به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛  نام عبدالحسین زرین‌کوب یکی از آشناترین نام‌ها به گوش ایرانیان است. جدای از مطالعه آثار ایشان در قالب‌ کتاب‌هایی که از او منتشر شده است، محتوای بسیاری از کتاب‌های درسی ما در درس‌های تاریخ، ادبیات، فلسفه و... از کتاب‌های استاد زرین‌کوب گرفته شده بود. بنابراین ما خواننده مستقیم و غیرمستقیم آثار این استاد بزرگ بودیم. 
عبدالحسین زرین‌کوب در سال  1301 در بروجرد به دنیا آمد و تا سال پنجم ابتدایی را در همان بروجرد گذراند. بعدها برای تکمیل تحصیلات خود به تهران آمد و بعد از گرفتن دیپلم در رشته ادبی به  بروجرد و خرم‌آباد رفت تا در مدارس آنجا تدریس کند. پس از آنکه در آزمون دانشکده علوم معقول و منقول رتبه اول را به دست آورد، رشته زبان و ادبیات فارسی را انتخاب کرد و تا مقطع دکتری این رشته را ادامه داد. بعدها نیز در این  دانشکده استاد شد و مدتی هم ریاست گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران را بر عهده داشت. عبدالحسین زرین‌کوب همسر مرحوم بانو قمر آریان، پژوهشگر، نویسنده و از اولین استادان زن ایران نیز بود. در این گزارش که به بهانه بزرگداشت استاد زرین‌کوب نوشته شده است، بیشتر به او پرداخته‌ایم. در ابتدا با محمدرضا جعفری صحبت کردیم، کسی که سال‌های زیادی با زرین‌کوب حشر و نشر داشت و در ادامه نگاهی اجمالی داشته‌ایم به کتاب‌ها و مقالات او.

محمدرضا جعفری، مدیر سابق انتشارات امیرکبیر و پسر مرحوم عبدالرحیم جعفری، ناشر و ویراستار بسیاری از آثار استاد او بوده‌ است. او درباره آشنایی‌ با مرحوم زرین‌کوب می‌گوید: «من در انتشارات امیرکبیر کتاب دو قرن سکوت را برای ایشان چاپ کردم. تا سال 1352 دیگر ارتباط انتشاراتی نداشتیم. در آن سال من مجموعه مقالاتی را برای ایشان منتشر کردم، به نام نه شرقی نه غربی انسانی. چاپ این مجموعه مقالات فتح‌ بابی بود برای همکاری‌های بیشتر. بعد از آن ما تعداد بیشتری کتاب از ایشان، مانند بامداد اسلام، تاریخ ایران، نقد ادبی، فرار از مدرسه، نقد ادبی و... منتشر کردیم. ویرایش و نمونه‌خوانی این کتاب‌ها با خود من بود. من به منزل ایشان در بهجت‌آباد می‌رفتم و نکاتی که در حین ویرایش به نظرم رسیده بود را با ایشان در میان می‌گذاشتم. گاهی این بررسی‌ها چهارپنج ساعت طول می‌کشید. در آن جلسات همسر ایشان، خانم قمر آریان نیز حضور داشتند. بعد از بازگشت استاد زرین‌کوب از آمریکا ما دوباره چاپ کتاب‌های ایشان را شروع کردیم. بعد از مدیریت بنده نیز با نشر امیرکبیر همکاری‌شان را ادامه دادند. همیشه از ایشان می‌پرسیدم مطالب این کتاب‌ها با این گستره موضوعی چطور به ذهن شما می‌رسد؟ ایشان جواب می‌دادند که من پیاده به دانشگاه می‌روم و در راه به مسائل مختلف فکر می‌کنم و شکل و شالوده آن کتاب را در ذهنم می‌آورم و بعد مشغول نوشتنش می‌شوم.»

جعفری در پاسخ به این سوال که در این سال‌ها که کتاب‌های ایشان را منتشر می‌کردید، کدامشان را متن متقن‌تری از نظر علمی می‌دانید؛ می‌گوید: «من تمام آثار ایشان را می‌پسندم. البته که نقدهایی وارد است. تاریخ در ترازو را بسیار دوست داشتم. بعد از آن‌ هم کتاب نه شرقی نه غربی؛ انسانی را بسیار می‌پسندم.»

