فرهنگ امروز/ بهار سرلک
روزنامه «هفت صبح» اردیبهشت ماه امسال با فرید قدمی، مترجمی که جلد نخست رمان «اولیس» نوشته جیمز جویس را ترجمه و راهی سی‌ودومین نمایشگاه کتاب کرده بود به گفت‌وگو نشست و از او درباره اعطای جایزه بنیاد جیمز جویس زوریخ پرسید؛ جایزه‌ای که به زعم مصاحبه‌کننده فرید قدمی نخستین و تنها ایرانی است که آن را دریافت کرده است. مصاحبه‌کننده از این نویسنده و مترجم خواسته بود درباره این جایزه توضیحاتی ارایه کند. قدمی در جواب گفته بود:«این جایزه را در سال 2016 گرفتم. بنیاد جیمز جویس، بنیادی است در زوریخ که هر ساله جایزه‌ای 1500 فرانکی به همراه اقامتی یک ماهه در زوریخ برای کار کردن در پروژه‌ای که مربوط به جویس است به مترجمان جویس اختصاص می‌دهد. افراد زیادی هم هستند که مشتاقند از این جایزه استفاده کنند.
بنیاد هر سال فراخوانی دارد که افراد اعلام آمادگی می‌کنند و این بنیاد هم از بین کسانی که در این فراخوان شرکت کرده‌اند یک یا دو نفر را در جهان انتخاب می‌کند و این جایزه را به آنها می‌دهد. در واقع بیشتر نوعی قدردانی است نسبت به کسانی که در حال ترجمه و تحقیق روی آثار جویس هستند. من اولین کسی بودم که از ایران و آسیا این جایزه را گرفتم. البته به همراه یک مترجم آرژانتینی اما همانطور که گفتی تنها نفری بودم که این جایزه را گرفتم. زمانی که جایزه جویس را گرفتم، داشتم روی شعرهای جویس و نمایشنامه «تبعیدی‌ها» کار می‌کردم که ترجمه هر دو در ایران چاپ شده‌اند. غیر از این رساله‌ای هم درباره جویس نوشته بودم که چاپ شد. در واقع قبل از انتشار «اولیس» آثاری که درباره جویس کار کردم، اینها بودند، جلد اول «اولیس» هم که امسال در نمایشگاه کتاب چاپ شد و تا بهار 99 هم کل آن امیدوارم منتشر شود.»
این پاسخ قدمی به سوال نخست مصاحبه‌کننده است. بی‌کم و کاست.
بعد از خواندن این مصاحبه کنجکاو شدم درباره این جایزه بیشتر بدانم. بنیاد ارنست همینگوی و سازوکار آن را می‌دانم.
این بنیاد هر ساله رقابتی در میان دانش‌آموزان سال اولی دبیرستانی در نزدیکی محل زندگی همینگوی در ایلینوی برگزار می‌کند و دانش‌آموزها با مقاله‌ای 300 تا 600 کلمه‌ای در مورد موضوعی تعیین شده به رقابت می‌پردازند. مقاله 3 برنده نخست در ژورنال ادبی «همینگوی شورتس» منتشر می‌شود. همچنین به این 3 برنده کمک هزینه تحصیلی هزار دلاری برای حضور در کالج اعطا می‌شود و زمانی که در سال آخر دبیرستان مشغول تحصیل می‌شوند، می‌توانند در این بنیاد اقامت کنند و از آموزه‌های نویسندگی اساتید بهره‌مند شوند. اینها کمک‌های مالی و معنوی‌ای هستند که در شکل‌گیری و افزایش انگیزه بیشتر دانش‌آموز برای نوشتن و آشنایی با همینگوی نقش دارند.
می‌خواستم بدانم قدمی چه روندی را طی کرده است که توانسته چنین جایزه‌ای به دست بیاورد؟ بالاخره هر چه که باشد، بنیاد جیمز جویس است و یک ایرانی. از توضیحات او در «هفت صبح» این طور برمی‌آید که رقابتی در کار است چون بسیاری از مترجمان «مشتاقند از این جایزه استفاده کنند.» سری به وب‌سایت بنیاد جیمز جویس (James Joyce Foundation) زدم. در آنجا حرفی از جایزه (Award/Prize) نبود و فقط بورسیه تحقیقاتی (Scholarship) را دیدم.
