فرهنگ امروز/ محمود فاضلی
مصطفی کمال آتاتورک در 19 ماه مه 1881 در شهر تسالونیکی، در شمال یونان که در آن زمان بخشی از امپراتوری عثمانی بود، به‌دنیا آمد. آتاتورک به عنوان تنها مرد بازمانده در خانواده، مهم‌ترین شخص خانه بود. آتاتورک در جوانی وارد ارتش عثمانی شد و در طرابلس لیبی با ایتالیایی‌ها جنگید. در دهه اول قرن بیستم به‌همراه گروهی از افسران ترک که «ترکان جوان» نامیده شدند، پایه‌های اصلاحات در ارتش و دولت را به‌نفع ملی‌گرایی ترک‌ها تثبیت کرد. در جنگ‌های بالکان به سمت فرماندهی رسید و در سال 1916 در تنگه داردانل و شبه‌جزیره گالیپولی در برابر انگلیسی‌ها مقاومت کرد و مانع اشغال استانبول توسط بریتانیا و متفقین در جنگ جهانی اول شد. در جنگ جهانی اول، دولت عثمانی شکست خورد و مناطق بسیاری در شمال آفریقا، عربستان، سوریه و عراق به دست کشورهای انگلیس و فرانسه افتاد. در اواخر جنگ جهانی اول، ترکیه مورد هجوم فرانسه و ایتالیا از جنوب و یونان از شرق بود و آتاتورک رهبری جنگ استقلال ترکیه را برعهده داشت. در پایان جنگ جهانی اول، مردم ترکیه از بی‌کفایتی خلیفه محمد ششم و نظام عثمانی به‌تنگ آمده بودند و آتاتورک به عنوان رهبری خیزش علیه خلافت و امپراتوری عثمانی، زمینه‌های ریاست‌جمهوری‌اش فراهم شد.
تحولی که آتاتورک در ترکیه ایجاد کرد را نمی‌توان یک انقلاب اجتماعی نامید. تحت حکومت او، اربابان و اشراف‌زاده‌ها به تسلط بر جوامع ایالتی ادامه دادند. در شهرها، کارمندان دولت، طبقه متوسط کوچکی را شکل دادند. مسلمانان به تدریج، حِرفه‌های مختلف را فراگرفتند ولی معدودی از عیسویان باقیمانده و جماعات یهودی، کماکان در مشاغلی که به مهارت نیاز داشت، شاخص بودند. جمهوری‌ای که آتاتورک بنیاد نهاد، به دست افسران و کارمندانی اداره می‌شد که مثل خود او، قبلا تحت حکومت سلاطین قبل، کار کرده بودند.
رضاشاه در خرداد 1313 در راس هیاتی 17 نفره که اکثرشان کارشناسان نظامی بودند، به ترکیه سفر کرد. در میان رهبران جهان، رضاشاه اولین کسی بود که به قدرت رسیدن آتاتورک در ترکیه را به او تبریک گفت. رضاشاه به همین مناسبت هدایایی برای او به ترکیه فرستاد که همین امر زمینه‌ساز نزدیکی دو کشور و سفر او به ترکیه شد. رضاشاه که سواد چندانی نداشت قاعدتا برای توسعه و پیشرفت کشور نمی‌توانست خود مبدع و مبتکر باشد و الگویی طراحی کند که مناسب جامعه ایرانی باشد؛ ازهمین‌رو به دنبال تقلید از طرح‌هایی رفت که در جوامع دیگر در حال اجرا شدن بود.
رضاخان و آتاتورک هر دو به عنوان «غرب‌زده» برنامه مشابهی را پیاده می‌کردند، ولی فرق میان آتاتورک و رضاخان این بود که آتاتورک دلبسته به غرب بود و رضاخان وابسته به آن. آتاتورک به‌رغم تمام خودباختگی‌هایش، لااقل علاقه‌ای هم به ملت و وطن خود داشت، ولی رضاخان تمام هم و غمش معطوف به اعمال خودخواهی در قبال هموطنانش و چاکری بیگانگان بود. ماموریت عمده رضاخان در دوران زمامداری پایه‌ریزی نظام غربی و تضعیف نیروهای اسلامی بود.
