به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست علمی «تاریخ‌نگاری سیدجعفر مرتضی عاملی» به مناسبت چهلمین روز درگذشت او، با سخنرانی سیداحمدرضا خضری، حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان و حسن حضرتی عصر دیروز (دوشنبه 18 آذر) در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.
مرتضی عاملی در کارش دقیقا روشمند بود
در ابتدای این نشست سید احمدرضا خضری، استاد گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران تواضع، ادب، روحیه علمی، تتبع بسیار جدی و غیر قابل قیاس با دیگران را ویژگی‌های سید جعفر مرتضی عاملی دانست و گفت: مرتضی عاملی ویژگی خاصی در آثارش داشت که یکی از آن‌ها روشمندی است. مرتضی عاملی در کارش دقیقا روشمند بود و در آثار او این موضوع کاملا مشخص است. برای مثال در کتاب «اَلصَّحیح مِنْ سیرَةِ النّبیِّ الْاَعْظَم(ص)» ـ مهم‌ترین کتاب او درباره سیره پیغمبر (ص) ـ روشمندی را می‌توانیم در سه قالب بررسی کنیم؛ قالب اول تعیین معیارها و اسلوب‌های سلبی برای سیره‌نگاری درست است یعنی چگونه نباید سیره‌نگاری کرد.
او افزود: مرتضی عاملی پنجاه معیار را درباره اینکه چگونه نباید سیره‌نگاری کرد بیان می‌کند. درباره این موضوع در کتاب «المدخل لدراسه السیره النبویه المبارکه» توضیحاتی را ارائه داده است. در واقع او سیره‌نگاری مبتنی بر روش خلفای پیشین را درست نمی‌داند. در گام بعدی او روشمندی را در قالب آسیب‌شناسی سیره بیان کرده است.
این استاد دانشگاه قصه‌گویی و اسرائیلات را موضوع دیگری دانست که به سیره لطمه می‌زند و بیان کرد: از نظر سید جعفر مرتضی عاملی سیره‌نگاری کمتر از دانش تفسیر نیست. همانطور که دانش تفسیر نیازمند داشتن علوم متعددی است، برای سیره‌نگاری هم افراد باید این علوم را بدانند. مورد اول، بررسی حال راویان است؛ یعنی همان رجال الحدیث. مورد دوم درایه‌الحدیث است؛ یعنی خود روایت‌شناسی. نکته دیگر بحث عدم تعارض میان نصوص و مبانی اعتقادی است. اگر میان نصوص و مبانی اعتقادی تعارضی وجود داشته باشد، اولویت با مبانی اعتقادی است. موضوع دیگر، شخصیت‌شناسی راویان است.
خضری مطابقت با بدیهیات، هماهنگی با واقعیات، حقایق علمی، امکان وقوع تاریخی، موافقت با احکام فطری و عقلی، هماهنگی با اوضاع روزگار و هماهنگی با قرآن را دیگر مشخصات سیره‌نگاری از نگاه مرتضی عاملی دانست. او در این باره گفت: از دیدگاه مرتضی عاملی صدها آیه در قرآن است که با سیره پیامبر (ص) مطابقت دارد. آیاتی که درباره خاندان پیامبر (ص)، درباره ظهور و بعثت پیامبر، غزوات پیامبر (ص) و اصحاب پیامبر (ص) در قرآن آمده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با طرح این پرسش که آیا قرآن می‌تواند یک منبع و مرجع برای شناخت تاریخ باشد؟ تصریح کرد: به یک زبان آری و به زبان دیگر نه. اما چرا نه؟ اگر ما از روایات تاریخی تعریف ارائه کنیم و بگوییم گزارش تاریخی گزارشی است باید حتماً سه عنصر زمان و مکان و اشخاص در آن معلوم باشد، در این صورت حتی یک مورد در قرآن پیدا نمی‌شود که روایت تاریخی ذکر شده باشد و در آن زمان و مکان و اشخاص به طور مشخص روشن شده باشد. بنابراین از این جهت، قرآن یک منبع تاریخی نیست.
