به گزارش فرهنگ امروز به نقل از اعتماد؛ کتاب تازه‌ای از محمدعلی موحد مورخ، مولوی‌پژوه و حقوقدان برجسته ایرانی در روزهای آینده توسط نشر ماهی منتشر خواهد شد. این کتاب که «در کشاکش دین و دولت» نام دارد، حاصل پژوهش‌های موحد در باب رابطه میان دین و دولت در اسلام و ارتباط ایران و ایرانیان با این مقوله است.
کتاب «در کشاکش دین و دولت» با گزارشی فشرده از دوران سی ساله پس از رحلت پیغمبر اکرم در سال ۱۱ هجری تا صلح امام حسن (ع) و معاویه در سال ۴۱ هجری آغاز می‌شود و در پی آن، موحد چنانکه خود گفته است، می‌کوشد «با دقت در مضمون روایت‌های مورخان و تعمق در زیر و بم آنها، تصویری بالنسبه معقول و قابل اعتماد آن دوران (۱۳) به دست دهد.»
بر این پایه او دو نگاه را از دو منظر به این دوران سی‌ساله به مخاطب ارایه می‌دهد. یکی نگاهی که عمده تمرکزش بر مقوله شکل‌گیری و تاسیس حکومت اسلامی و مقوله خلافت است و دیگری نگاهی که بر نزاع‌های برآمده از شکل‌گیری این حکومت ناشی شده تمرکز دارد. به عنوان نمونه در بخش «نگاه اول» از فصل اول کتاب، محمدعلی موحد به مقولاتی مانند «تصویری از حکومت در صدر اسلام»، نسبت ساخت حکومت خلیفه‌ای با ساخت پادشاهی، ابعاد مقوله بیعت و... پرداخته است و در بخش «نگاه دوم» مقولاتی مانند «نزاع در میان قریشیان»، «نخستین ترور سیاسی در اسلام»، «چگونه مسلمانان بر خلیفه شوریدند؟»، «نزاع خانگی و ماجرای جنگ شتر» و... می‌پردازد.
دوران سی‌ساله‌ای که موحد در فصل اول کتاب بر آن تمرکز کرده، آبستن وقایع شگرفی بوده است که سرنوشت حکومت زیر پرچم اسلام را رقم زد. در آن سی سال، ماجراهایی سهمگین و خون‌آلود اتفاق افتاد. فصل دوم کتاب «چگونه اسلام در ایران راه یافت؟» نام دارد. این فصل با مروری بر روند سقوط یزدگرد و تسخیر ایران آغاز می‌شود و پس از مروری گزارش‌گونه از فراز و نشیب‌های نبرد به روایات متون تاریخی و از جمله آنچه طبری و فردوسی، بلاذری و دینوری درباره نبردهای میان اعراب و ایرانیان نوشته‌اند، می‌پردازد و پس از نگرشی انتقادی به روایت فردوسی از این نبردها، در بخشی که «تحلیل و تامل» نام گرفته است، به مقوله ساختار ناعادلانه جامعه ساسانی و تاثیر آن در پیروزی اعراب (یا آن‌گونه که موحد در کتاب خود مکتوب کرده است: تازیان) می‌پردازد.
فصل سوم کتاب «برآمدن دیوان و دیوان‌سالاران» نام گرفته است. این فصل از منظری اقتصادی به مقوله فتوحات پرداخته است. بخش اول این فصل به پیشینه دیوان‌سالاری نزد مسلمانان تا پیش از فتوحات اختصاص یافته است و بر مقولاتی نظیر «خالصه‌جات»، «بطایح»، «انواع درآمدهای دیوانی»، «دفاتر مساحی»، «مالیات سرانه»، «بیت‌المال» و... تمرکز دارد. در بخش دوم این فصل نوآوری‌های دوران فتوحات در زمینه‌های مالی مورد توجه قرار گرفته‌اند و مقولاتی مانند جایگاه خراج و جزیه در نظام اقتصادی اسلام با تمرکز بر آنچه در قرآن و نیز شاهنامه فردوسی در این زمینه ذکر شده، مورد توجه قرار گرفته است. «آغاز تاسیس دیوان در اسلام»، «رایزنی عمر با صحابه» و «خراج در عراق و ایران» از جمله مباحثی است که ذیل این بخش مورد توجه قرار گرفته‌اند. منابع اصلی و فرعی درآمد دولت نیز از دیگر مباحث این فصل هستند. به گفته موحد منابع فرعی درآمد دولت «صوافی، هدایای نوروز و مهرگان، عوارض بازرگانی و...» را شامل می‌شده است. فصل چهارم کتاب «ایرانیان در میان تازیان» نام گرفته است. این فصل با مرور «روابط آغازین ایرانیان با مسلمانان» آغاز می‌شود و از جمله به مقولاتی نظیر «ایرانیان در خدمت پیامبر»، «نامه پیامبر به خسروپرویز»، «سوره روم»، «ایرانیان در یمن»، «جانبداری ایرانیان یمن از اسلام» و... می‌پردازد. بخش دوم این فصل نیز به فرآیند گرویدن ایرانیان به اسلام می‌پردازد.
فصل پنجم کتاب «تازیان در ایران» نام گرفته است و ابتدای آن با مقوله گسترش فتوحات اعراب در مناطق داخلی سرزمین ایران از جمله اصفهان، کاشان، ری، فارس، کرمان، سیستان، آذربایجان و خراسان اختصاص یافته و بخش دیگر آن عهدنامه‌ها و امان‌نامه‌هایی که میان ایرانیان و اعراب منعقد شده است را مرور می‌کند.
ششمین و آخرین فصل کتاب «قصه شگفت خارجی‌گری و پدیده قرا» نام گرفته است. تمرکز این فصل بر شکل‌گیری خوارج در اسلام است و به مقوله حضور خوارج در ایران نیز توجه دارد. پی‌نوشت این فصل نیز «خارجی‌گری نو» نام گرفته است. موحد در پیشگفتاری که بر کتاب نوشته، روند تهیه و تدوین کتاب را این‌گونه توضیح داده است: «چهل، پنجاه سال پیش بود که طرح پژوهشی علمی ـ انتقادی در باب دین و دولت و رابطه آنها در ایران بعد از اسلام در ذهن من شکل گرفت. بررسی‌ها آغاز شد و تکه‌تکه یادداشت‌ها فراهم آمد. حتی پیش‌نویس بخش‌هایی از فصولی را که بالنسبه انسجامی در میان اجزای آن می‌یافتم در قلم آوردم، اما گستردگی موضوع بیش از آن بود که فکر کرده بودم. به قول قدما، «تشتت قال و تصاریف احوال» هم در پی‌ام بود و مشغولیت‌های ذهنی دیگری مرا از تعقیب و تکمیل طرح بازداشت و آن کار نیمه‌تمام روی دست من ماند. در این اواخر که گاهی اتفاق می‌افتاد و در آن به یادداشت‌های قدیم می‌نگریستم، با خود اندیشیدم که دست‌کم همان بخش‌ها را که در قلم آمده است به صورت مقاله‌هایی در کنار هم جمع کنم و به چاپ برسانم. در بازخوانی آن نوشته‌ها، به اندک ویرایشی در عبارت‌ها بسنده کردم و در ساختار محتوایی تحلیلی آنها کمتر دست بردم.» انتشارات ماهی کتاب «در کشاکش دین و دولت» نوشته محمدعلی موحد را در ۳۲۰ صفحه و با تیراژ ۱۵۰۰ نسخه به زودی منتشر خواهد کرد.