در همین سایت خواندم که بورسیه تحقیقاتی در چند شاخه به مترجمان اهدا می‌شود:«بورسیه تحقیقاتی برای ترجمه آثار جویس و اقامت لورن؛ دوستان زوریخی جیمز جویس؛ بورسیه‌های تحقیقاتی بنیاد؛ بورسیه تحقیقاتی شهر زوریخ؛ سایر بورسیه‌ها و کمک هزینه‌ها.»
شرایط دریافت بورسیه تحقیقاتی ترجمه آثار جویس و اقامت لورن به این شکل تعریف شده است:«این بورسیه از سوی همراهان بنیاد جیمز جویس واقع در زوریخ و خانه ترجمه لورن اعطا می‌شود. از مترجمانی که در حال پیشبرد پروژه اثری از جیمز جویس هستند و در زمان حضورشان در سوییس نیز کارشان را روی این پروژه ادامه خواهند داد، دعوت به عمل می‌آوریم. این بورسیه تحقیقاتی شامل ترجمه‌های تکمیل شده‌ای که در نوبت انتشار به سر می‌برند، نمی‌شود.» در ادامه هم نام دریافت‌کنندگان این کمک هزینه در 4 سال گذشته آمده است و نام فرید قدمی هم به عنوان دریافت‌کننده این «بورسیه تحقیقاتی» در سال 2016 ذکر شده است.
ایمیلی برای بنیاد فرستادم و پرسیدم تفاوتی میان «بورسیه تحقیقاتی» و «جایزه» قائل هستند یا خیر؟ اورسلا زلر، یکی از سرپرستان این بنیاد در پاسخ نوشت:«قطعا میان «بورسیه تحقیقاتی» و «جایزه» تفاوتی قائل هستیم. در نتیجه کمک‌هزینه بنیاد جیمز جویس زوریخ و خانه ترجمه لورن جویس را نمی‌شود به آن معنی، جایزه تلقی کرد. البته هدف ما انتخاب مترجمان با صلاحیت از میان شرکت‌کنندگان است.»
پرسیدم:«براساس بررسی‌هایی که روی ترجمه‌ها انجام می‌شود به شرکت‌کنندگان بورسیه تحقیقاتی تعلق می‌گیرد؟ کارشناسی برای تطبیق متن مبدا با متن مقصد و تایید اصالت و دقت مترجم در اختیار دارید؟»
زلر در جواب نوشت:«متاسفانه کارشناس زبان‌های «بیگانه‌تر» یا ناآشنا مانند فارسی- البته از دیدگاه ما- برای ارزیابی ترجمه در اختیار نداریم. برای چنین درخواست‌نامه‌هایی به شروط دیگری ملزم هستیم یعنی قرارداد ناشر برای پروژه‌ای که مترجم در دست ترجمه دارد و در حقیقت فقط شرکت‌کنندگانی که پیش از این ترجمه‌ای از آثار جویس را در کشورشان منتشر کرده باشند، مدنظر قرار می‌دهیم. نمی‌توانیم کیفیت ترجمه‌ای فارسی را قضاوت کنیم اما با اطمینان می‌توانم بگویم، برای مثال ترجمه «اولیس» که با اعمال محدودیت‌ها در کشورتان منتشر می‌شود، نمی‌تواند اصالت اثر جویس را داشته باشد. همچنین چند سالی زمان می‌برد تا چنین مسوولیت پرچالشی به سرانجام برسد.»
