فرهنگ امروز: مجله زاویه در ادامه برگزاری مناظره‌های علوم انسانی، در این هفته به بحث در خصوص آسیبشناسی پژوهش در ایران، با حضور رضا منصوری و شاپور اعتماد پرداخت.
رضا منصوری، استاد دانشگاه صنعتی شریف، در پاسخ به سوال آسیب شناسی پژوهش در ایران، گفت: اگر با نگاه به تمدن بخواهیم به آن بپردازیم، این سوال جا دارد اما اگر با نگاه به سالهای اخیر بخواهیم در مورد آن به بحث بپردازیم، باید پرسید چرا آسیبشناسی در حالی که در این نیم قرن ایران بسیار پیشرفت داشته است. میتوان گفت در سالهای اخیر نسبت به امر سیاستگذاری در پژوهش کم توجهی شده است.
شاپور اعتماد، عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، در پاسخ به همین پرسش گفت: باید مشخص باشد مقصود از پژوهش چیست؟ اگر از نظر کمی بخواهیم در نظر بگیریم برای پژوهش‌های بنیادی و علمی مقیاس ۱۰ را داریم و برای پژوهش‌های کاربردی و توسعه‌ای به ترتیب مقیاسهای ۱۰۰ و ۱۰۰۰. هر یک از این پژوهشها با انگیزهای خاص انجام میشود و برای آن ملاکهایی مطرح است.
استاد دانشگاه صنعتی شریف در تایید صحبتهای اعتماد ادامه داد؛ بله در عرف بینالملل، پژوهش ۳ قسمت دارد؛ بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای. در کشورهای صنعتی برای پژوهش‌های بنیادی بین ۱۰ تا ۱۵ درصد هزینه میشود و حدود ۴۰ درصد برای پژوهش‌های کاربردی و عمده هزینهها برای پژوهش‌های توسعه‌ای صرف میشود که ۴۵ درصد است؛ جدا از اینکه در حوزه علوم انسانی است یا علوم طبیعی یا ... .
اعتماد در ادامه‌ی صحبت منصوری گفت؛ شما مشخص نکردید منظور شما از آسیبشناسی در پژوهش کدام بخش است در حالیکه بنده منظورم آسیبشناسی در پژوهش‌های بنیادی است.
منصوری گفت: عمدهی هزینه کشور در سالهای بعد از انقلاب در زمینهی پژوهش‌های توسعه‌ای صرف شده است. در حالیکه ۵ الی ۷ درصد از کل بودجهی پژوهشی صرف پژوهش‌های بنیادی میشود. وی در ادامه بیان داشت؛ اینطور نیست که پژوهشها فقط در بخش بنیادی بوده و افزایش هم نداشته است.
عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه در نقد منصوری گفت: وقتی صحبت از پژوهش میکنیم در این چارچوب، حرف از آسیب و درمان است. آنچه من درک میکنم این است که این نوع نگاه به پژوهش، نگاهی در شکل خارج شدهاش است. وی افزود؛ در علوم انسانی پژوهش برای من یعنی لذت و انگیزه. و اگر این عوامل وجود نداشته باشد آموزش شکل نمیگیرد. او ادامه داد؛ شما اگر نتوانید در رابطه با استاد و شاگرد، انگیزه ایجاد کنید نمیتوانید علمی را منتقل کنید. و همینطور اگر لذت لازم را از پژوهش نبرید، مشوق لازم را پیدا نمیکنید که ادامه دهید.
منصوری در پاسخ به این سوال که پژوهش چیست و چه شاخصهایی باید در حوزه روش و نتایج داشته باشد، گفت: اول باید بگویم، وقتی بخش غیر علمی-پژوهشی در این زمینه تایید می‌کند یعنی کشور در این زمینه بیمار است. و دیگر اینکه در پژوهش بنیادی باید بدانیم در مورد چه چیزی میخواهیم پژوهش کنیم و چه کسی در این زمینه توانایی و تخصص لازم را دارد. وی بیان کرد؛ در زمینهی پژوهش بنیادی، در معنای بینالمللی آن، پژوهشی را میتوان به عنوان پژوهش از آن اسم برد که نتایج پژوهشگر را در هر جایی از دنیا بتوانیم داشته باشیم. او ادامه داد؛ این اشتباه است که در عموم رایج شده است پژوهش تنها ناظر بر مسائل جامعهی خود محقق است. یک محقق اگر کار خود را بلد باشد و منطق پژوهش را بداند حتا اگر تحقیقاتش هم در مورد مسائل ایران در مجموعهی علوم انسانی یا علوم طبیعی باشد، در سطح بینالملل حتما خواستار خواهد داشت و قبول خواهند کرد. او تاکید کرد ما در زمینهی ورزش این را میپذیریم ولی در زمینهی پژوهش و علم قائل به آن نیستیم.
اعتماد در ادامه‌ی صحبتهای منصوری گفت: من با سخن شما مخالفتی ندارم. اما معتقدم این مجموعهی علمی شما باید به عنوان کل واحد نگاه شود. وقتی شما در مجموعهی علوم انسانی از فلسفه تا تاریخ را در نظر بگیرید، این تنها با علوم انسانی نیست و خیلی جاها در تعامل با علوم دیگر قرار میگیرد. وی ادامه داد؛ بله علوم انسانی وابسته به یک جامعه نیست. هر چیزی که شما میتوانید در مورد جامعهی ایران بگویید آن را میتوانید در سطح بینالمللی هم بیان کنید.