از مدیر نشر نو درباره مخاطب کتاب‌های زرین‌کوب می‌پرسیم، اینکه در این سال‌ها که کتاب‌های او را منتشر می‌کرده بیشتر چه قشری به سراغ او می‌آمد: «این کتاب‌ها برای تحصیل‌کردگان و مردم عادی نوشته می‌شد. البته باید گفت که نمی‌توان به عنوان کتاب درسی دانشگاهی به آن نگاه کرد. اما  نثر روان ایشان بسیار کتاب را خواندنی می‌کرد. می‌توان گفت که این کتاب‌ها برای همه اقشار مناسب بود.»

او همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا نقد خاصی درباره این آثار بوده که نظر او را جلب کرده باشد؟ بیان می‌کند: «آقای فریدون آدمیت ایرادهایی به محتوای کتاب‌های تاریخی ایشان ایراداتی می‌گرفت و می‌گفت بعضی از مطالبش قدیمی است. البته خود آقای آدمیت بعدا می‌گفتند که ایرادی ندارد! بسیاری از آثار ما مطالبی قدیمی دارد. این نکته‌ای بود که ایشان در ملاقات‌های ما چندین بار عنوان کردند. فوت استاد زرین‌کوب ضایعه عمیقی برای فرهنگ و دانشگاه بود. من همیشه بابت فوت ایشان متاسفم و کاش ایشان را مدت طولانی‌تری در کنار خود می‌داشتیم.»
 

زرین‌کوب و تاریخ‌نویسی

دو قرن سکوت
شاید بتوان گفت جنجالی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر زرین‌کوب همین دو قرن سکوت است. دو قرن سکوت که داستان سرگذت ایرانیان طی دو قرن بعد از حمله اعراب به این است، در ابتدا در مجله مهرگان که تحت نظر ارگان لیسانسیه‌های دانشسرای عالی بود، به صورت پاورقی منتشر می‌شد. بعد از اتمام این کتاب از طرف همان ارگان در سال 1330 برای اولین بار منتشر شد. این کتاب بعد از انتشارش به‌سرعت نایاب شد. زرین‌کوب اما به تجدید چاپ رضایت نداد و تصمیم گرفت به بازبینی مطالب کتاب بپردازد و مطالبی را نیز به آن اضافه کند. بعد از پنج سال، بالاخره این کتاب از سوی نشر امیرکبیر منتشر شد. او در مقدمه چاپ دوم برخی نظراتش در چاپ اول را ناشی از جوانی خواند. بعد از پیروزی انقلاب این کتاب توسط نشر جاویدان تجدید چاپ شد و حدود بیست سال بعد از انقلاب، از طرف نشر سخن مجوز چاپ گرفت و تا به امروز منتشر می‌شود. این کتاب برای خوانندگانی که می‌خواهند اجمالا با تاریخ ایران در دو قرن بعد از حمله اعراب، قیام‌های ایرانیان، وضعیت فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در این دوره آشنا شوند، مناسب است. اما باید گفت به‌تنهایی منبع کاملی به حساب نمی‌‍آید و با توجه به گذشت بیش از پنجاه سال از انتشار چاپ اولش، منبعی دست‌اول نیست. بخشی از کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام شهید مطهری نیز به نقد این کتاب اختصاص داده شده است.

تاریخ ایران بعد از اسلام
به زعم برخی از پژوهشگران این کتاب نسخه مفصل‌تر همان دو قرن سکوت است. نویسنده در فصل‌های اول منابعی که می‌توان از خلال آن‌ها به مطالعه تاریخ ایران پرداخت را معرفی می‌کند. این بخش از کتاب برای آشنایی کلی با منابع که می‌توان تاریخ را از آن‌ها استخراج کرد بسیار مفید است. بخش‌های بعدی کتاب را موضوعاتی مانند پایان کار ساسانیان، تاریخ مختصر اعراب، حکومت اعراب بر ایرانیان، معرفی قیام‌های مهم ایرانیان، پایان حکومت اموی و شروع حکومت عباسیان و نقش ایرانیان در حکومت عباسیان تشکیل می‌دهد. در انتها نیز یادداشت‎هایی تکمیلی درباره این موضوعات آورده شده است. بخشی از منابع این کتاب نیز در انتها ذکر شده است.