- شیوه توسعه که رضاشاه از آتاتورک آموخت یکی از انواع مشهور نوسازی از بالاست که در آن دخالت دولت به عنوان پیشگام و هدایت‌گر توسعه و صنعت تعریف شده است. رضاشاه به تقلید از آتاتورک، اروپا را الگو قرار داد و سیاست غربی‌سازی را در پیش گرفت. رضاشاه و آتاتورک در پی آن بودند که نوسازی را به زور سرنیزه به سرانجام برسانند و مردم را به سمت آن سوق دهند. این دو هرچند تغییر در عرصه‌های فرهنگ، دین، اقتصاد و آموزش را با شدت دنبال کردند، اما پس از به قدرت رسیدن، نوسازی در عرصه سیاست را به کندی دنبال یا اصلا پیگیری نکردند. نوسازی رضاشاه که به تقلید از آتاتورک در پیش گرفته شده بود درقالب مقابله با جریان اسلام‌خواهی قابل تحلیل و ارزیابی است. با اعلام نظام جمهوری در ترکیه عصر جدیدی در تاریخ معاصر ترکیه آغاز شد.
- در واقع تحقیری که اروپاییان نثار ترک‌ها می‌کردند و لقب مرد بیمار اروپا را به امپراتوری عثمانی نسبت می‌دادند در مخالفت ترکان جوان با ایدئولوژی‌های اسلام‌گرایی، موثر واقع شد. از موارد متعددی که آتاتورک برای اسلام‌زدایی از جامعه ترکیه در پیش گرفت می‌توان به منع تعدد زوجات، تغییر الفبا از عربی به لاتین، تغییر تقویم به میلادی و استفاده از نام ترکی به جای عربی، انحلال وزارت شریعت و دادگاه‌های مذهبی اشاره کرد. آتاتورک در چهار دوره ریاست‌جمهوری خود با تغییرات بنیادین در زمینه برنامه‌های آموزشی سعی کرد جامعه‌پذیری جدیدی مبتنی بر رویکردی ملی‌گرایانه به خورد مردم ترکیه دهد؛ رویکردی که مبتنی بر برتری نژاد ترک نسبت به نژادهای دیگر و تاکید بیش از پیش بر این مساله بود که اسلام موجب عقب‌ماندگی ترک‌ها شده است.
- رضاشاه به تقلید از آتاتورک تلاش کرد با تاسیس مدارس دولتی، از اهمیت مدرسه‌های زیرنظر روحانیت که مدارس عمده تحصیل در عصر قاجار بودند، بکاهد، حقوقدانان دارای تحصیلات جدید را جانشین قضاتی کرد که تعلیمات سنتی داشتند، متون ترجمه‌شده قانون مدنی فرانسه و قانون جزای ایتالیا را حتی در مواردی که با احکام قرآن در تضاد کامل قرار داشتند مدون ساخت؛ رضاشاه امتیاز ثبت اسناد رسمی را از روحانیون گرفت و به دفاتر و محاضر غیرمذهبی سپرد؛ برگزاری بسیاری از مراسم مذهبی همچون تعزیه‌خوانی در سوگ امام حسین(ع) را ممنوع یا محدود کرد. صدور روادید برای متقاضیان زیارت مکه، مدینه، نجف و کربلا را متوقف کرد و فرمان تصرف کلیه موقوفات مذهبی را صادر نمود. مهم‌ترین شاخص و نشانه‌ای که آتاتورک در جریان مقابله با اسلام در پیش گرفت و رضاشاه نیز از او تاثیرپذیرفت مساله مقابله با حجاب و تلاش برای حذف آن از جامعه بود که به دلیل بی‌توجهی به بافت و بستر جامعه ایران که مذهب در آن نقش پررنگی داشت، شکست سختی خورد.
روزنامه اعتماد