فرهنگ امروز/ مهسا کلانکی: در سال ۱۳۸۵ بود که از نخستین جلد آثار «فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی» ـ که از سوی نشر سروش به چاپ رسیده بود ـ رونمایی شد. فرهنگی که در بحبوحه نشر کشور یک نقطه عطف بود. هنوز چهره رضا سیدحسینی به یادها است. مترجم فرانسوی این فرهنگ که تکیه داده بر عصایش گفت: «جمع‌آوری تمامی منابع آثار ایرانی - اسلامی در این اثر، کار آسانی نبود و می‌خواستیم با این فرهنگنامه‌ یک حادثه‌ خجسته در تاریخ تألیف دایرة‌المعارف‌ها و فرهنگنامه‌ها رخ دهد.»

دریغا که با درگذشت رضا سیدحسینی او از این فرهنگ جدا شد و باقی کار توسط احمد سمیعی گیلانی و سیدعلی آل داوود ادامه یافت و تا به امروز جلد چهارم آن منتشر شده و جلد پنجم به گفته آل داوود با تغییر مدیران سروش و با اعمال سلیقه فردی کاملا متوقف شده است.  
 
فراز و نشیب انتشار «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی»
در سال‌های میانه دهه ۶۰ به پیشنهاد زنده‌یاد سیدرضا حسینی قرار شد «فرهنگ آثار جهانی» که دایره‌المعارف کتابشناسی از کتاب‌های معروف جهان است، به فارسی برگردانده شود؛ کتابی که در ۶ جلد قطور از سوی گروهی از مولفان و نویسندگان فرانسوی تدوین و تاکنون چندبار ویرایش و بازتالیف شده است. در ایران این مجموعه به سرپرستی زنده‌یاد حسینی و اعضای شورای علمی آن شادروان ابوالحسن نجفی، احمد سمیعی‌گیلانی، اسماعیل سعادت و چند نفر دیگر به فارسی ترجمه شد. زمانی که ترجمه کتاب به پایان رسید و برای انتشار آماده شد، مترجمان متوجه شدند که در این مجموعه به کتاب‌ها و آثاری که در حوزه فرهنگ ایرانی اسلامی قرار دارد، بسیار ناچیز پرداخته شده است.

پس از ترجمه اثر سترگ فرهنگ آثار از زبان فرانسه به دست مترجمان زبده و کاردان، این اثر از حیث اشتمال بر آثار تألیفی ایرانیان و مسلمانان نواقص عمده داشت و تصمیم بر آن شد همانند آن فرهنگی متضمن تألیفات ایرانیان تدوین و تألیف شود، در نتیجه «فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی»که تألیفی به دست نویسندگان و منتقدان برجسته و روش‌دان ایرانی بود راهی بازار کتاب شد.

جلد اول فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی شامل حرف‌های «آ»، «الف» و «ب» است. جلد دوم فرهنگ شامل حروف «ت» و «ث»، جلد سوم تا اواسط حرف «د» است . جلد چهارم تا آخر حرف «س» و اول حرف «ش» را در بر می‌گیرد. دو جلد پایانی  هم به حرف «ش» و «ی» اختصاص دارد.
 
جالب است بدانید جلد چهارم کتاب «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» در آئین سی‌وششمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، در گروه فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌ها جزو آثار شایسته تقدیر شناخته شده است. این جلد شامل مداخل «دیوان آتش اصفهانی» تا آخر حرف «س» است.

مجلدات این فرهنگ حاوی مقاله کوتاه و بلند، عمدتا مجموعه‌هایی از آثار مهم از انواع متعدد مندرج است. هر یک از مجموعه‌ها را دانشنامه‌ای اختصاصی و منبعی نسبتاً جامع و سهل‌الوصول می‌توان شمرد که استفاده از جویندگان را از زحمات و دشواری‌های دست‌یابی به مأخذ پراکنده و احیانا دور از دسترس معاف می‌کند. 

«فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» در ایران مشابهی ندارد
سیدعلی آل داوود عضو هیئت علمی «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» از مولفانی است که از ابتدای تدوین این فرهنگ با استادانی چون زنده‌یاد رضا سیدحسینی و احمد سمیعی گیلانی همکاری داشته است.

او در گفت‌وگو با خبرگزاری ایبنا درباره اهداف انتشار این فرهنگ می‌گوید: تالیف «فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی» در سال ۱۳۷۲ آغاز شد و علت تدوین آن این بود که پس از اتمام ترجمه فرهنگ آثار جهانی همکاران اصلی آن یعنی استادان: سیدرضا حسینی، احمد سمیعی گیلانی، ابوالحسن نجفی و اسماعیل سعادت دریافتند که مداخل و کتاب‌هایی که مربوط به ایران و یا در حوزه تمدن اسلامی است، در این اثر خیلی ناچیز است و در نتیجه تصمیم بر این شد فرهنگ آثار را تکمیل کنند؛ یعنی همه عناوین و مدخل‌ها را در حوزه جهان اسلام و ایران را اضافه و در این کتاب درج کنند.

