فرهنگ امروز/ بابک احمدی
فرهنگ و هنر در وضعیت پساکرونا چه شمایلی پیدا می‌کند؟ این پرسشی است که فقط گِرد سرِ هنرمندان و اهل فرهنگ نمی‌چرخد. ظرف هفته‌های اخیر نظریه‌دانان و اندیشمندان زیادی تلاش کردند به این پرسش پاسخ دهند. مثلا ارتباط دولت - ملت‌ها در سایه کرونا و پساکرونا چگونه می‌شود؟ ارتباط انسان و تکنولوژی چطور؟ نتیجه این جهانِ در قرنطینه بر محیط زیست چیست و غیره. البته در بعضی زمینه‌ها پاسخ همین حالا هم تا حدی روشن به نظر می‌رسد. کارشناسی می‌گفت همین‌که بشر چند روزی دندان روی جگر گذاشته و طعم خانه‌نشینی چشیده اوضاع آلاینده‌ها 180 درجه تغییر کرده و به فرض محال اگر ماجرا تا پایان سال 2020 ادامه پیدا کند، فقط در پایان این سال عجیب 700 گونه گیاهی و جانوری از خطر انقراض نجات پیدا می‌کنند. یا اینکه به واسطه شیوه عملکرد سیاست‌مداران حالا دیگر تکلیف شهروندان بعضی کشورها با مسوولان‌شان از قبل روشن‌تر است و این نیز نیاز چندانی به بیان ندارد. اما در خصوص وضعیت هنرمندان همچنان جزییات زیادی پوشیده مانده و تنها راه برای اینکه بدانیم فردا چه می‌شود نگاهی به مدتی است که گذشت. اوضاع وقتی شفاف‌تر خواهد شد که اهل هنر امکان بازگشت دوباره به متن و بطن جامعه را پیدا کنند. اما اینکه در هفته‌های ابتدایی فروردین 99 چه گذشت؟
تئاتر تعطیل نیست
گرچه به دستور مسوولان و برای رعایت موارد ایمنی تمام سالن‌های تئاتر ظرف این روزها تعطیل شد، اما دست‌اندرکاران هنرهای نمایشی در سه هفته ابتدایی فروردین چشمه‌ای از کیفیت و ایده‌های خلاقانه خود را به نمایش گذاشتند. شاید برای‌تان جالب باشد بدانید که ظرف همین مدت خانه‌نشینی یک جشنواره تئاتر خصوصی برگزار شده و انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس هم اعلام کرده جشنواره مجازی هنرهای نمایشی «تئاتر+خانه» را با شعار «تئاتر، خانه، خانواده» برگزار می‌کند. در نمونه اول، جمعی از هنرمندان جوان و خلاق (نیما دهقانی، فریبرز کریمی و سپهر شریف‌زاده) ایده جشنواره تئاتر آنلاین را مطرح کردند و از امکانات موجود در پلتفرم‌های فضای مجازی در جهت اجرایی‌کردن ایده خود بهره بردند. همچنین جمعی از دانش‌آموخته‌های رشته تئاتر عروسکی نیز با انتشار فراخوانی در فضای مجازی هنرمندان این رشته را به خلق نمایش برای کودکان و نوجوانان ترغیب کردند. تماشاخانه «سرو» یکی از سالن‌هایی بود که به واسطه شیوع ویروس دست از کار نکشید و با گردآوری جمعی از هنرمندان داوطلب صحنه را به محل تولید «ماسک» تبدیل کرد؛ ماسکی که این‌بار به جای روح و روان مخاطبان حفظ جان آنها را هدف می‌گرفت. در نتیجه این تلاش حدود 20 هزار عدد ماسک به پرستاران و بیماران اهدا شد.
خسرو حکیم رابط 90 ساله شد
همین روزهای قرنطینه در کنار تمام اخبار ناخوشایند، خبری مسرت‌بخش رسید از تولد؛ خسرو حکیم رابط مدرس و نمایشنامه‌نویس باسابقه تئاتر ایران که بیش از ۷ دهه در عرصه آموزش تئاتر فعالیت دارد نیز ۹۰ ساله شد. او در این باره که حالا چه احساسی دارد به آنچه ابتدای کتاب «بی‌نقاب» اشاره کرد: «با اینکه کمی تلخ است اما در ۹۰ سالگی‌ام دوست دارم این مطلب را بخوانم.» متن که در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفت به شرح زیر است: «در این هشتاد و چند زمستان طولانی استخوان‌سوز و بهارانِ بی‌بارانِ زودگذر، در حسرت بهارِ خوش عطرِ نارنجِ نارنجستان‌ها، شهدمان را نه حتی از گل نابود یخ که از گرده ناشیرین خرزهره برگرفته‌ایم و همین است راز تلخکامی ما و تلخی این عسل؛ خود اگر عسلی در کار بوده باشد.»
