فرهنگ امروز/ آزاده فضلی: سال ۱۳۹۸، سالی ملتهب و پُر از وقایع و اتفاقات ناخوشایند برای مردم بود، سالی که با بلایای طبیعی؛ سیل‌های متعدد در اقصی نقاط کشور در اولین روزهای آن آغاز شد و این روزها با اپیدمی ویروسی مهلک در حال پایان است.
سالی که در میانه آن، شاهد اتفاقات دیگری چون فشار بیش از حد تحریم‌های آمریکا، اعتراضات آبان ماه، ترور ناجوانمردانه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی و سقوط هواپیمای اوکراینی بودیم. همه این اتفاقات برای مردم و مسئولان به‌عنوان خاطره‌ای ناخوشایند به جا ماند اما هنرمندان به ویژه هنرمندان هنرهای تجسمی در این مسیر پشت مردم را خالی نکردند و همگام با آنها تلاش کردند در اتفاقات پیشرو باشند.
علاوه بر این اتفاقات و حوادث کشور، هنرهای تجسمی در سال ۹۸ حواشی و اتفاقاتی در بدنه خود داشت که در گزارش پیشرو سعی داریم برخی از مهمترین آنها را در قالب ۵ روایت بازخوانی و مرور کنیم.
روایت اول؛ واکنش به اتفاقات سیاسی، اجتماعی و… کرونا
شاید بتوان هنرمندان تجسمی کشور را تنها قشری از هنرمندان دانست که نسبت به وقایع و اتفاقات، واکنش لحظه‌ای بروز می‌دهند و سعی می‌کنند مرهمی بر دردهای پرمصیبت این مردم باشند؛ از سیل‌های گرگان، شیراز، لرستان و خوزستان در بهار گرفته تا اپیدمی کرونا در کشور و سیل سیستان و بلوچستان در روزهای پایانی سال.
در این میان طراحان گرافیک و کاریکاتوریست‌ها از بقیه جلوتر بودند و پوسترها و طرح‌های بسیاری با موضوع سیل فروردین ماه لرستان و گرگان طراحی و منتشر شد.
همچنین شیوع ویروس کرونا در کشور که ماه‌های آخر سال ۹۸ مردم را درگیر کرده است، سوژه هنرمندان طراح گرافیک و کاریکاتوریست‌های ایرانی شد تا هنرمندان نیز سهمی در همراهی با کادر پزشکی در فرهنگسازی برای از بین بردن این ویروس داشته باشند. یکی از مهمترین این رویدادها که به صورت بین المللی نیز برگزار می‌شود، اولین مسابقه بین‌المللی کارتون و کاریکاتور «ما کرونا را شکست می‌دهیم» است و هنرمندان بسیاری از جهان را علاوه بر هنرمندان ایرانی درگیر کرده است.
برپایی نمایشگاه پوستر «دوباره ایران» که در راستای فعالیت‌های کمپین «خانه خوبان» و فعالیت این کمپین در بحران‌های اجتماعی است، از دیگر فعالیت‌های گرافیست‌ها با موضوع آگاهی بخشی و مقابله با کرونا ویروس است.
از دیگر اتفاقات مهم و جریان‌ساز سال ۹۸، ترور شهید قاسم سلیمانی توسط دولت آمریکا و سپس بدرقه ملی سردار دل‌ها بود، که این موضوع نیز واکنش‌های هنری بسیاری را در پی داشت. هنرمندان طراح، عکاس، کاریکاتوریست، مجسمه‌ساز و نقاش بسیاری «شهادت سردار قاسم سلیمانی» را سوژه آثار خود قرار دادند تا در این غم بزرگ شریک شوند که از مهمترین این آثار می‌توان به نقاشی حسن روح الامین اشاره کرد.
حسن روح‌الامین به مناسبت شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی نقاشی جدیدی با عنوان «اصحاب آخرالزمانی اباعبدالله» خلق کرد که در بخش نمایشگاهی جشنواره تجسمی فجر نیز به نمایش گذاشته شد.
