به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ پنجمین نمایشگاه به روایت نسخه‌خوانان با عنوان «تصویر نسخه‌های دست‌نوشت از شبیه‌نامه‌های دوره قاجار» به گردانندگی رضا کوچک‌زاده، پانزدهم شهریورماه جاری در خانه هنرمندان افتتاح می‌شود. با کوچک‌زاده که پیش از این هم در این زمینه پژوهش‌هایی داشته، در مورد این نمایشگاه گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌آید:
در ابتدا کمی درباره کلیت این نمایشگاه توضیح دهید؟
پنجمین نمایشگاه به روایت نسخه‌خوانان است. نمایشگاه «تصویر نسخه‌های دست‌نوشت از شبیه‌نامه‌های دوره قاجار» تصویرهای گزیده‌ای از شبیه‌نامه‌ها یا تعزیه‌نامه‌های دوره قاجار هستند از مجموعه‌های مهمی مثل گنجینه خطی کتابخانه مجلس، گنجینه خطی کتابخانه ملک و چند مجموعه خصوصی دیگر.
تصویر نسخه‌ها به چه صورتی در نمایشگاه ارائه داده می‌شود؟
به صورت پوستر 50 در 70. این نمایشگاه با هفتاد پوستر برگزار می‌شود.
این هفتاد پوستر، از میان چند نسخه شبیه‌خوانی انتخاب شده است؟
از بین 600 نسخه کتابخانه مجلس و 149 نسخه کتابخانه ملک گزینش شده است.
در ارائه تصویر این نسخه‌های خطی چه چیزی اهمیت پیدا می‌کند؟... چون به این ترتیب، ما روایت را در پوسترها از دست می‌دهیم و نهایتا چند سطر از یک نسخه را پوستر می‌خوانیم.
بخش پنهان تاریخ هنرهای نمایشی و تاریخ ادبیات عامیانه و فرهنگ عمومی ما. همین‌طور سرچشمه‌هایی از دانش‌های مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، ادبیات و موسیقی در بسیاری از این نسخه‌ها قابل ردیابی هستند. قرار نیست ما در هر نسخه، روایت آن نسخه را داشته باشیم. قرار است نکته‌هایی را که آن نسخه در آن صفحه دربرداشته و آن را از باقی صفحات متمایز می‌کرده، ببینیم. برای نمونه آقای بیضایی در کتاب نمایش در ایران، در بخش تعزیه می‌گویند که شبیه‌نامه‌نویسان معمولا افراد عامی معتقد، ولی بدون دانش فنی هستند. اما نکته‌هایی که ما در این نسخه‌ها برای نخستین بار به دست آوردیم و دریافتیم این است که اتفاقا معین‌البکاء آدم بسیار فرهیخته و آگاه فنی به معنای کارگردان امروزی است. و نکاتی که در حاشیه نسخه‌ها نوشته و من بخشی از آنها را در نمایشگاه آورده‌ام، ما را متوجه می‌کند که دانش آنها فراتر از یک آدم مذهبی عامی است. نکاتی که در حاشیه نسخه‌ها نوشته شده، گاهی ما را به یاد دراماتورژ این روزها می‌اندازد. باز بر خلاف گفته آقای بیضایی که شبیه‌نویسان هیچ امضایی پای کار نمی‌گذاشتند و هیچ تاریخی نمی‌زدند، من نسخه‌هایی را انتخاب کرده‌ام که تاریخ و امضاء دارند و معلوم است که چه کسی و به چه دلیلی آن را نوشته است. و بعد نگره ما به هنر شبیه‌نویسی و شبیه‌خوانی دگرگون می‌شود. برای این که متوجه می‌شویم امروزه ما با حلقه کوچکی از مجالس شبیه روبه‌رو هستیم. در حالی که گسترش شبیه در دوره ناصری بسیار بیشتر از امروز بوده است. تخیل شبیه‌نویس خیلی پیشتازتر از دوره کنونی بوده و همین باعث شده روایت‌هایی وارد مجالس شبیه‌خوانی شوند که تا پیش از آن امکانش نبوده و دیده نمی‌شده. مثل «مجلس شبیه زن نصرانی» که شخصیت اصلی‌اش یک خانم تاجر نصرانی است و ما به دلیل روایت آن، وارد مجلس عاشورا می‌شویم و بعد دوباره برمی‌گردیم و قصه زن نصرانی را ادامه می‌دهیم. یا در مجموعه مجلس، نسخه «به چاه انداختن یوسف» را داریم. یا «عباس هندو» را داریم که در این مجموعه نیست و در جای دیگری است.