مطالبات هنرمندان در دستور کار
مدیرکل جدید هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اولین گفت‌وگوی خود بعد از برگزاری جلسه معارفه اعلام کرد که بخش اعظمی از مطالبات تئاتری‌ها تا اردیبهشت‌ماه پرداخت می‌شود. قادر آشنا درباره وضعیت پرداخت مطالبات هنرمندان تئاتر در سال ۹۸ به خبرنگار مهر گفت: «تلاش بر این است که بخش عمده مطالبات هنرمندان تئاتر در سال ۹۸ در ایام باقیمانده فروردین و نهایتا تا پایان اردیبهشت‌ماه سال جاری پرداخت شود. هم وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و هم معاون هنری ایشان قول مساعد داده‌اند به زودی عمده مطالبات هنرمندان تئاتر پرداخت شود.» آشنا در ادامه درباره حمایت‌های مالی اداره کل هنرهای نمایشی از گروه‌ها و تماشاخانه‌های تئاتری که به دلیل تعطیلی‌های پیش‌آمده برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا متضرر شده‌اند، توضیح داد: «دولت روی شغل‌هایی که از شیوع ویروس کرونا آسیب دیده‌اند متمرکز شده و بودجه‌ای را برای آن در نظر گرفته است. به تبع آن در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت هنری و اداره کل هنرهای نمایشی هم برنامه‌ریزی لازم در دست انجام است تا بخشی از این بودجه برای بخش‌های مختلف هنر، از جمله در تئاتر برای حمایت از گروه‌ها و تماشاخانه تئاتری متضرر شده، اختصاص پیدا کند.»
در همین رابطه روز گذشته نیز ستاد پنج‌نفره پیگیری مطالبات انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران آغاز به کار کرد. در خبر شروع فعالیت این کارگروه می‌خوانیم: «پس از شیوع کرونا در کشور و آغاز پاندمی، از اسفند سال ۹۸ تمامی تماشاخانه‌های کشور به دستور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعطیل شد که به‌رغم اجتناب‌ناپذیر بودن این تعطیلی، خسارات جبران‌ناپذیری به تماشاخانه‌ها و هنرمندان تئاتر وارد شده است. با توجه به نامشخص بودن زمان رفع محدودیت‌ها و فاصله‌گذاری اجتماعی، تسریع در اتخاذ تصمیماتی برای حمایت از بخش‌های هنری آسیب‌دیده ضروری به نظر می‌رسد؛ از همین رو برای پیگیری این مطالبات مادی و معنوی، ستادی پنج‌نفره از سوی انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران تشکیل شده که نتایج جلسات و مذاکرات آن با مقامات مسوول در آینده اطلاع‌رسانی خواهد شد.»
بال‌های مجازی اهالیِ موسیقی
هنرمندان موسیقی در روزگار تعطیلیِ کنسرت‌ها و مجموعه‌های فرهنگی تا حد زیادی زیر چتر امکانات موجود در فضای مجازی جمع شدند. بعضی چهره‌های شناخته‌شده به این وسیله تهدید خانه‌نشینی را به فرصت ارتباط نزدیک‌تر با مخاطب بدل کردند تا گوش شنوندگان و علاقه‌مندان از هنر بی‌نصیب نماند. پیش از تمام اینها اما بد نیست به پنجم فروردین برگردیم؛ روزی که خبر خوش ترخیص محمدرضا شجریان، هنرمند صاحب‌نام آواز ایران از بیمارستان در رسانه‌ها منتشر شد. هیات‌مدیره بیمارستان جم در آن روز با انتشار اطلاعیه شماره ۲۲ ضمن تشریح آخرین وضعیت جسمانی استاد آواز ایران از ترخیص این هنرمند با حال عمومی مساعد خبر داد. در متن این اطلاعیه آمده بود: «در راستای اطلاع‌رسانی به مردم هنردوست و عزیز کشورمان در کمال مسرت به اطلاع می‌رساند استاد شجریان با حال عمومی مناسب و مساعد و شرایط قلبی عروقی و ریوی پایدار از بیمارستان ترخیص گردیدند و مابقی اقدامات درمانی ایشان زیرنظر پزشکان معالج در خارج از بیمارستان انجام خواهد پذیرفت.» نویسندگان در پایان اطلاعیه خود برای آنچه «همراهی صبورانه» خواندند، قدردانی کردند.
