتبط با اروپا دقیق شده‌اند. او متخصص سیاست‌گذاری تجاری بود و در همین حوزه به عنوان عضو هیئت مدیره در فدرال رزرو آمریکا عضویت یافته بود. او از اعضای اتاق فکر طرح مارشال برای بازسازی اروپا بود و البته همه اینها تا پیش از این بود که در سال 1951 وفاداری او مورد تردید قرار گیرد و از مسئولیت‌های دولتی اخراج شود. این اخراج اما او را از پرداختن به مسائل اروپا بازنداشت. او سال‌ها بعد رهبری محققانی را بر عهده داشت که در مورد بحران دولت رفاه به خصوص در اروپا پژوهش و اندیشه‌ورزی می‌کردند. مقاله «سه استفاده...» که در اصل متن سخنرانی هیرشمن در کنفرانسی در مورد رویکردهای اقتصادی برای مطالعه ادغام بین‌المللی بود که در 1979 و در ونیز ایراد شد تلاش می‌کند ارتباط درونی میان ملاحضات سیاسی و اقتصادی را آشکار سازد. این مقاله بر مبنای تقسیم‌بندی آدلمن تداومی بر مشهورترین کتاب هیرشمن یعنی «خروج، اعتراض و وفاداری» است.
 
آنچنان که از معرفی‎‌های کوتاهی که ارائه شد آشکار است، مقالات گردآمده در کتاب «جامعه بازار» علاوه بر آنکه به خودی خود مباحثی غنی و بدیع را مطرح می‌کنند، هر یک اثری از آثار هیرشمن را نیز نمایندگی می‌کنند و همین ویژگی باعث شده که این کتاب بتواند مدخلی مناسب برای ورود به اندیشه آلبرت هیرشمن این متفکر بزرگ آلمانی‌الاصل آمریکایی باشد.
 
کتاب «جامعه بازار؛ تفاسیر رقیب» نوشته آلبرت هیرشمن با ترجمه محمدرضا فرهادی‌پور را انتشارات روزگار نو در 148 صفحه و با تیراژ پانصد نسخه به قیمت بیست و پنج هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.

ایبنا