چرا تصاویر نسخه‌های این نمایشگاه را از دوره قاجار انتخاب کردید؟
عصر قاجار، دوره پیدایش و رشد و گسترش اصلی شبیه‌خوانی است. ما نشانه‌هایی از شبیه‌خوانی در دوره‌های پیش از قاجار داریم؛ در دوره افشاریه می‌توانیم نشانه‌هایی پیدا کنیم، ولی نسخه؛ نه! قدیمی‌ترین نسخه‌های شبیه‌نویسی به دوره فتحعلیشاه قاجار اختصاص دارد. بنابراین شبیه‌خوانی در دوره قاجار در کل کشور فراگیر می‌شود. به ویژه در دوره ناصری، هنر شبیه‌خوانی به عنوان حرفه پذیرفته می‌شود. امروزه کارگردانی تئاتر از طرف وزارت کار به عنوان حرفه پذیرفته شده نیست. ولی در دوره ناصری، حرفه معین‌البکایی از آن محمدباقر معین‌البکا بود. یا حرفه شبیه‌خوانی مال شبیه‌خوانان نامی آن دوره بوده است. و بابت این‌ها دستمزد مشخص می‌گرفتند و ساز و کار یک حرفه برای‌شان فراهم شده بود. علاوه بر این، رشد تخیل در مجلس شبیه‌خوانی به ویژه در دوره قاجار آن قدر زیاد است که می‌توانیم سال‌ها در موردش گفت‌و گو کنیم و در دانشکده‌های هنری ما که از تخیل دور مانده‌اند، تدریس شود. مجالس شبیه‌خوانی امکان این امر را که از این سرچشمه‌ها بهرزه بگیریم و به روزش کنیم و برای امروز مناسبش کنیم، بسیار بسیار فراهم است.
به لحاظ زیبایی بصری این نسخه‌ها چه ویژگی‌هایی داشتند؟ آیا از خط خاصی یا کاغذ ویژه‌ای استفاده می‌کردند؟
اولین نکته این است که کاغذها در آن زمان دست‌ساز بوده و به همین دلیل ما با تنوع کاغذ در آن دوره مواجهیم؛ هم به لحاظ جنس کاغذ و هم رنگ کاغذ. علاوه بر این، به دلیل اینکه دبیرها و نگارنده‌ها این مجالس را از روی دست شبیه‌نویس اصلی پاک‌نویس می‌کردند، تنوع خط داریم. حتی در مجالسی که به محمدباقر معین‌البکاء تعلق دارد ما با تنوع خط مواجهیم. بعضی از این نسخه‌ها، به ویژه نسخه‌های کتابخانه ملک در زیبایی و خط شناسی زبانزد است. از سوی دگیر، نسخه‌های کتابخانه ملک، جنبه‌های حماسی بیشتری به نسبت سوگ دارند. من نمونه‌هایی از این نسخه‌ها را آورده‌ام که شعرش به شاهنامه پهلو می‌زند. مهم‌ترین ویژگی نسخه‌های ملک این است که به نسبت نسخه‌های دیگر بی‌غلط هستند. مجموعه ملک اصلا برای جنگ تنظیم شده و نه برای شبیه‌خوانی.
منظور از جنگ چیست؟
یعنی کتاب که مجموعه شبیه‌نامه‌ها در آن هست و آن کسی که این شبیه‌نامه‌ها را گردآوری و تنظیم کرده، این‌ها را به لحاظ ادبی و نگارشی ویرایش کرده است. این جنگ تک‌نسخه است و نسخه ملک، هیچ نسخه بدلی ندارد. کسی بوده که هم علاقه داشته و هم شبیه‌خوانی را می‌شناخت. مثلا ما در این کتاب، یازده مجلش شهربانو داریم و این یازده مجلس در کنار هم تدوین شده‌اند. یعنی با آگاهی کامل این‌ها را انتخاب کرده و هیچ یک از این شهربانوها، به لحاظ قصه‌گویی و شکل و پرداخت نمایشی هیچ شباهتی به هم ندارند.