علی یاسینی و رضا صادقی خوانندگان موسیقی پاپ از جمله نخستین چهره‌هایی بودند که در تعطیلات نوروزی کنسرت مجازی برگزار کردند. این دو به ترتیب در روزهای سوم و دوازدهم فروردین در فضای مجازی آثاری را برای علاقه‌مندان به اجرا گذاشتند. میلاد ماهان‌راد، تهیه‌کننده این دو هنرمند نیز درباره برگزاری کنسرت آنلاین می‌گوید این کار در راستای همیاری و همراهی با مردمی که این روزها در مقابله با شیوع ویروس کرونا به پویش ملی «در خانه بمانیم» پیوستند، صورت گرفته است: «در راستای این روند مشغول برنامه‌ریزی‌های مختلف برای کنسرت آرش و مسیح، شهاب مظفری و سایر خواننده‌های تحت قرارداد در فضای مجازی هستیم که به زودی در این خصوص اطلاع‌رسانی خواهد شد.»
یک ماجراجویی جنجالی
اما در همین روزها بود که خبر برگزاری کنسرت‌های آنلاین، ویژه برنامه (نوروزخانه) با مجوز دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاری شهرداری تهران در برج میلاد انتقادهای زیادی به دنبال داشت. شهرداری تهران که به گفته مسوولان امر قصد داشت به افزایش نشاط و شادابی در پایتخت دامن بزند، تصمیم گرفت «نوروزگاه ۹۹» را با کنسرت‌های عمومی در سالن‌های سرپوشیده و در خیابان‌ها اجرا کند، اما شیوع بیماری کرونا و دستور ستاد مبارزه با کرونا برای توقف فعالیت‌های گروهی، این برنامه را به «نوروزخانه ۹۹» تغییر نام داد، با این هدف که مخاطبان در قرنطینه خانگی بمانند و زنجیره شیوه ویروس کرونا را قطع کنند.
کنسرت‌های آنلاین نوروزخانه ۹۹ از هشتم فروردین‌ماه با اجرای «امید حاجیلی» به‌طور رسمی کار خود را آغاز کرد و در ادامه «مهدی جهانی»، «روزبه بمانی» و گروه «وحید اسدالهی» نیز به اجرای آنلاین پرداختند، اما خبرگزاری ایرنا در همین رابطه از تغییرات مکرر در برنامه اعلام شده گلایه می‌کند. «طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده قرار بود همزمان با ششمین شب از کنسرت‌های آنلاین ویژه برنامه (نوروزخانه)، گروه رستاک در برج میلاد کنسرت آنلاین خود را برگزار کند، اما در ساعت اولیه صبح روز (چهارشنبه ۱۳ بهمن) مشخص شد که کنسرت این گروه لغو شده است.» مهدی فرشی، مدیر برنامه‌های گروه رستاک نیز در همین رابطه گفت: «تغییر زمان اجرای ما از سوی گروه رستاک صورت نگرفته و این تغییر برنامه در کنداکتور برنامه‌های نوروزخانه اتفاق افتاده است و ما مشکلی برای اجرای امشب نداشتیم.» این تغییرات به ضعف زیرساخت در فروش بلیت و پخش آنلاین گره خورد که انتقادهای جدی در پی داشت. همچنین گروهی از کاربران فضای مجازی به رقم‌های هنگفت پرداخت شده به هنرمندان انتقاد داشتند؛ آنها معتقد بودند در شرایط اقتصادی پیش آمده پس از شیوع ویروس کرونا، این مبالغ می‌توانست توسط شهرداری در اختیار طیفی از اقشار آسیب‌پذیر قرار بگیرد. ضمن اینکه بسیاری از هنرمندان کشورهای اروپایی مانند آندره‌آ بوچلی، هنرمند شناخته شده ایتالیایی، در مدت قرنطینه اجرای زنده و آنلاین خود را به صورت رایگان در اختیار هنردوستان سراسر جهان گذاشتند.