با قدمی تماس گرفتم و از او پرسیدم در مصاحبه با «هفت صبح» گفته بودید از بنیاد جیمز جویس جایزه دریافت کرده‌اید اما بنیاد می‌گوید آنها بورسیه‌ای تحقیقاتی برای مترجمان در نظر می‌گیرند و از نظر آنها میان «جایزه» و «بورسیه» تفاوت‌هایی وجود دارد. از نظر شما «بورسیه تحقیقاتی» و «جایزه» فرقی با همدیگر دارند؟
قدمی در جواب گفت:«یکی است. لغت هستند دیگر. من خیلی درباره این موضوع جایی صحبت نکرده‌ام.و به آن اشاره‌ای هم نمی‌کنم و چیز مهمی هم نیست. اما فکر می‌کنم در عنوانش هم James Joyce Scholarship and Award است. یعنی جایزه‌ای که مشترکا برای لورن و بنیاد جویس است.»
گفتم: اما مثل اینکه تفاوتی میان این قائل هستند و بورسیه تحقیقاتی را از جایزه جدا می‌دانند.
گفت:«من نمی‌دانم تفاوت قائل هستند یا قائل نیستند. در نهایت چیز مهمی برای من نیست. در سایت بنیاد هم می‌توانید هر چه که درباره‌اش هست، چه کسانی گرفته‌اند و چه کسانی نگرفته‌اند را ببینید. موضوع چندان مهمی نیست.»
واکنش بنیاد جیمز جویس را به این اظهارنظر قدمی جویا شدم. این بار فریتز سن، مدیر بنیاد جیمز جویس- کارشناس آثار جیمز جویس و نظریه‌پرداز- در جواب توضیحاتی درباره دو دریافت‌کننده ایرانی- اکرم پدرام‌نیا و فرید قدمی- که از حمایت مالی و معنوی این بنیاد برخوردار شده بودند، ارایه کرده بود. او برای شفاف‌سازی بیشتر در مورد دو لغت «بورسیه تحقیقاتی» و «جایزه» نوشته بود:«هر دو «بورسیه تحقیقاتی» بنیاد جیمز جویس زوریخ را دریافت کرده‌اند که قطعا آن را «جایزه» نمی‌دانیم. جایزه زمانی به اثری تعلق می‌گیرد که منتشر شده باشد و نامش در کارنامه حرفه‌ای فرد قید شده باشد. بورسیه تحقیقاتی به کارهایی تعلق می‌گیرد که هنوز به پایان نرسیده‌اند و فرد در حال کار و پژوهش روی آن است. ما با ترمینولوژی(اصطلاح‌شناسی) کشور شما آشنایی نداریم اما تا آنجایی که ما می‌دانیم در کشور ما میان «بورسیه تحقیقاتی» (کمک‌هزینه تحقیقاتی) با جایزه‌ای رسمی- که معمولا هیات داوران برگزیده آن را تعیین می‌کند- یک دنیا فاصله است.»
نمونه بنیادی که به شرکت‌کنندگانش جایزه اهدا می‌کند، بنیاد جورج اورول است که در هر سال اعضای هیات داوران آن تغییر می‌کنند.
جوایز این بنیاد شامل جایزه به نوشتار سیاسی، داستان سیاسی، روزنامه‌نگاری و افشاگری فسادهای بریتانیا می‌شود. هر کدام از این بخش‌ها هیات داورانی مجزا دارند و فرد دیگری روی تصمیم‌گیری آنها تاثیرگذار نیست. هیات داوران تمامی آثار ارسال شده شرکت‌کنندگان را بررسی می‌کنند و ابتدا در فهرست اولیه 12 شرکت‌کننده و آثارشان را نامزد جایزه معرفی می‌کنند. چند هفته بعد فهرست نهایی را که شامل 6 نامزد می‌شود و با بررسی آثار به دست آمده است، معرفی می‌کنند. در نهایت نیز با رای داوران برگزیده انتخاب می‌شود.
فریتز سن توضیح داده بود که اگر از سوی این بنیاد جایزه‌ای به این دو مترجم اهدا شود، دارای اعتبار نیست و دلیل خود را این طور بیان کرده بود:«طبعیتا ما در زبان فارسی دانشی نداریم تا کیفیت ترجمه به این زبان را قضاوت کنیم.»
در شرح این ماجرا تلاش کردم، پیگیری‌هایم را بدون جانبداری در میان بگذارم. قضاوت درباره مجموع آن را به خواننده می‌سپارم.
روزنامه اعتماد