او با طرح این سوال که آیا با این توصیف نمی‌توان از قرآن برای تحقیقات تاریخی استفاده کرد؟ ادامه داد: بله می‌شود استفاده کرد و اساساً چاره‌ای جز این نیست. مگر می‌شود کسی درباره جنگ اُحد مطلبی بگوید، ولی آیات قرآن را نادیده بگیرد. اما در این بخش، خطراتی شخص محقق را تهدید می‌کند؛ از جمله اینکه قرآن زمان‌دار نیست و دیگر اینکه در مورد قرآن بحث تفسیر به رأی مطرح است.
خضری تفسیر به رای را مشکلی دانست که سبب می‌شود قرآن منبع تاریخی نباشد و اضافه کرد: درباره قرآن تفسیر قرآن خطر بزرگی است و افراد را با مشکل مواجه می‌کند. با تمام احترامی که برای سید جعفر مرتضی عاملی قائلم و با اذعان به اینکه در بحث تتبع بی‌نظیر است، به نظرم او چیزهایی را از قبل پذیرفته بود و بر اساس همین انگاره‌ها و پندارهای پیشینی خود پیش می‌رفت. بنابراین با اینکه در تاریخ تتبع می‌کرد، اما این تتبعات در جهت همان انگاره‌ها و پنداره‌های قبلی‌اش بوده است.
رشته‌ای به نام علم تاریخ در قم وجود نداشت
حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، نیز در ادامه این نشست به آشنایی خود با سید جعفر مرتضی عاملی اشاره کرد و گفت: مرتضی عاملی را از سال 1361 می‌شناسم و او را اولین‌بار در کلاس درس «روش تحقیق در تاریخ» که برگزار کرده بود دیدم. من به اتفاق هفت نفر از دوستان در کلاس او حاضر بودم و بعد از کلاس‌ها ارتباط ما ادامه پیدا کرد. او انسانی خوش‌برخورد، متواضع و از هر حیث زبده و برگزیده بود.
او افزود: رشته‌ای به نام علم تاریخ در قم وجود نداشت. حتی تا چند سال پیش درس‌های تاریخ اسلام از درس‌های حاشیه‌ای بود و هیچ‌گاه به تاریخ نگاه علمی نمی‌شد. شاید یکی از برجسته‌ترین افراد که قدرش شناخته نشد مرحوم محمدتقی تستری بود که کتاب «قاموس الرجال» را نوشته است. ما در واقع سنت تاریخی نامنظم در حوزه‌های علمیه داشتیم که از حدود هشتاد سال قبل وارد جریان تاریخ شدند.
رئیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران ادامه داد: در این زمان در نجف افرادی که حس تاریخی داشتند شکل گرفتند مانند شیخ حسن صدر یکی از همین حلقه‌ها و دیگری علامه امینی با کتاب «الغدیر» بود. در این کتاب یک حرف زائد یا اشتباه نمی‌بینیم و یک اثر درجه یک علمی است. این افراد یک تاریخ اسلام شیعی را زنده کردند.
جعفریان در ادامه درباره شخصیت شیخ جعفر مرتضی عاملی تأکید کرد: او نخستین بار کارش را در «دارالتبلیغ» شریعتمدار شروع کرد. دارالتبلیغ یک نشریه عربی چاپ می‌کرد. او اولین بخش‌های زندگی امام رضا(ع) که در اثر آن خودش را نشان داد، در آن نشریه چاپ کرد. این مطالب کتاب شد و در بیروت چاپ شد. این کتاب بعداً به فارسی ترجمه شد. آن کار واقعا کار کم‌نظیری بود. در قم انجام چنین پژوهش‌هایی سابقه نداشت و سیره‌نگاری بیشتر جنبه داستانی داشت.