به طور کلی مهم‌ترین شاخصه نسخه‌های شبیه‌خوانی دوره قاجار در حوزه روایت و قصه چیست؟
این موضوع یک کتاب پژوهشی گسترده است و نمی‌شود در این فرصت محدود به آن پرداخت. امروزه اسنادی داریم که به ما این اجازه را می‌دهد که دوره‌های مختلف عصر قاجار را مرزبندی کنیم. حتی در این حد می‌توانیم ریز شویم که بگوییم نسخه‌های دوره آغازین حکومت ناصری چه بوده، دوره میانی و دوره پایانی. به این میزان گستردگی منابع فراهم شده است. بنابراین نمی‌توان این قدر کلی به آن پرداخت. ما از پیش از دوره قاجار هیچ شبیه‌نامه یافته‌ای نداریم که بتوانیم با آن مقایسه کنیم. همین مساله می‌رساند که ما با گستره کم‌نظیری از شبیه‌نامه‌ها در دوره قاجار مواجهیم که خود این‌ها هم می‌توانند با هم مقایسه شوند. از دوره فتحعلیشاه مجلس‌هایی داریم که می‌توانیم آنها را با دوره محمد شاه یا دوره اول ناصری مقایسه کنیم. ضمن اینکه من این صحبت‌ها را از پس نمایشگاه «روایت نسخه‌خوانان» نمی‌گویم. بلکه این را از پس سه کتاب که در این زمینه کار کرده‌ام می‌گویم. دو کتاب برای کتابخانه مجلس و کتابی که برای کتابخانه ملک سال‌ها پیش تدوین و منتشر کرده‌ام، می‌گویم. امکان دارد کتابخانه‌های دیگری هم باشند که ویژگی‍‌های متفاوتی از این‌ها داشته باشند.
کمی در مورد کتاب‌ها توضیح دهید؟
نایاب شده‌اند. ولی می‌توانم معرفی کنم؛ «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های دوره قاجار» که فهرست جزئی نگر 445 مجلس شبیه‌نامه گنجینه خطی کتابخانه مجلس است که سال 89 منتشر شد و از سال 91 نایاب شده و تا امروز هم چاپ دوم نشده است. دیگری «فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های پراکنده» از گنجینه خطی کتابخانه مجلس مخزن مطبوعات و مجلات و مخزن چاپی آن کتابخانه است که در بخش خطی‌اش حدود 150 مجلس دارد.
«فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های ملک» از گنجینه خطی کتابخانه ملک هم سال 90 تدوین شد و در سال 93 منتشر شد. این کتاب‌ها در حال حاضر نایاب هستند و سال پیش من در این کتاب‌ها بازنگری انجام داده‌ام که کمابیش آماده است و در جست‌وجوی یک ناشر خوب هستیم که نسخه بازنگری شده و ویراسته جدید هر سه این‌ها با عنوان «فهرست شبیه‌نامه‌های ایران» در سه جلد منتشر شود.
علاوه بر این‌ها، کتابی هم با نام «رضایی‌نامه» دارم که انتشارات سوره مهر در سال 93 منتشر کرد. و یک پژوهش موضوعی است روی شبیه‌نامه‌های مربوط به امام‌رضا (ع)؛ زندگی و شهادتش. بر خلاف این سه کتاب که به خاطر گستردگی موضوع، نسخه‌ها را نداریم، در «رضایی‌نامه» خود نسخه‌ها هم منتشر شده‌اند و مقالاتی که روی ان نسخه‌ها خوانش بینامتنی انجام داده‌اند.
و سخن آخر؟
این نمایشگاه یک سویه نیست. من منتظرم دوستانی از رشته‌های دیگر به دیدن این نمایشگاه بیایند و آنها به ما بگویند که چه چیزهایی در این سندها می‌بینند. چیزی که در نگره یک مردم‌شناس یا جامعه‌شناس به این نسخه‌ها هست، با نگاه من کاملا متفاوت خواهد بود و این‌ها به ما کمک می‌کند که به کشف‌های تازه‌ای از بخش‌های پنهان مانده تاریخ هنرهای نمایشی و.... دست پیدا کنیم. ما برای اولین بار در این نسخه‌ها با نشانه‌های دراماتورژی و کارگردانی در ایران مواجه شدیم. جالب است که از همتایان اروپایی‌شان در آن زمان جلوتر بودند.
این نمایشگاه از پانزدهم تا بیست و ششم شهریور 98 در نگارخانه‌های استاد ممیز و زمستان خانه هنرمندان ایران برگزار می‌شود. ساعت تماشا برای عموم علاقمندان، از 14 تا 21 هر روز به جز شنبه‌ها است.