به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست نقد کتاب «هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران» با حضور جبار رحمانی، مولف کتاب، سید حسین شهرستانی و سعید طاوسی مسرور چهارشنبه (۵ شهریورماه) به صورت مجازی در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
کتاب «هیئت های عزاداری در جامعه ایران» در ۲۲۲ صفحه به مقوله «هیئت‌های مذهبی» در جامعه ایران از نگاه انسان‌شناختی و جامعه‌شناسی می‌پردازد.
هیئت‌ها برگرفته از جماعت جوانمردی است
جبار رحمانی، انسان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در آغاز این نشست با توضیحاتی درباره کتاب گفت: ایده کتاب این بود که به هیئت‌های عزاداری در ایران بپردازم. این هیئت‌ها پدیده‌ای سنتی و ماقبل مدرن هستند؛ لزوما از گسست شکل نگرفته و یک نوع بازسازی خلاقانه بر جماعت‌های آیینی است که پیش‌تر در عیاران و یا حتی جوانمردان این فرم را می‌بینیم که در یک جمع مشترک با هم همکاری کنند. علیرغم این هیئت پدیده مدرنی است که ریشه‌های خود را در سنت دارد. سنت مفهوم اسلامی ندارد و این سنت جماعت آیینی در ایران همواره وجود داشته است.
او افزود: نکته بعد این است که این سازوکار باید در جماعت شهری بازتولید شود. هیئت به افراد یک نوع تعلق اجتماعی می‌دهد. آنچه سعی کردم در کتاب نشان دهم این است که ساختار جماعت آیینی به گونه‌ای است که مداخله نهادهای رسمی می‌تواند در آن بیشتر باشد.
این پژوهشگر به بخش دوم کتابش اشاره کرد و گفت: بخش دوم مجموعه یادداشت‌هایی بود که مربوط به عزاداری محرم در چند سال اخیر است. آن‌جا هم سعی کردم بر تکثر و تنوع سنت‌های عزاداری تاکید کنم. این تکثر یک جامعه است که در فرم‌های خاص خود است و جامعه در اشکال مختلف به طرح‌های خود واکنش نشان می‌دهد. من سعی نکردم از آن کاملا دفاع کنم و هر جماعتی می‌تواند مخل باشد و می‌تواند لزوما کارکرد آن در بلندمدت مثبت باشد.
در ادامه سید حسین شهرستانی، پژوهشگر و مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با اشاره به بخش‌های مختلف کتاب گفت: کتاب دو بخش دارد؛ بخش اول مقالات تفصیلی است و بخش دوم یادداشت‌های کوتاه و ناظر به مسئله هیئت که هر دو بخش مغتنم است؛ بخش اول می‌تواند تبدیل به سابقه‌ای درباره مسئله مواجهه با هیئت شود؛ برای مثال یکی از مقالات منتشرشده در کتاب سال 93 نگارش شده و بعد از هفت سال تغییرات را می‌توان در آن بررسی کنیم. غربی‌ها در این زمینه بسیار پیش‌روتر از ما هستند و جزئیات تاریخی را منتشر می‌کنند، اما این فرهنگ آرشیوی در آرشیو ما نیست و ما از این فرهنگ دوریم.
مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه بیان کرد: اساسا آنچه جامعه‌شناسان آلمانی از دوره انتقال سنت به مدرنیته می‌دیدند یک صورت‌بندی مفهومی قدرتمند است. برای اینکه جماعات غیر مدرن بتواند یک جماعت مدرن را صورت‌بندی کند. مفاهیم علوم اجتماعی امکاناتی برای تحلیل در تاریخ دارند و به نظر می‌رسد قدم اول این است با پدیده‌های جهان تطبیقی برقرار کنیم. گام بعدی این است از این بینش پلی بزنیم و از آن عبور کنیم.
شهرستانی با بیان اینکه این مفاهیم در غرب بازسازی شود، گفت: این مفاهیم برای پدیدار کامل نیستند. یکی از گام‌های بعدی در این کتاب برداشته شود این است که وجود انطباق مفهوم را با پدیدار بسنجیم. باید ببینیم این مفاهیم چه محدودیت‌هایی دارد و از خلال توجه به امکانات سعی کنیم مفاهیم جدید خلق شود و اینگونه است که علوم انسانی تازه خلق می‌شود. در گام دوم در این کتاب تلاش شده معنای جوانمردی و فتوت توضیح داده شود. جوانمردی و فتوت به معنای عام مهم‌ترین مفهوم است چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام و این از نقاط میانجی فرهنگ شیعی، فرهنگ عرفانی و فرهنگ صوفیانه در ایران و فصل مشترک سه ساحت فرهنگی محسوب می‌شود.
او افزود: نکته مهم جوانمردی و هیئت این است که امکانات این مفهوم را برای یک پدیده تازه نوظهور فراهم کنیم. فتوت امری سنتی است که خود را با جهان مدرن هماهنگ کرده است. هیئت یک پدیده معاصر و ظهوری از پدیده عزاداری در دنیای مدرن است و تلاقی و گفت‌وگوی فرهنگی ما با مدرنیته به حساب می‌آید. امکانات فتوت را بیش از این بسنجیم تا دائما ادبیات نظری جامعه‌شناسانه پیرامون هیئت غنی‌تر شود.
مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با طرح این پرسش که وجه فصل هیئت عزاداری با جوانمردی چیست؟ گفت: اگر این فصل به درستی مشخص نشود ما به این پدیده نزدیک نشدیم؛ حتی اگر جوانمردی را ذیل آنچه در نظر بگیریم که هیئت‌های عزاداری در آن قرار می‌گیرند باید فصل مشترک آن را پیدا کنیم. مسئله هیئات با اخلاق شریعت، هیئت و رسانه، هیئت و سیاست از موضوعاتی از باید در جامعه‌شناسی هیئت‌ها به آن پرداخته شود.
جامعه‌شناسان به استنادات خود اهمیت نمی‌دهند!
در ادامه نشست سعید طاووسی مسرور، پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه در کتاب «هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران» دبیر بخش تاریخ بوده است، گفت: در ارزیابی کتاب سعی‌ام بر این است به نویسنده و ناشر کمک کنم. ما هم اکنون رشته جامعه‌شناسی تشیع داریم و دانشجویان ما که می‌خواهند درباره مناسک شیعه تحقیق کنند، نمی‌دانند به چه سمت و سویی باید بروند و نظراتی را به کار بگیرند. این کتاب ارائه خوبی برای تحقیق در زمینه فتوت و جوانمردان بوده است. نفس نگارش این کتاب که ثبت تحولات است بسیار مفید است. در بخش دوم کتاب مقالاتی مصور وجود دارد و ما باید در کتاب‌های جامعه‌شناسی به بخش بصری بیشتر توجه کنیم. با این وجود باید از تصاویر بیشتر استفاده می‌شد؛ برای مثال در مقاله دوم بخش دوم کتاب اگر تصویر بود، قطعا کمک بیشتری به دانشجویان می‌کرد.
او با اشاره به دیگر بخش‌های مهم کتاب بیان کرد: از محاسن مهم کتاب می‌توان به استفاده مولف از منابع متعدد و از زبان‌های مختلف اشاره کرد. طرح جلد کتاب بسیار زیبا و تاثیرگذار است و در دیده شدن کتاب بسیار موثر است.
طاووسی مسرور با اشاره به مشکلات کتاب تصریح کرد: نمایه در این کتاب پیش‌بینی شده اما اشکالاتی دارد که بهتر است در چاپ‌های بعدی برطرف شود. برای مثال شیعه در بخش کالاهای فرهنگی آمده که باید در بخش ادیان قرار می‌گرفت. ثانیا فهرست منابع در نمایه ذکر نمی‌شود. نمایه نیاز به بازتنظیم دارد؛ برای مثال مصاحبه‌ای که در فصل آخر آمده و نام مصاحبه‌شوند مشخص نیست.
مولف کتاب «پاسخ به شبهات مربوط به امام حسن(ع) و امام حسین(ع)» مهم‌ترین مشکل کتاب را استناد و ارجاع دانست و افزود: برخی مطالب در کتاب مطرح می‌شود و مستندی ذکر نشده است. برای مثال صفحه 198 کتاب گفته می‌شود سنت‌ها در دوره صفوی و قاجار سرکوب شده، اما به استنادی ارجاع نشده است. در صفحه 125 اشاره می‌شود مخالفان عزاداری توسط معزالدوله دیلمی سرکوب شده‌اند در حالیکه من به عنوان استاد تاریخ همچین چیزی نشنیده‌ام.
او بیان کرد: جامعه‌شناسان به استنادات خود اهمیت نمی‌دهند و قولی می‌گیرند و آن را تحلیل می‌کنند. بحث دیگر کم‌توجهی به جامعه‌شناسی عزاداری است که به خوبی در این کتاب به آن اشاره شده است. در بعضی قسمت‌های کتاب از ادبیات علمی و به ادبیات شفاهی نزدیک می‌شود.
انتقادها را می‌پذیرم
جبار رحمانی در پایان نشست در پاسخ به انتقادها بیان کرد: نقدها را می‌پذیرم و در اولین فرصت سعی می‌کنم این خطاها را اصلاح کنم. در بحث مدرن این مفهوم را وسیع و در اشکال مختلف می‌بینم؛ که بخش‌هایی را قرض گرفته‌ایم، بخشی را ابداع و بخش‌هایی را بازسازی کرده‌ایم و این سه فرایند مدرنیته خود را ساخته‌ایم و هیئت‌ها بخشی از بازسازی خلاقانه بوده است.
رحمانی با بیان اینکه کتاب با سیاست دورکیمی نوشته شده است، ادامه داد: در خلال آیین‌ها نظم ساخته می‌شود نظام عاطفی ما در این ترکیب کنار هم قرار می‌گیرد و تجربه ایمان شیعی در خلال آیین‌ها به دست می‌آید. منطق میان‌رشته‌ای می‌تواند کمک کند که برای مثال رشته علوم اجتماعی و تاریخ ارتباط بیشتری با هم پیدا کنند.