بامداد اسلام
کتاب بامداد اسلام به معنای واقعی کلمه کتابی مختصر و مفید بود و برای اولین بار از سوی نشر امیرکبیر منتشر شد و به بازار آمد. بامداد اسلام داستان زندگانی اعراب است، در سال‌های پایانی حکومت ساسانیان تا پایان حکومت اموی. بخش اعظمش هم مربوط است به زندگانی پیامبر اسلام. این کتاب صدصفحه‌ای با لحنی داستانی و جملاتی روان به بیان بخشی از تاریخ اعراب، اوضاع اجتماعی، رسومات قبیله‌ها، جنگ‌های مسلمانان و چگونگی به قدرت رسیدن امویان می‌پردازد.

کارنامه اسلام
این کتابی است که خواندنش بر تمام مسلمانان واجب است. در این روزگار ما که تلاش بسیاری از رسانه‌ها و فضاهای مجازی تفسیر ناصحیح و نشان دادن وجوه تیره و تار دین اسلام است، این کتاب با بخش‌بندی‌های دقیقش نشان می‌دهد که دین اسلام چه آورده‌هایی برای جامعه بشری داشته است و چه هدیه‌هایی به انسان‌ها در تمام جهان داده است. تساهل و مدارا، پیشرفت علوم، پیشرفت فلسفه، گسترش کتابخانه‌ها، پیشرفت علم طب، جغرافیا و سفرنامه‌نویسی و... از مطالبی است که در این کتاب با رویکرد تاثیرات اسلام و مسلمانان در این زمینه‌ها نوشته شده است. ناشر نیز امیرکبیر است.

                            

روزگاران
این کتاب معروف‌ترین کتاب استاد زرین‌کوب بعد از دو قرن سکوت است. موضوعش هم تاریخ ایران از آغاز تا عصر پهلوی است. همان‌طور که از موضوع کتاب پیداست، مطالب و حجم این کتاب در مقایسه با آثار تاریخی دیگر استاد بیشتر است. مطالعه این کتاب برای آشنایی مقدماتی با تاریخ ایران مفید است. اما باید گفت که خالی از خطا و اشتباه نیز نیست. حق تکثیر این کتاب در دست نشر سخن است.

تاریخ در ترازو
این کتاب برای کسانی مفید است که همواره به دنبال تعریف علوم گوناگون و کاربردشان می‌گردند. این کتاب با بیانی ساده علم تاریخ را تعریف می‌کند، وظایف آن را برمی‌شمارد و فواید آن را ذکر می‌کند. بخشی از این کتاب هم مربوط به سنت‌های تاریخ‌نویسی در یونان و رم، روش‌های تاریخ‎نویسی جدید و... است. آن‌طور که نویسنده در مقدمه کتاب ذکر می‌کند، مطالب کتاب همان متن سخنرانی ایشان در دانشگاه فردوسی مشهد است که به پیشنهاد استاد علی‌اکبر فیاض مطالب آن گشترش یافت و به قالب کتاب درآمد و از سوی نشر امیرکبیر در سال 1359 منتشر شد.

زرین‌کوب و ادبیات فارسی

نامورنامه
نامورنامه امروز روز از کتاب‌های مرجع در شناخت فردوسی و شاهنامه به حساب نمی‌آید. اما در زمان نخستین انتشارش کتابی درخور توجه بود. نامورنامه به شناخت فردوسی از خلال اثر بزرگش می‌پردازد و شامل برخی تحلیل‌ها و نگاه‌های نو به داستان‌های شاهنامه است. این کتاب را نشر سخن منتشر می‌کند.

با کاروان حله
کتابی است شامل چندین و چند مقاله درباره شخصیت‌های مهم ادب فارسی. این کتاب با هدف آشنایی جوانان با این شخصیت‌ها و تشویق آنان به مطالعه بیشتر ادبیات فارسی نوشته شده است و الحق در این راه موفق بوده است. مطالب این کتاب را مقالاتی درباره رودکی، خیام، مسعود سعد، حافط، ابن یمین و... تشکیل می‌دهد. این اثر از سوی نشر علمی منتشر شد.