احمد قلی زاده، کامیار صادقی، شهرام شیرزادی، محمد اسدی جوزانی، عباس گنجی، ناصر سیفی، علی اسلامی مقدم، صابر شیخ رضایی، مهدی فرخی، نادر قشقایی، ملک دادیار گروسیان و عباس برزگر گنجی از جمله تعدادی از نقاشان و طراحان بیشماری هستند که آثاری مرتبط با شهادت سردار خلق کردند.
خانه طراحان انقلاب اسلامی از جمله نهادهای هنری منسجم و متشکل از نیروهای جوان است که با هدف آموزش و تولید محصولات هنری خلاقانه، سودمند و حرفه‌ای، در همه برهه‌های تاریخی و بحران‌ها به خلق اثر برای مردم می‌پردازد و مهمترین رسانه نمایشی این مرکز، دیوارنگاره میدان ولیعصر (عج) است که با شرایط موجود جامعه تغییر می‌کند.
خانه طراحان انقلاب اسلامی در سال ۹۸، همگام با رویدادهای سیاسی و اجتماعی، به خلق آثاری متنوع و با کیفیت پرداخته است که بیشتر آنها در فضاهای تبلیغاتی شهری قابل رؤیت بودند. جدیدترین دیوارنگاره میدان ولیعصر (عج) همزمان با شیوع کرونا در کشور، به موضوع روز کشور یعنی به پزشکان، پرستاران و مدافعان سلامت اختصاص پیدا کرد.
روایت دوم؛ هنرمندان عکاس و ثبت لحظات تاریخی ملت ایران
یکی از کارکردهای هنر عکاسی، ثبت وقایع و مستند اجتماعی است. عکاسی به مثابه یک شغل، یک رسانه و یک هنر در بحبوحه‌های مختلف تاریخی، تغییرات و تحولات عمیقی را به خود دیده است. شاید مهمترین کارکرد عکاسی در سال ۹۸، ثبت لحظه‌های مهم زندگی مردمان برای حفظ در حافظه تاریخی باشد.
سال ۹۸، سالی پر از اتفاق ناراحت‌کننده و البته وحدت مردم در کشور بود و از این جهت هنر عکاسی برای ثبت این لحظات در تاریخ بسیار حائز اهمیت قلمداد می‌شود. هنرمندان عکاس در این وقایع، جان خود را در خطوط مقدم به خطر انداختند و وظیفه خود را انجام دادند؛ از ثبت مصیبت‌هایی چون سیل و زلزله گرفته تا تلاش‌های کادر درمانی و پزشکی در موضوع شیوع کرونا.
همچنین ثبت لحظات انسجام و وحدت مردم ایران در مراسم تشییع پیکر شهید قاسم سلیمانی که در اقصی نقاط کشور برگزار شد، از دیگر اقداماتی بود که عکاسان برای ثبت در حافظه تاریخی ایران انجام دادند. این اقدامات هنرمندان عکاس، تنها باید توسط مدیران هنری جدی گرفته شود تا عموم مردم ایران از این تلاش‌ها مطلع شوند و نمایشگاهی به وسعت ایران علاوه‌بر نمایش آنها در خبرگزاری‌ها، ترتیب داده شود.
البته برخی نهادها چون «خانه عکاسان ایران» با برگزاری مسابقه عکاسی «فرمانده من» که فراخوان آن همزمان با تشییع شهید سلیمانی در تهران منتشر شد، قطعاً آرشیوی از بهترین عکس‌های وحدت و انسجام مردمی را به نمایش خواهد گذاشت.
در مقوله شیوع ویروس «کرونا» و مبارزه و مقابله مردم و پزشکان با این بیماری نیز عکاسان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و قطعاً تلاش‌ها و از خودگذشتگی‌های کادر پزشکی و گروه‌های جهادی از زاویه دید عکاسان دور نمانده و در آینده آرشیوی کامل از این عکس‌ها را شاهد خواهیم بود.
روایت سوم؛ جشنواره تجسمی فجر و تحریم‌هایی که نگرفت!