او ادامه داد: در شروع کار از من دعوت کردند تا در انتخاب مداخل همکاری و بر کار تألیف نظارت کنم، اما زمانی که کار آغاز شد متوجه شدیم اگر عناوین انتخاب شده در این فرهنگ درج شود آن فرهنگ نامتجانس خواهد شد؛ زیرا مؤلفان این فرهنگ، نویسندگان خارجی بودند. در نتیجه در حین انتخاب مداخل تصمیم عوض شد و کار تألیف را به جای ترجمه آغاز کردیم و همه مقالات «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» به تلاش نویسندگان ایرانی نوشته شد. طرحی که در اول انتخاب شد حاوی ۲۰۰۰ مدخل بود و بعدها متوجه شدیم مداخل فوق کم است و هم‌اکنون به ۶۰۰۰ تا ۷۰۰۰ مدخل آن را رسانده‌ایم و تا به حال نیز چهار جلد آن منتشر شده است.

به گفته این پژوهشگر «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی»، کتابی تألیفی است؛ یعنی همه مقالات آن را نویسندگان و پژوهشگران ایرانی نوشته و می‌نویسند به این ترتیب که در باب هر عنوان که ما انتخاب می‌شود یک مقاله تألیفی نوشته می‌شود و در نهایت احمد سمیعی گیلانی ویرایش نهایی را بر روی آن انجام می‌دهد و بعد برای حروف‌چینی سپرده می‌شود. کار تدوین این فرهنگ تا جلد چهارم به اتمام رسیده است و زمانی که ما باقی مجلدات را هم تمام کردیم و آماده چاپ بود مسئولان انتشارات سروش، به دلیل محدودیت‌های مالی، کار را متوقف کردند.

غلامعلی حدادعادل و سیدعلی آل‌داوود 
 

مصحح کتاب «نزهه‌الاخبار» درباره تفاوت این فرهنگ با سایر دایره‌المعارف‌ها بیان کرد:  دایره‌المعارف‌های دیگر از لحاظ موضوع به یکدیگر شباهت دارند؛ برای مثال مداخل دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام و دانشنامه فرهنگ اسلامی مداخل عمومی فرهنگ اسلام و ایران‌اند، اما «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی» دانشنامه ویژه کتابشناسی است و فقط به معرفی و نقد کتاب اختصاص دارد. ما در این کتاب همه آثاری را که مفید است معرفی می کنیم. دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام بعضی کتاب‌ها معرفی شده‌اند ولی آن‌ها اختصاصا کارشان کتابشناسی نیست. فرهنگ آثار اسلامی و ایرانی از این لحاظ اثری منحصر به فرد است و نمونه مشابهی در ایران ندارد.

آل‌داوود در پایان با بیان اینکه در جلد پنجم انتشار این فرهنگ کاملا متوقف شده است، ادامه داد: انتشارات سروش هر روز یک مدیر عوض می‌کند و هر مدیر که می‌آید یک تصمیم جدید می‌گیرد و این بار می‌گویند پول نداریم. بررسی هزینه‌های موسساتی که دایره‌المعارف منتشر می‌کنند، حاکی از این خواهد بود که هزینه انتشار مجموعه «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در مقایسه با سایر دایره‌المعارف‌ها بسیار ناچیز است. معمولا انتشار دایره‌المعارف‌ها در ایران نیازمند تشکیلات اداری بسیار مفصلی است که بخش‌هایی مانند مدخل‌گزینی، پرونده‌سازی و ویراستاری و... را در برمی‌گیرد که ایجاد این بخش‌ها با مولفان و ویراستاران متعدد بسیار هزینه‌ساز است اما دایره‌المعارف «فرهنگ آثار ایرانی اسلامی» در موسسه سروش که از سوی صداوسیما نیز حمایت مالی می‌شد با کمترین هزینه به چاپ می‌رسید. ضمن اینکه استاد سمیعی‌گیلانی و  من علاقه بسیاری داشتیم که این پروژه با حداقل هزینه به چاپ برسد و در این میان تنها حق‌تالیف مولفان و حق ویراستاری و ویراستار علمی بود، پرداخت می‌شد. همچنین در دفتر سروش یک نفر به عنوان دستیار و هماهنگ‌کننده و اتاقی برای انجام کارهای اداری داشتیم. آنچه برشمردم حداقل چیزی بود که ما برای تالیف یک دایره‌المعارف از آن بهره‌مند بودیم. با این حال اگر این کار را با سایر دایره‌المعارف‌ها مقایسه کنیم یکی از کم‌خرج‌ترین  دایره‌المعارف‌ها نه تنها در ایران، بلکه در جهان است.

تغییر مدیران و تاثیرات مخرب آن
همانگونه که در صحبت‌های آل‌داوود پیداست هربار با تغییر مدیران نشر سروش انتشار این فرهنگ متوقف و با آمدن مدیر جدید یک تصمیم تازه گرفته می‌شود. در حقیقت وضعیت انتشار فرهنگی که در چهارمین جلد خود معتبرترین جایزه کتاب ایران را به خود اختصاص داده است، همیشه مبهم است.

در زمانه‌ای که قدرت‌های غربی فرهنگ ما را تهدید می‌کنند جای خالی آثاری مانند فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی احساس می‌شود که بتواند ایران را آنگونه که شایسته است به جهان معرفی کند.

در پایان این پرسش وجود دارد در حالیکه کتابسازی‌ها در بازار نشر ما بسیار دیده می‌شود، چرا یک نشر دولتی که باید تمام توجه خود را معطوف آثار باارزش کند، این اثر را در آستانه تکمیل شدن متوقف می‌کند؟

ایبنا