تلنگر محمد معتمدی
درست در روزهایی که مسوولان مختلف عرصه فرهنگی در وزارت ارشاد و سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران مشغول رد و بدل کردن توییت در پاسخ به انتقادها بودند، محمد معتمدی خواننده موسیقی ایرانی با انتشار متنی در صفحه شخصی‌اش از کم‌توجهی مردم دنیا به گرسنگی کودکان در جهان انتقاد کرد و از سازمان‌های جهانی مرتبط خواست تا نسبت به رفع این گرفتاری اقدام کنند. در متن منتشر شده از سوی محمد معتمدی آمد: «عدالت اجتماعی چیست؟ آیا رشد اقتصادی با عدالت اجتماعی ارتباطی دارد؟ کشور هند پنجمین اقتصاد بزرگ دنیاست، ولی اکثر مردم آن دچار فقر مفرط هستند. یا کشور امریکا که بزرگ‌ترین و ثروتمندترین اقتصاد جهان است سی و هشت میلیون فقیر دارد. معمولا اقشار فرودست جامعه به دولتمردانی امید دارند که رشد اقتصادی را ارتقا ببخشند به امید آنکه در وضع معیشت آنان تغییری حاصل شود. در حالی که به نظر می‌رسد گمشده این قشر محروم بیش از آنکه رشد اقتصادی باشد، عدالت است. هرچند رشد اقتصادی در شرایطی می‌تواند زمینه‌ساز عدالت اجتماعی شود ولی غالبا به‌واسطه مناسبات حاکم بر اقتصاد، این ثروتمندان هستند که با رشد اقتصادی مرفه‌تر می‌شوند. به آمار دقت کنید: روزانه پانزده هزار کودک در جهان بر اثر فقر و گرسنگی می‌میرند. بر اساس آمار رسمی یونیسف فقط در سال ۲۰۱۶ پنج میلیون و ششصد هزار کودک بر اثر گرسنگی و سوءتغذیه مرده‌اند. سال‌هاست که در هر روز بیست و پنج هزار نفر از بزرگ و کوچک، در جهان بر اثر فقر و گرسنگی و سوءتغذیه می‌میرند، در حالی که مجموع تلفات کرونا تا امروز در جهان جمعا چهل و چهار هزار نفر بوده است. ببخشید اگر ناراحت‌تان کردم ولی بد نیست دنیای پیرامون خود را بهتر بشناسیم...»
سینما و کرونا یک جدال بی‌پایان
بحث توقف یا عدم توقف پیش‌تولید و تولید آثار سینمایی و تلویزیونی در روزهای شیوع کرونا به سرعت چالش‌برانگیز شد. درست در روزهایی که مدیران مدعی شدند برای حفظ سلامت هنرمندان و دست‌اندرکاران دستور خانه‌نشینی صادر شده، کانون کارگردانان سینمای ایران در نامه‌ای به رییس صدا و سیما از ابتلای راما قویدل کارگردان سینما و تلویزیون به کرونا خبر داد. در نامه هشداردهنده و گلایه‌آمیز کانون خطاب به علی‌عسگری، رییس سازمان صداوسیما چنین آمده بود: «جهت اطلاع حضرتعالی جناب آقای راما قویدل کارگردان سینما و عضو کانون کارگردانان سینمای ایران سر صحنه تصویربرداری سریال «ایل‌دا» مبتلا به کرونا شده است. آقای قویدل دومین فرد مبتلا به کرونای مثبت در این سریال تلویزیونی است. کانون کارگردانان و ستاد مبارزه با کرونا خانه سینما پیش از این از شرایط تولید این سریال و دیگر پروژه‌ها به شما هشدار داده بودند. این روند و تداوم بی‌تفاوتی حضرتعالی و عدم پاسخگویی‌تان به نامه قبلی کانون کارگردانان بسیار نگران‌کننده است.» اما جالب اینجاست که قویدل بعدا خبر ابتلایش به بیماری را تکذیب و اعلام کرد پس از پایان تصویربرداری سریال «ایل‌دا» به صورت خودخواسته خود را قرنطینه کرده است.
حاتمی‌کیا آنلاین شد
پس از اینکه کمپانی «نت‌فلیکس» اعلام کرد در دوران خانه‌نشینی شهروندان تولیدات این شبکه به مدت 2 ماه به صورت رایگان در دسترس قرار می‌گیرد، بسیاری از جریان‌ها نیز تلاش کردند از این رویکرد سهمی داشته باشند. در ایران نیز خبر رسید سازمان رسانه‌ای «اوج» تصمیم دارد فیلم سینمایی «خروج» آخرین ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا را در فضای مجازی به نمایش بگذارد. مشاور رسانه‌ای فیلم در این باره گفت: «با توجه به شرایطی که در حال حاضر در آن به سر می‌بریم و به نظر می‌رسد بحران کرونا و تاثیرات روانی-اجتماعی آن همچنان ادامه داشته باشد، تصمیم‌مان بر این بود که حرکت نو و جدیدی را در کشور امتحان و تجربه کنیم به همین دلیل برای رفاه حال مردم قرار شد ابتدا فیلم پخش آنلاین در بسترهای وی‌اودی داشته باشد و بعد روی پرده سینما بیاید.»
در کنار تمام این برنامه‌ها اما جای خالی برنامه حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از مجموعه‌های فرهنگی و هنری تعطیل و متضرر بیش از هر چیز به چشم می‌آید. سکوت ادامه‌دار مسوولان در این زمینه فردای پس از کرونا و آغاز فعالیت‌ها را برای همه تاریک و غیرقابل پیش‌بینی کرده است.
او تاکید کرد: حتما در این فرآیند به تبلیغات، فروش و... فکر کرده‌ایم و طراحی‌هایی داریم از همین‌رو در حال گفت‌وگو با صداوسیما برای پخش تیزرهای این فیلم در تلویزیون هستیم.
روزنامه اعتماد