منصوری در پاسخ به این سوال که چاپ مقاله در ISI تا چه حد اثرگذار است، گفت: ISI پایگاه اطلاعاتی است که کار کیفی نمیکند و فقط کار کمی می‌کند. پس معیار خوب و بد برای پژوهش نخواهد بود. ما مجلات علمی-پژوهشی خوبی در سطح دنیا داریم که در این پایگاه نیستند. پژوهشی از پژوهشگر پذیرفته است که همه جای دنیا آن را بفهمند. ولی متاسفانه ما منطق پژوهش را بلد نیستیم. به گفتهی رهبری باید ۳ درصد از درآمدهای ناخالص به پژوهش اختصاص بیابد که این رقم کمتر از نیم درصد است. او گفت: این اشتباه است که یک پژوهشگر بگوید نتایج برای جامعهی دیگر قابل درک نیست. در صورتی که جدا از نتیجهی پژوهش، آنها خواهان پژوهش‌های خوب هستند. وی ادامه داد؛ پژوهش بنیادی ساری و جاری در کشور میشود و شکل میگیرد.
شاپور اعتماد در پاسخ به این سوال گفت: وقتی صحبت از کاربردی یا توسعه‌ای بودن تحقیقات میکنید منافعی را در نظر میگیرید و تعلقات خاطری در نظر دارید. او بیان کرد؛ هستهی اصلی تعریف علم در نظام علمی، آموزشی و پژوهشی، مسالهی اخلاق است. من علم را به عنوان یک ارزش اخلاقی میبینم. علم در تعریف سنتی علمی است در چارچوب علمی حداقل زمینهای را در جامعهای محدود فراهم میآورد. وی ادامه داد؛ برای من آن کاربد و توسعه اهمیت ندارد به جهت چیزهایی که دائما در موردش صحبت میکنیم که استوار بر نظریه است که جامعهی جهانی به آن رسیده است. این عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه بیان داشت؛ تیم نانو تکنولوژی در طی ۱۰ سال آماده شد. و این تیم قرار بود تکنولوژی به شما تحویل بدهد ولی ۸۱۴ مقاله داده است. یک بیستم تولیدات کشور نانو است ولی دغدغهای را از شما دوا نکرده است. البته این تیم نیروی انسانی تربیت کرده و تحویل داده است ولی تکنولوژی نساخته است.
رضا منصوری در اعتراض به این صحبت اعتماد گفت: شما برای یک کودک ۲۰ سال سرمایهگذاری میکنید تا آماده شود. وقتی در پژوهش یک حداقلی کمتر سرمایهگذاری شود انتظار بازدهی نباید داشت. وی اظهار داشت؛ اگر کشور هنوز سراپا ایستاده است به خاطر همین پژوهش‌های خرد دانشگاهی بوده است. این پژوهش‌های خرد ایران را نگه داشته است وگرنه تا الان چندپاره میشد. در حالی که حقالزحمهی آنها به مراتب کمتر از مدیران صنایع است. وی تاکید کرد؛ سطح پژوهشی کشور نسبت به هزینههایی که میشود خیلی بالاتر است.
اعتماد در جواب به اعتراض منصوری گفت: مصیبتهایی در این امر هست که من وارد آن نمیشوم. و در ادامه گفت: این پرسنلی که دکتر منصوری از آنها صحبت میکنند سبب شد تا دانشجویان ما به ۶۰ هزار نفر برسند. این را نمیتوان دستکم گرفت. زیرا برای اولین بار در ایران جامعهی علمی شکل گرفت. بله ما از نظر علمی وزنهای پیدا کردهایم که توانستهایم در این ۳۵ سال استقلال نسبی داشته باشیم. این نیروی انسانی هر آن اراده کند میتواند موثر باشد. اما باید حساب جامعهی علمی و نیز علم، از کاربرد و توسعه جدا کرد. برای توسعه چهقدر تکنولوژی احتیاج هست. این صحبتهایی است که باید به صورت تطبیقی و مستقل روشن شود.
شاپور اعتماد در ادامه گفت: من ملاک پژوهش‌های بنیادی را همان مقالههای ISI میدانم. دکتر منصوری پیشبینی کردهاند ایران در سال ۱۴۰۴ به موقعیت اول در منطقه میرسد. در تعداد مقالات رسیدیم. میبینیم که چین در زمینهی کل علم انسانی از امریکا جلوتر افتاده است و به زودی به مقام اول میرسد. اما آیا با این صعود ما صاحب تکنولوژی میشویم؟
منصوری در جواب اعتماد گفت: من ISI را ملاک پیشرفت علم نکردم. وقتی تشویق کردیم برای این راه گفتم، سرمشق علم. این فقط یک تمرین بود. من همراه با آن ۱۵ سیاست دیگر را هم مطرح کردم و این مقالات در ISI یکی از آن ۱۶ سیاست بود که همه فراموش شدن و فقط این را بیان میکنند. استاد دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد؛ متاسفانه همهی آن سیاستها رها شد. در سال ۶۵ به تمام ارگانهای مربوطه و به شورای عالی انقلاب فرهنگی نوشتم عربستان و عراق از نظر مقاله در ISI از ما جلوتر است.
منصوری در انتها بیان کرد، این مهمترین آسیبشناسی در امر پژوهش است: ۱. دانستن منطق پژوهش در تحقیقاتی که صورت میگیرد. ۲. زمانی که پژوهشگران ما بتوانند در زمینهی علوم انسانی ادعاهای خود را در جهان مطرح کنند و آنها بپذیرند، آن وقت میتوان گفت پژوهش انجام شده است.