مطالعه؛ مهم‌ترین ویژگی مرتضی عاملی
او مطالعه را مهم‌ترین ویژگی شخصیت مرتضی عاملی دانست و گفت: یکی از ویژگی‌هایی سیدجعفر مرتضی این بود که واقعاً مطالعه می‌کرد. مطالعه کردن به صورت‌های مختلفی است. در اثر این کار، موضوعات متنوع بسیاری به ذهنشان می‌آمد. وقتی شما کتاب «الصحیح من سیره النبی» را ببینید با ارجاعات بسیاری مواجه می‌شوید که اصلاً اینقدر ارجاع دادن در قم رسم نبود و غیر معمول بود.
جعفریان در ادامه گفت: مرتضی عاملی دانش تاریخ را در قم زنده کرد و کار سیره‌نویسی را از سال ۱۳۶۰ شروع کرد. انصاف این است که کار او عالی بود. پژوهش او در قم یک انقلاب در پژوهش تاریخی تلقی شد. واقعیت این است که شیعیان چندان به سیره توجهی ندارند. معمولاً وقتی تاریخ می‌نویسند، تاریخ ائمه می‌نویسند؛ ولی او این توجه را داشت که سیره را اصل قرار دهد، سپس سراغ زندگی ائمه (ع) برود.
دانش تاریخ دانشی تقدس‌زداست
در پایان این نشست حسن حضرتی، دانشیار تاریخ دانشگاه تهران با بیان نقدهایی به تاریخ‌نگاری سید جعفر مرتضی عاملی گفت: تاریخ‌نگاری کار بسیار سختی است. وقتی موضوع ما در تاریخ‌نگاری یک انسان عادی است، کار مورخ بسیار راحت است؛ اما وقتی موضوع تاریخ‌نگاری یک پیامبر یا یک امام باشد، کار برای مورخ سخت می‌شود، از آن جهت که او مورخ باقی بماند و تاریخ‌نگاری‌اش مورخانه باشد.
او افزود: این شخصیت‌های قدسی به غیر از مقام اثباتی، مقام ثبوتی هم دارند. برای مثال درباره این‌ها معجزه، عصمت و آگاهی به علم غیب وجود دارد و نمی‌توان این‌ها را نادیده گرفت. در حالی که دانش تاریخ دانشی تقدس‌زدا و دانشی است که با نگرش فرا انسانی کاری ندارد. دانش تاریخ می‌خواهد همه چیز را عقلانی توصیف کند.
این استاد دانشگاه نگاه تقدس‌گرایانه را مشکل اساسی تاریخ‌نگاری ادیان و مذاهب توصیف کرد و افزود: سید جعفر مرتضی عاملی شخصی است که در چنین وضعیتی قرار می‌گیرد زمانی که سوژه نگارش او یک امام یا پیامبر می‌شود. اما سؤال این است که در چنین شرایطی باید چه کار کرد؟
حضرتی ادامه داد: دانش تاریخ مبتنی بر اسناد و مدارک است و فراتر از این در دانش تاریخ فراتر از این، مورخ این اجازه را ندارد که پا از قلمرو دانش تاریخ فراتر بگذارد و باید به الزامات تاریخی پایبند بماند. سید جعفر مرتضی عاملی از همان ابتدا یک مانیفست در دفاع از تشیع اعلام می‌کند و می‌گوید که تاریخ‌نگاری می‌کند. او می‌گوید سیره‌نگاری برای من وسیله و ابزاری است برای اثبات باورها و اعتقاداتم و از همان ابتدا تصریح می‌کند که من برای این تاریخ‌نگاری می‌کنم که اعتقاداتم را اثبات کنم.
او در پایان با اعتقاد بر اینکه مرتضی عاملی بیشتر یک متکلم است تا یک مورخ افزود: متکلمان در هر دینی در پی آن هستند که مبانی دین خودشان را اثبات کنند. من مرتضی عاملی را بیشتر یک متکلم می‌بینم تا یک مورخ؛ اما متکلمی که از تاریخ برای اثبات باورهای دینی خودش استفاده می‌کند.