نقش بر آب
نقش بر آب شامل مقالاتی از استاد زرین‌کوب است که اکثرا در مجلات منتشر شده است. موضوع مقالات این کتاب تاریخ، ادبیات، ادبیات تطبیقی، سنت‌های ایرانی و ... است و توسط نشر سخن منتشر شده است.

دیدار با کعبه جان
دیدار با کعبه جان یکی از کتاب‌های خواندنی برای آشنایی با خاقانی است. در انتهای این کتاب رساله مینورسکی که درباره قصیده ترساییه است، آورد شده است برخی حواشی استاد بر دیوان خاقانی و تعدادی از معروف‌ترین اشعار خاقانی نیز به این کتاب ضمیمه شده است.

 بحر در کوزه
این کتاب درباره دو مبحث مهم در اندیشه مولانا بحث می‌کند، یعنی اخلاق و تصویر خدا. البته تنها به این عناصر محدود نمی‌شود و عناصر دیگر در اندیشه مولانا نیز معرفی می‌شود. در این کتاب برخی از تمثیلات و قصه‌های مولانا در مثنوی معنوی نیز شرح داده می‌شود و یکی از خواندنی‌ترین آثار در زمینه مولاناشناسی است. این کتاب جزو چاپ‌کرده‌های نشر علمی است.

پله‌پله تا ملاقات خدا
این کتاب نیز درباره مولانا است. بحث اصلی‌اش نیز زندگانی مولانا و بیان مختصری از تاریخ تصوف است. البته این کتاب در روزگار ما منبعی معتبر برای مطالعه زندگی مولانا به حساب نمی‌آید. اما به جهت مطالعه در تاریخ تحقیقات در این حوزه مفید است و توسط نشر علمی منتشر شده است.

فرار از مدرسه
فرار از مدرسه راهی مناسب، کوتاه و تا حدی علمی برای آشنایی با اندیشه‌ها و زندگانی و تحولات روحی و اعتقادی ابوحامد غزالی است. بحث اصلی این کتاب مراحل و زوایای مختلف زندگی این عالم بزرگ دین اسلام است. این کتاب جزو فهرست چاپ‌کرده‌های نشر امیرکبیر است.

 حدیث خوش سعدی
این کتاب در میان دیگر آثار استاد زرین‌کوب کمتر دیده شده است. موضوع اصلی این کتاب شیراز روزگار سعدی است. طرز زندگی مردم شیراز، خلق‌وخوی حاکمان شیراز، حمله مغولان به این دیار و... از مطالبی است که به آن پرداخته شده. بخش دوم کتاب، چنان که از نامش پیداست، زندگانی سعدی از دوران کودکی تا بزرگسالی است. بخش سوم این کتاب هم شامل یادداشت‌های پراکنده استاد زرین‌کوب درباره سعدی است. حدیث خوش سعدی را سخن منتشر کرده است.

شعله طور
درباره زندگی حسین بن منصور حلاج، صوفی جنجالی تاریخ تصوف آثار زیادی وجود ندارد. شعله طور یکی از همان کتاب‌های معدودی است که به زندگانی و اندیشه‌های این شخصیت مهم تاریخ تصوف می‌پردازد. این کتاب نیز توسط نشر سخن منتشر شده است.

از کوچه رندان
یکی از آثار روان، خوشخوان و نسبتا معتبر درباره حافظ شیرازی، زندگانی و اشعار اوست. افکار و اندیشه‌های حافظ نیز در این اثر به‌خوبی توصیف می‌شود. کتاب طوری فصل‌بندی شده است که در هر بخشش با وجهی از شخصیت و زندگی حافظ آشنا می‌شویم. ناشران نیز امیرکبیر و سخن هستند.

 زرین‌کوب و نقد

نقد ادبی
این کتاب در واقع کتابی درسی برای دبیرستان‌ها در رشته فرهنگ و ادب بود که بعدها در دانشگاه‌ها نیز تدریس شد. این کتاب به بیان مختصر و مفید تعریف نقد ادبی و کارکردهای آن می‌پردازد و معیارهای ارزش‌گذاری بر یک متن را معرفی می‌کند. نشر سخن ناشر کنونی این کتاب است.

شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
این کتاب نیز شامل نقطه‌نظرهای مختلف درباره نقد شعر است . عمده مسائلش سبک‌های مختلف شعر فارسی، فنون شعر و نقد است. بخشی از کتاب هم راجع به ادبیات تطبیقی مردم عرب و جهان غرب است. کتاب را هم علمی منتشر کرده است.

ارسطو و فن شعر
می‌توانیم بگوییم که این کتاب تفسیری بر فن شعر ارسطو است. استاد زرین‌کوب با بیان آرا ارسطو به تفسیر آن می‌پردازد. این کتاب را امیرکببر منتشر کرده است. زرین‌کوب کتاب فن شعر ارسطو را نیز ترجمه کرده است.

 زرین‌کوب و تاریخ ادبیات

از گذشته ادبی ایران
از گذشته ادبی ایران با هدف معرفی مختصر تاریخ ادبیات کهن فارسی و عوامل تاثیرگذار بر تشکیل و تغییر آن نوشته شد. بخشی از کتاب‌ نیز به گفتارهایی درباره ادبیات معاصر اختصاص دارد. تنگ بودن عرصه و گستردگی موضوع امکان بررسی دقیق این مطالب را از نویسنده سلب کرده است. بنابراین به چشم یک متن علمی متقن نمی‌توان به این کتاب نگاه کرد. ناشر نیز سخن است.

زرین‌کوب و تصوف

تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن
مجموعه سخنرانی‌های استاد زرین‌کوب در آمریکا با موضوع تصوف ایرانی در این کتاب جمع‌آوری و منتشر شده است. اصل مطالب این کتاب به زبان انگلیسی بوده و توسط مجدالدین کیوانی به فارسی برگردانده شده است. باز هم نشر سخن ناشر این کتاب است.

جستجو در تصوف ایران
این کتاب که توسط نشر امیرکبیر منتشر شده است، در زمینه تاریخ تصوف در ایران و صوفیان این دیار است.  نویسنده در این کتاب به منشا و ریشه تصوف در ایران باستان می‌پردازد شخصت‌های مهم این نهضت را معرفی می‌کند و با بیان مختصری از تاریخ تصوف، حوادث مهم تاریخ تصوف به اتمام می‌رسد. حق انتشار این کتاب در دست نشر امیرکبیر است و در دو جلد به چاپ رسیده است. نام جلد دوم، دنباله جستجو در تصوف ایران است.

ارزش میراث صوفیه
مجموعه یادداشت‌های زرین‌کوب درباره تصوف ابتدا در مجله یغما منتشر می‌شد و بعدها در این کتاب جمع‌آوری شد. البته یادداشت‌های دیگری نیز بر این کتاب افزوده شده است. ناشر هم امیرکبیر است.

در پایان معرفی این کتاب‌ها باید به چند مجموعه یادداشت و مقاله نیز اشاره کنیم که کشکولی از موضوعات مختلف هستند و برای آشنایی با نظریات و افکار استاد زرین‌کوب مفیدند. کتاب‌های با کاروان اندیشه، حکایت همچان باقی، نه شرقی نه غربی انسانی، از چیزهای دیگر، یادداشت‌ها و اندیشه‌ها و کتاب دفتر ایام نیز از این دسته هستند.

آنچه ویژگی شاخص تمام این آثار است، روان بودن قلم، آهنگین بودن جملات و شیوایی نثر ایشان است. یعنی یکی از خصوصیاتی که در این روزگار کمتر در آثار استادان و دانشگاهیان می‌بینیم. همین خصوصیت است که کتاب‌هایش این استاد درگذشته را بعد از این همه سال، هنوز هم خواندنی می‌کند. اگر روزهایمان شلوغ است و وقتی برای مطالعه تخصصی درباره فرهنگ و ادبیات و تاریخ نداریم اما دوست داریم که اطلاعاتی هم در این زمینه‌ها داشته باشیم، کتاب‌های این استاد بزرگ همان چیزی هست که دنبالش هستیم.