یکی از مهمترین رویدادهای هنرهای تجسمی در کشور، جشنواره هنرهای تجسمی فجر است که در سال ۹۸، دوازدهمین دوره خود را تجربه کرد. این رویداد از سال گذشته با تاکید بر رویکرد میان‌رشته‌ای، کارش را متفاوت از دوره‌های پیش آغاز کرد و در جستجوی امکاناتی تازه در ارتباط میان رسانه‌های متفاوت هنری بود. رویکرد میان‌رشته‌ای در این جشنواره، قصد داشت گفتگوی میان رسانه‌های هنری متعارف، ایجاد شاخه‌های جدید هنری، ارتباط میان هنر و دیگر زمینه‌های شناخت را فراهم کند که این خود، گامی مهم در پرداختن به هنرهای تجسمی در یک جشنواره است.
اما یک ماه مانده به برپایی جشنواره، تعدادی از دبیران و داوران دوازدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر در واکنش به حوادث کشور و به دلیل آنچه همدردی با جانباختگان سقوط هواپیمای اوکراینی عنوان کردند، از همراهی با این رویداد، با اعلام در فضای مجازی انصراف دادند!
اما هادی مظفری رئیس شورای سیاستگذاری دوازدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر با استعفای ابراهیم حقیقی دبیر جشنواره موافقت نکرد و گفت: تعداد زیادی از هنرمندان کشور در سایت جشنواره ثبت نام و آثار خود را بارگذاری کرده‌اند؛ جشنواره هنرهای تجسمی فجر به عنوان جشنواره‌ای ملی و رسمی، خود را امانت دار آثار هنرمندان می‌داند و جشنواره را با توجه به اقتضا و فضای عمومی کشور به نحو مناسب برگزار خواهد کرد.
پس از گذشت چندین روز و سکوت مرکز هنرهای تجسمی، اعلام شد که دبیران و داوران به کار خود در قالب شورای هنری جشنواره تجسمی ادامه خواهند داد. مظفری در نشست خبری این رویداد درباره این انصراف جمعی و بازگشت دبیران و داوران جشنواره، کنش سوگوارانه دبیران را سیاسی قلمداد نکرد و توضیح داد: اگر بخواهیم حوادث را که با شهادت سردار سلیمانی شروع شد و با سقوط هواپیمای اکراینی به اوج رسید یادآوری کنیم، آن زمان اتمسفری در کشور ایجاد شد که بسیار همگنانه بود و فضای شادی حاکم نبود. دبیران و داوران اگر برگشتند، بین سوگواری و حفظ هنرهای تجسمی فاصله گذاشتند؛ یعنی هم به سوگواری برای عزیزان از دست رفته احترام گذاشتند و هم تأثیر رفتارشان به جامعه هنرهای تجسمی آسیبی وارد نکند. اگر می‌خواستیم افرادی را جایگزین دبیران و داوران کنیم، حتماً جامعه تجسمی دوقطبی می‌شد و سال‌های سال نمی‌توانستیم این فضای حاکم را تغییر دهیم.
اینگونه بود که جریان مجازی «تحریم فجر» در اصلی‌ترین خاستگاه رسانه‌ای خود یعنی «جشنواره تجسمی فجر» هم به بن‌بست رسید و هیچ دستاوردی برای مدعیانش به همراه نداشت.
به هر حال، جشنواره تجسمی فجر با تمام نقاط قوت، کاستی‌ها و ضعف‌هایی که داشت، با تاکید بر دو مقوله «اقتصاد هنر» و «آموزش و پژوهش» برگزار شد و نکته حائز اهمیت این است که آن فضای صمیمی و هنری که از جشنواره انتظار می‌رفت، محقق نشد که شاید به دلایل مختلفی چون تعویق در زمان برپایی جشنواره، جابجایی محل برپایی جشنواره، همچنین گله‌مندی برخی هنرمندان و … در آینده شرایط مطلوب‌تری پیدا کند.
روایت چهارم؛ مسکوت ماندن پرونده مافیای خوشنویسی
یکی از موضوعاتی که سال ۹۸ توسط خبرگزاری مهر پیگیری شد، موضوع مافیای خوشنویسی در ایران و به دنبال آن انشعابات صنفی در انجمن خوشنویسان ایران بود که پس از مطرح شدن این موضوع توسط دو تن از خوشنویسانی که خودشان تا پیش از این عضو انجمن بودند، منتظر پاسخی از سوی مدیریت انجمن خوشنویسان ایران بودیم که این امر محقق نشد.
این در حالی بود که گروه هنر خبرگزاری مهر ضمن اعلام آمادگی برای انعکاس روایت دیگر اساتید و فعالان صنف خوشنویسی در راستای هرچه شفاف‌تر شدن فضای فعالیت‌های صنفی در این عرصه هنری، روایت این دو خوشنویس از آنچه بر «انجمن خوشنویسان» گذشته است، منتشر کرد که مشروح این اظهارات را می‌توانید اینجا بخوانید.
البته غلامحسین امیرخانی رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان ایران و دیگر مدیران ین انجمن در نشست خبری تشریح برنامه‌های هفته خوشنویسی، درصدد توجیه موضوعاتی که در نشست خبرگزاری مهر برپا شده بود، برآمدند و از پاسخ صریح به مسائل اجتناب کردند.
این موضوع در حالی است که طبق پیگیری‌های خبرنگار مهر هنوز در میان اقشار مختلف خوشنویسان، انشعاب‌های متعدد دیده می‌شود که هر کدام برای مطرح کردن عقاید خود واهمه دارند. با این حال هنوز پرونده مافیای خوشنویسی و انشعابات صنفی این هنرمندان در خبرگزاری مهر باز است و این رسانه از مطرح شدن مسائل مربوط به این موضوع استقبال می‌کند.
روایت پنجم؛ ادامه روند پلمب گالری‌ها توسط شهرداری
پس از پلمب گالری آ و هپتا در سال ۹۷ توسط شهرداری تهران، این روند در سال ۹۸ نیز ادامه یافت و گالری‌های دیگری همچون گالری اثر نیز تحت تأثیر کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری که مربوط به تخلفات ساختمانی است، قرار گرفتند و اخطارهایی را مبنی بر تعطیلی و پلمب دریافت کردند. به استناد آنچه در سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آمده است داشتن مکان مناسب به تشخیص مرکز هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یکی از شرایط لازم برای تأسیس گالری است.
در این بند البته به صورت دقیق مشخص نشده است که یک گالری می‌تواند در فضای مسکونی مستقر باشد یا تجاری. با وجود چنین تعریفی از فعالیت گالری‌ها و رویکردی که بر فعالیت هنری آنها وجود دارد، شهرداری تهران در سال ۹۷ درصدد تعطیلی برخی گالری‌های شهر برآمد که این امر با واکنش‌هایی نیز روبرو شد و بعداً با وساطت شورای شهر و مرکز هنرهای تجسمی غائله ختم به خیر شد اما این موضوع در سال ۹۸ ادامه یافت و ناگهان با تعطیلی گالری اثر، پرونده پلمب گالری‌ها توسط شهرداری باز شد.
با پیگیری خبرگزاری مهر از سیدمجتبی موسوی معاون سابق فرهنگی و هنرهای شهری سازمان زیباسازی، وی اعلام کرد که مشکل گالری‌ها به صورت موردی پیگیری می‌شود و برای رفع این مشکل، باید بازنگری در کمیسیون ماده ۱۰۰ قانون شهرداری مربوط به تخلفات ساختمانی انجام شود تا دیگر شاهد چنین مواردی نباشیم. باید دید مرکز هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کمیسیون فرهنگی شورای شهر تهران برای این مشکل چه راه‌حل و تدبیری اندیشیده‌اند تا در سال جدید شاهد برخوردهایی از این دست با گالری‌ها از جانب شهرداری نباشیم.
مهر